পৰিসংখ্যা আৰু কাৰ্যসূচী ৰূপায়ণ মন্ত্ৰালয়
পৰিসংখ্যা আৰু কাৰ্যসূচী ৰূপায়ণ মন্ত্ৰালয় (ইংৰাজী: Ministry of Statistics and Programme Implementation, MoSPI) হৈছে প্ৰকাশিত পৰিসংখ্যা আৰু মানদণ্ডৰ দিশবোৰৰ সৈতে সম্পৰ্কিত ভাৰত চৰকাৰৰ এক মন্ত্ৰালয়। মন্ত্ৰালয়ে চলোৱা জৰীপবোৰ বৈজ্ঞানিক নমুনা পদ্ধতিৰ ওপৰত আধাৰিত।
ইতিহাস
পৰিসংখ্যা আৰু কাৰ্যসূচী ৰূপায়ণ মন্ত্ৰালয় (এম.ও.এছ.পি.আই.) পৰিসংখ্যা বিভাগ আৰু কাৰ্যসূচী ৰূপায়ণ বিভাগৰ একত্ৰীকৰণৰ পিছত ১৯৯৯ চনৰ ১৫ অক্টোবৰ তাৰিখে এক স্বতন্ত্ৰ মন্ত্ৰালয় হিচাপে অস্তিত্বত আহিছিল।
বিভাগসমূহ
মন্ত্ৰালয়ৰ দুটা শাখা আছে, এটা পৰিসংখ্যা আৰু আনটো কাৰ্যসূচী ৰূপায়ণ সম্পৰ্কীয়। ৰাষ্ট্ৰীয় পৰিসাংখ্যিক কাৰ্যালয় (এন.এছ.অ') নামৰ পৰিসংখ্যা শাখাত কেন্দ্ৰীয় পৰিসাংখ্যিক কাৰ্যালয় (চি.এছ.ও), কম্পিউটাৰ কেন্দ্ৰ আৰু ৰাষ্ট্ৰীয় নমুনা জৰীপ কাৰ্যালয় (এন.এছ.এছ.ও) আছে। কাৰ্যসূচী ৰূপায়ণ শাখাৰ তিনিটা বিভাগ আছে, যেনে, (i) বিশ দফা কাৰ্যসূচী , (ii) আন্তঃগাঁথনি নিৰীক্ষণ আৰু প্ৰকল্প নিৰীক্ষণ, (iii) সংসদ সদস্য স্থানীয় এলেকা উন্নয়ন আঁচনি। এই দুটা শাখাৰ উপৰিও, ভাৰত চৰকাৰৰ এক প্ৰস্তাৱ আৰু এটা স্বায়ত্তশাসিত প্ৰতিষ্ঠান (এম.ও.এছ.পি.আই.), যেনে ভাৰতীয় পৰিসাংখ্যিক প্ৰতিষ্ঠানক সংসদৰ এক আইনৰ দ্বাৰা ৰাষ্ট্ৰীয় গুৰুত্বৰ প্ৰতিষ্ঠান হিচাপে ঘোষণা কৰি ৰাষ্ট্ৰীয় পৰিসাংখ্যিক আয়োগ সৃষ্টি কৰা হৈছে।
পৰিসংখ্যা আৰু কাৰ্যসূচী ৰূপায়ণ মন্ত্ৰালয়ে দেশত প্ৰকাশিত পৰিসংখ্যা আৰু মানদণ্ডৰ দিশবোৰক যথেষ্ট গুৰুত্ব দিয়ে। প্ৰকাশ কৰা পৰিসংখ্যাবোৰ কেন্দ্ৰ আৰু ৰাজ্য চৰকাৰৰ দ্বাৰা পৰিচালিত প্ৰশাসনিক উৎস, জৰীপ আৰু লোকপিয়ল আৰু অনা-চৰকাৰী উৎস আৰু অধ্যয়নৰ ওপৰত আধাৰিত। মন্ত্ৰালয়ে চলোৱা জৰীপবোৰ বৈজ্ঞানিক নমুনা পদ্ধতিৰ ওপৰত আধাৰিত। ক্ষেত্ৰ তথ্য সমৰ্পিত ক্ষেত্ৰ কৰ্মচাৰীৰ জৰিয়তে সংগ্ৰহ কৰা হয়। মন্ত্ৰালয়ে প্ৰকাশ কৰা পৰিসংখ্যাৰ মানদণ্ডৰ ওপৰত গুৰুত্ব দিয়াৰ সৈতে সংগতি ৰাখি, ৰাষ্ট্ৰীয় একাউণ্ট সংকলন সম্পৰ্কীয় পদ্ধতিগত বিষয়বোৰ ৰাষ্ট্ৰীয় একাউণ্টৰ পৰামৰ্শদাতা সমিতি, ঔদ্যোগিক পৰিসংখ্যাৰ স্থায়ী সমিতি, মূল্য সূচকৰ ওপৰত কাৰিকৰী পৰামৰ্শদাতা সমিতিৰ দৰে সমিতিৰ তত্বাৱধান কৰা হয়। মন্ত্ৰালয়ে পৰিসাংখ্যিক কৌশল আৰু ব্যাপক পৰীক্ষা আৰু তত্বাৱধান প্ৰয়োগ কৰাৰ পিছত বৰ্তমানৰ তথ্যৰ ওপৰত আধাৰিত কৰি ডাটা সংকলন কৰে।
দায়িত্বসমূহ
ৰাষ্ট্ৰীয় পৰিসাংখ্যিক কাৰ্যালয় (এন.এছ.ও.) নিম্নলিখিত দায়িত্ববোৰৰ সৈতে বাধ্যতামূলক:
- দেশত পৰিসাংখ্যিক প্ৰণালীৰ পৰিকল্পিত বিকাশৰ বাবে নোডেল এজেঞ্চী হিচাপে কাম কৰে, পৰিসংখ্যাৰ ক্ষেত্ৰত নিয়ম আৰু মানদণ্ড নিৰ্ধাৰণ আৰু বজাই ৰাখে, ধাৰণা আৰু সংজ্ঞা, তথ্য সংগ্ৰহৰ পদ্ধতি, তথ্য প্ৰক্ৰিয়াকৰণ আৰু ফলাফলৰ প্ৰসাৰ অন্তৰ্ভুক্ত কৰে;
- ভাৰত চৰকাৰৰ মন্ত্ৰালয়/বিভাগ আৰু ৰাজ্যিক পৰিসাংখ্যিক বিভাগ (এছ.এছ.বি.)ৰ সন্দৰ্ভত পৰিসাংখ্যিক কামৰ সমন্বয় কৰে, পৰিসাংখ্যিক পদ্ধতি আৰু তথ্যৰ পৰিসাংখ্যিক বিশ্লেষণৰ ওপৰত ভাৰত চৰকাৰৰ মন্ত্ৰালয়/বিভাগবোৰক পৰামৰ্শ দিয়ে;
- ৰাষ্ট্ৰীয় একাউণ্ট প্ৰস্তুত কৰাৰ লগতে ৰাষ্ট্ৰীয় সামগ্ৰী, চৰকাৰী আৰু ব্যক্তিগত ব্যৱহাৰ ব্যয়, মূলধন গঠন, সঞ্চয়, মূলধন ৰখাৰ আকলন আৰু স্থিৰ মূলধনৰ ব্যৱহাৰৰ বাৰ্ষিক আকলন প্ৰকাশ কৰে, লগতে ৰাজ্যিক পৰ্যায়ৰ মুঠ মূলধন বহু-আঞ্চলিক খণ্ডৰ গঠন কৰে আৰু বৰ্তমান মূল্যত ৰাজ্যিক ঘৰুৱা উৎপাদনৰ (এছ.ডি.পি) তুলনামূলক আকলন প্ৰস্তুত কৰে;
- আন্তৰ্জাতিক পৰিসাংখ্যিক সংগঠন, যেনে ৰাষ্ট্ৰসংঘৰ পৰিসাংখ্যিক বিভাগ (ইউ.এন.এছ.ডি), এছিয়া আৰু প্ৰশান্ত মহাসাগৰৰ বাবে অৰ্থনৈতিক আৰু সামাজিক আয়োগ (ই.এচ.চি.এ.পি), এছিয়া আৰু প্ৰশান্ত মহাসাগৰৰ পৰিসাংখ্যিক প্ৰতিষ্ঠান (এছ.আই.এ.পি), আন্তৰ্জাতিক মুদ্ৰা নিধি (আই.এম.এফ), এছিয়ান উন্নয়ন বেংক (এ.ডি.বি), খাদ্য আৰু কৃষি সংগঠন (এফ.এ.ও.), আন্তৰ্জাতিক শ্ৰমিক সংগঠন (আই.এল.ও.), ইত্যাদিৰ সৈতে সম্পৰ্ক বজাই ৰাখে।
- "দ্ৰুত আকলন"ৰ ৰূপত প্ৰতি মাহে ঔদ্যোগিক উৎপাদন সূচক (আই.আই.পি) সংকলন আৰু মুকলি কৰে; উদ্যোগৰ বাৰ্ষিক জৰীপ (এ.এছ.আই) পৰিচালনা কৰে; আৰু সংগঠিত উৎপাদন খণ্ডৰ বিকাশ, গঠন আৰু গাঁথনিৰ পৰিৱৰ্তন-মূল্যায়ন আৰু মূল্যাঙ্কন কৰিবলৈ পৰিসাংখ্যিক তথ্য প্ৰদান কৰে;
- সমগ্ৰ ভাৰতীয় অৰ্থনৈতিক লোকপিয়ল আৰু অনুসৰণ উদ্যোগ জৰীপবোৰ সংগঠিত আৰু পৰিচালনা কৰে, বিভিন্ন আৰ্থ-সামাজিক জৰীপ আৰু অৰ্থনৈতিক লোকপিয়লৰ অনুসৰণ উদ্যোগ জৰীপৰ জৰিয়তে সংগ্ৰহ কৰা তথ্য প্ৰক্ৰিয়া কৰাৰ বাবে এক আভ্যন্তৰীণ সুবিধা প্ৰদান কৰে;
- বিভিন্ন আৰ্থ-সামাজিক ক্ষেত্ৰত বিভিন্ন জনসংখ্যা গোটৰ লাভালাভৰ বাবে নিৰ্দিষ্ট সমস্যাৰ প্ৰভাৱ অধ্যয়ন কৰাৰ বাবে প্ৰয়োজনীয় ডাটাবেচ সৃষ্টি কৰাৰ বাবে বৃহৎ পৰিমাণৰ সৰ্বভাৰতীয় নমুনা জৰীপ কৰে, যেনে নিযুক্তি, উপভোক্তা ব্যয়, বাসস্থানৰ স্থিতি আৰু পৰিৱেশ, সাক্ষৰতাৰ স্তৰ, স্বাস্থ্য, পুষ্টি, পৰিয়াল কল্যাণ ইত্যাদি;
- কাৰিকৰী দিশৰ পৰা জৰীপৰ প্ৰতিবেদনবোৰ পৰীক্ষা কৰে আৰু ৰাষ্ট্ৰীয় নমুনা জৰীপ সংগঠন আৰু অন্যান্য কেন্দ্ৰীয় মন্ত্ৰালয় আৰু বিভাগৰ দ্বাৰা কৰা জৰীপৰ সন্দৰ্ভত জৰীপৰ সম্ভাৱ্যতা অধ্যয়নসহ নমুনা ৰচনা মূল্যাঙ্কন কৰে;
- চৰকাৰ, অৰ্ধ-চৰকাৰ, বা ব্যক্তিগত ডাটা ব্যৱহাৰকাৰী/সংস্থাসমূহলৈ বিতৰণ কৰা কেইবাটাও প্ৰকাশনৰ জৰিয়তে বিভিন্ন দিশৰ ওপৰত পৰিসাংখ্যিক তথ্য প্ৰচাৰ কৰা; আৰু অনুৰোধ কৰিলে, ৰাষ্ট্ৰসংঘৰ সংস্থা যেনে ইউ.এন.এছ.ডি, ই.এচ.চি.এ.পি, আই.এল.অ আৰু অন্যান্য আন্তঃৰাষ্ট্ৰীয় সংস্থালৈ তথ্য প্ৰচাৰ কৰে;
- বিশেষ অধ্যয়ন বা জৰীপ কৰা, পৰিসাংখ্যিক প্ৰতিবেদন মুদ্ৰণ, আৰু চৰকাৰী পৰিসংখ্যাৰ বিভিন্ন বিষয়ৰ ক্ষেত্ৰসম্পৰ্কীয় আলোচনাচক্ৰ, কৰ্মশালা আৰু সন্মিলনৰ বাবে পঞ্জীভুক্ত বেচৰকাৰী সংগঠন আৰু গৱেষণা প্ৰতিষ্ঠানসমূহক অনুদান-সহায় মুকলি কৰে।
কাৰ্যসূচী ৰূপায়ণ শাখাৰ
- বিশ দফা কাৰ্যসূচীৰ নিৰীক্ষণ (টি.পি.পি)
- দেশৰ ১১ টা মুখ্য আন্তঃগাঁথনি খণ্ডৰ প্ৰদৰ্শন নিৰীক্ষণ কৰা, যেনে শক্তি, কয়লা, ইস্পাত, ৰেল, দূৰসংযোগ, বন্দৰ, সাৰ, চিমেণ্ট, পেট্ৰ'লিয়াম আৰু প্ৰাকৃতিক গেছ, পথ আৰু অসামৰিক বিমান পৰিবহন (আই.পি.এম.ডি);
- ১৫০ কোটি টকা আৰু অধিক ব্যয়ৰ সকলো কেন্দ্ৰীয় খণ্ডৰ প্ৰকল্পৰ নিৰীক্ষণ (আইপিএমডি); আৰু
- সাংসদস্থানীয় এলেকা উন্নয়ন আঁচনি (এম.পি.এল.এডি.এছ)ৰ ৰূপায়ণ নিৰীক্ষণ কৰা।
প্ৰশাসন বিভাগ
প্ৰশিক্ষণ, কেৰিয়াৰ আৰু জনশক্তি পৰিকল্পনাৰ দৰে বিষয়সহ ভাৰতীয় পৰিসাংখ্যিক সেৱা আৰু অধীনস্থ পৰিসাংখ্যিক সেৱা পৰিচালনা কৰিবলৈ কেডাৰ নিয়ন্ত্ৰণ কৰ্তৃপক্ষ হিচাপে কাম কৰা; আৰু ভাৰতীয় পৰিসাংখ্যিক প্ৰতিষ্ঠানৰ বাবে নোডেল মন্ত্ৰালয় হিচাপে কাম কৰে আৰু ভাৰতীয় পৰিসাংখ্যিক প্ৰতিষ্ঠান আইন, ১৯৫৯ (৫৭ৰ পৰা ১৯৫৯) ব্যৱস্থা অনুসৰি ইয়াৰ কাৰ্যকলাপ নিশ্চিত কৰে।
পৰিকল্পনা
মন্ত্ৰালয়ে প্ৰতিটো ব্যৱসায়িক প্ৰতিষ্ঠানক ১৬টা সংখ্যাৰ ব্যৱসায় চিনাক্তকৰণ নম্বৰ আৱণ্টন কৰাৰ ওপৰত দৃষ্টি ৰাখিছে। ব্যৱসায়ৰ ওপৰত এক বিস্তৃত ডাটাবেচ সৃষ্টি আৰু ৰক্ষণাবেক্ষণ কৰাত চৰকাৰক সহায় কৰাৰ উপৰিও, এই অনন্য সংখ্যাটোৱে বিভিন্ন চৰকাৰী সংস্থাৰ সৈতে ব্যৱসায়ৰ লেনদেন সৰল কৰি তুলিব, নকল প্ৰতিষ্ঠানৰ সম্ভাৱনা হ্ৰাস কৰিব, পৰিচয়ৰ সমস্যা সমাধান কৰিব আৰু ভৱিষ্যতে পঞ্জীয়ন বা অনুজ্ঞাপত্ৰ ৰখাৰ সময়ত সময় ৰাহি কৰিব।[2]
মন্ত্ৰীসকলৰ তালিকা
| নাম
|
কাৰ্যকাল
|
ৰাজনৈতিক দল
|
প্ৰধানমন্ত্ৰী
|
| অটল বিহাৰী বাজপেয়ী
|
১৩ অক্টোবৰ ১৯৯৯
|
১ ছেপ্টেম্বৰ ২০০১
|
ভাৰতীয় জনতা পাৰ্টি
(নেচনেল ডেমক্ৰেটিক এলায়েন্)
|
|
অটল বিহাৰী বাজপেয়ী
|
| জগমোহন
|
১ ছেপ্টেম্বৰ ১৯৯৯
|
১৮ নৱেম্বৰ ২০০১
|
| মানেকা গান্ধী
(ৰাজ্যিক মন্ত্ৰী, স্বতন্ত্ৰ )
|
১৮ নৱেম্বৰ ২০০১
|
৩০ জুন ২০০২
|
স্বতন্ত্ৰ
(নেচনেল ডেমক্ৰেটিক এলায়েন্)
|
| অটল বিহাৰী বাজপেয়ী
|
১ জুলাই ২০০২
|
২২ মে’ ২০০৪
|
ভাৰতীয় জনতা পাৰ্টি
(নেচনেল ডেমক্ৰেটিক এলায়েন্)
|
|
| অস্কাৰ ফাৰ্ণাণ্ডেজ
(ৰাজ্যিক মন্ত্ৰী, স্বতন্ত্ৰ )
|
২৩ মে’ ২০০৪
|
২৯ জানুৱাৰী ২০০৬
|
ভাৰতীয় জাতীয় কংগ্ৰেছ
(ইউনাইটেড প্ৰগ্ৰেছিভ এলায়েন্)
|
|
মনমোহন সিং
|
| জি কে ভাচন
(ৰাজ্যিক মন্ত্ৰী, স্বতন্ত্ৰ )
|
২৯ জানুৱাৰী ২০০৬
|
২২ মে’ ২০০৯
|
| শ্ৰীপ্ৰকাশ জয়ছোৱাল
(ৰাজ্যিক মন্ত্ৰী, স্বতন্ত্ৰ )
|
২৮ মে’ ২০০৯
|
১৯ জানুৱাৰী ২০১১
|
| এম এছ গিল
|
১৯ জানুৱাৰী ২০১১
|
১২ জুলাই ২০১১
|
| শ্ৰীকান্ত কুমাৰ জেনা
(ৰাজ্যিক মন্ত্ৰী, স্বতন্ত্ৰ )
|
১২ জুলাই ২০১১
|
২৬ মে’ ২০১৪
|
| ৰাও ইন্দ্ৰজিৎ সিং
(ৰাজ্যিক মন্ত্ৰী, স্বতন্ত্ৰ )
|
২৬ মে’ ২০১৪
|
০৯ নৱেম্বৰ ২০১৪
|
ভাৰতীয় জনতা পাৰ্টি
(নেচনেল ডেমক্ৰেটিক এলায়েন্)
|
|
নৰেন্দ্ৰ মোডী
|
| ভি কে সিং
(ৰাজ্যিক মন্ত্ৰী, স্বতন্ত্ৰ )
|
০৯ নৱেম্বৰ ২০১৪
|
০৫ জুলাই ২০১৬
|
| ডি ভি সদানন্দ গৌড়া
|
০৫ জুলাই ২০১৬
|
৩০ মে’ ২০১৯
|
| ৰাও ইন্দ্ৰজিৎ সিং
(ৰাজ্যিক মন্ত্ৰী, স্বতন্ত্ৰ )
|
৩০ মে’ ২০১৯
|
|
তথ্য সংগ্ৰহ
বাহ্যিক সংযোগ
|
