В’етнам у Першай сусветнай вайне

В’етнам у Першай сусветнай вайне — перыяд у гісторыі В’етнама ў 1914—1918 гг., калі дзяржава, будучы залежнай ад Францыі, выступала ў вайне на баку краін Антанты.

Напярэдадні вайны генерал-губернатарам Індакітая быў прызначаны Альбер Саро, на якога французскім урадам была ўскладзена персанальная адказнасць за правядзенне новага палітычнага курсу Францыі ў Індакітаі. Асноўны сэнс апошняга зводзіўся да таго, што нараўне з рэпрэсіямі супраць нацыянальна-вызвольнага руху каланіяльныя ўлады распрацавалі цэлую сістэму палітыка-эканамічных мер для спынення антыфранцузскіх выступаў ва В’етнаме і больш поўнага выкарыстання эканамічных рэсурсаў краіны для задавальнення патрэбаў метраполіі ў будучай вайне.У 1914 годзе новы генерал-губернатар Індакітая з’ехаў у Францыю, каб дамовіцца з урадам аб агульнай рэарганізацыі адміністрацыйных службаў Індакітая з улікам тых абяцанняў, якія ён даваў раней, знаходзячыся на пасадзе генерал-губернатара з кастрычніка 1911 года. Аднак у сувязі з пачаткам Першай сусветнай вайны А. Саро быў пераведзены на працу ў міністэрства нацыянальнай абароны, а яго абавязкі былі ўскладзены на Ван Валенховена.

З першага ж дня вайны французскімі ўладамі былі прыняты меры засцярогі ў сувязі з увядзеннем ваеннага становішча^[1]. Дэкрэт аб усеагульнай мабілізацыі 1 жніўня 1914 года не быў апублікаваны ў Індакітаі, так як генерал-губернатар лічыў, што калонія не падвяргалася непасрэднай ваеннай небяспекі. Тым самым ён хацеў пазбегнуць беспарадкаў, якія маглі б быць выкліканыя гэтым мерапрыемствам ва В’етнаме, Лаосе і Камбоджы. Аднак для таго каб рэпатрыяваць ваенныя часці і правесці частковую мабілізацыю, 1 верасня 1914 года генерал-губернатарам быў выдадзены загад, згодна якому з Індакітая былі накіраваны ў Францыю два генерала, 250 афіцэраў, 647 унтэр-афіцэраў, 58 лекараў, 2 тыс. салдат , 17 з 75 артылерыйскіх батарэй. Увесь в’етнамскі флот быў мабілізаваны для патрэб Францыі. У Ханоі, Хайфоне і Сайгоне разгарнулася будаўніцтва невялікіх суднабудаўнічых верфяў^[2]. Адмысловымі дэкрэтамі ад 5 і 22 жніўня 1914 спыняліся антыфранцузскія выступы ў прэсе. Журналісты, якія супрацоўнічалі з сайгонскай газетай «Апіньён» і парушылі дэкрэт ад 5 жніўня 1914 года, былі пакараныя за тое, што выступалі супраць збору сродкаў на карысць вайны, сума якіх у Індакітаі склала 3 млн франкаў.

Падпольная нямецкая прапаганда глыбока пранікла ў в’етнамскія кругі, чаму нямала спрыялі газетныя выданні на кітайскай мове. Усё гэта прызнавалі і французскія ўлады ў Індакітаі. Так, генерал-губернатар Індакітая паведамляў міністру калоній «аб ўтоенай непрыязнасці да французаў у розных азіяцкіх колах, якую ўдалося справакаваць ворагам Францыі»^[3].Каланіяльная ўлада лічыла, што асноўнай прычынай хуткага распаўсюджвання сярод індакітайскага насельніцтва антыфранцузскіх настрояў стала поўнае няведанне народамі Далёкага Усходу французскага жыцця.

У кітайскай літаратуры не існуе работ, напісаных пад уплывам французскай літаратуры або перакладаў французскіх аўтараў, якія пісалі пазней XVIII ст. Затое за апошнія 20 гадоў выдадзена вялікая колькасць кніг, перакладзеных з англійскай або нямецкай моў. Кітайцы гэтыя ведаюць Францыю па тэндэнцыйным апісанням, якія яны знаходзяць у літаратуры тых краін, якія варагуюць з Франціяй.                                                                                                                           Ван Валенховен

^[4]

Нямецкія агенты распаўсюджвалі на Далёкім Усходзе версію аб тым, што французская нацыя нібыта спынілася ў сваім развіцці на рэвалюцыі 1789 года і паступова прыходзіць у заняпад і што французы павінны з гэтага часу саступіць сваё месца немцам, што менавіта апошнія з’яўляюцца носьбітамі прагрэсу ў галіне навукі і культуры. Увагу французаў прыцягвала дзейнасць кітайскага рэфарматара Кан Ювэя, які здзейсніў падарожжа па Еўропе, пасля чаго напісаў шэраг кніг, у якіх выяўляў свае сімпатыі да Германіі. Кніга Кан Ювэя аб Францыі, напісаная ў параўнальным з Германіяй плане, прычым Францыя ў ёй прадстаўлена не ў лепшым святле. Французскія спецслужбы паведамлялі:

У цяперашні час афіцыйна ўстаноўлена, што спробы расхіствання сітуацыі падтрымліваліся і фінансаваліся Германіяй

У лістападзе 1915 французскае міністэрства калоній аддала тэлеграфнае распараджэнне генерал-губернатару Індакітая аб неабходнасці актыўнага ўдзелу краін Індакітая ў нацыянальнай абароне Францыі. Паводле апошняга, Індакітаю прадпісвалася накіраваць у метраполію сем батальёнаў валанцёраў.

У снежні 1915 вярхоўныя рэзідэнты Лаоса і Камбоджы атрымалі ўказанні аб узмацненні абароны ў памежных з Сіямам раёнах Індакітая. Паміж французскімі ўладамі Індакітая і англійскім кіраўніцтвам у Індыі была дасягнута згода адносна агульных рэпрэсіўных мер супраць нацыянальна-вызваленчых сіл у Індыі і Індакітаі і выдачы адзін аднаму іх кіраўнікоў. 2 снежня 1915 гэтая дамоўленасць была цалкам адобрана міністрам замежных спраў Францыі. У гады вайны Японія займала асаблівую пазіцыю ў індакітайскім пытанні: яна непасрэдна не ўдзельнічала ў вайне і тым самым мела магчымасць ажыццяўляць экспансію на Далёкім Усходзе пры папушчальніцтве Францыі і Англіі.

"Якія б не былі памкненні Японіі ў дачыненні да Кітая, мы, улічваючы нашы саюзніцкія адносіны з Японіяй, не павінны супраціўляцца ёй, незалежна ад таго, якія б планы яна не выношвала. Японія ў цяперашні час з’яўляецца гарантам захавання нашай улады ў Індакітаі", — пісаў у сваёй справаздачы генерал-губернатар Індакітая ад 22 лютага 1916.

У 1914 годзе таварыства «Куанг фук» задумала камбінаванымі дзеяннямі патрыятычных сіл у краіне і сфармаванымі за мяжой узброенымі атрадамі ўзяць прыступам Ханой. Аднак з-за няўмелай канспірацыі план аперацыі быў раскрыты, многія члены арганізацыі арыштаваныя. Тады кіраўніцтва вырашыла атакаваць шэраг ваенных умацаванняў і адміністрацыйных цэнтраў у Бакбо. 6 студзеня 1915 вялікі атрад узброеных патрыётаў напаў на французскі гарнізон у г. Футхо. Тым часам варожыя ваенныя пасады ў Ньёкуані (прав. Ніньбінь), Монгкай, на крайнім паўночным усходзе краіны, таксама падвергнуліся нападу. Аднак і гэтыя ўзброеныя выступленні скончыліся няўдачай. Прыхільнікі Фан Бой Тяу паспрабавалі праз нямецкага консула ў Тайландзе атрымаць ад Германіі, якая ваявала з Францыяй, зброю для працягу барацьбы, але ім было адмоўлена.

У лістападзе 1918 года пад кіраўніцтвам Таварыства адраджэння В’етнама ўспыхнула вялікае паўстанне ў раёне форта Бінгліеў (Паўночна-Усходні В’етнам), падчас якога яго ўдзельнікі захапілі форт і забілі французскага камандзіра. У паўстанні акрамя народнасцяў ман, нунг і хань прынялі таксама ўдзел Шанг і Мой. Распаўсюдзіўшыся на значную тэрыторыю, паўстанне набыло характар шырокай партызанскай барацьбы. Каланіяльныя ўлады былі вымушаны перакінуць у мяцежныя раёны вялікія сілы карных войскаў, якім доўгі час не ўдавалася дасягнуць колькі-небудзь значнага поспеху, таму што паўстанцы карысталіся падтрымкай мясцовага насельніцтва.

Не будучы ў стане падавіць паўстанне сілай, французскае камандаванне пайшло на хітрасць. Скарыстаўшыся рознагалоссямі, якія ўзніклі сярод паўстанцаў, яно ўступіла з імі ў перамовы аб перамір’і, з тым каб выйграць час для перакідання дадатковых сіл. Калі ж падышло падмацаванне, французскае камандаванне перапыніла перамовы і аддало загад аб наступленні. Асноўныя сілы паўстанцкай арміі былі разгромленыя, і толькі некаторым атрадам удалося схавацца на тэрыторыі суседняга Кітая.

У жніўні 1917 года ўспыхнула паўстанне в’етнамскіх салдат французскіх каланіяльных войскаў, дыслакаваных у правінцыі Тхайнгуен (Паўночны В’етнам). Гэта было самае буйное ўзброенае выступленне падчас Першай сусветнай вайны, што атрымала шырокі водгук па ўсёй краіне і ўпершыню за ўсю гісторыю нацыянальна-вызваленчага руху ўвянчалася перамогай рэвалюцыйных сіл.

Паўстанне рыхтавалася замежным цэнтрам Таварыства адраджэння В’етнама ва ўмовах строгай канспірацыі. Быў абраны камітэт, які прыняў рашэнне пачаць паўстанне ў ноч з 30 на 31 жніўня 1917 года. Паўстанне пачалося штурмам гарадской турмы пад кіраўніцтвам сяржанта каланіяльнай арміі Чынь Ван Кана і Ліёнга Нгок Куэна, які, знаходзячыся ў тхайнгуенскай турме, усталяваў сувязь з турэмнай аховай і асабіста з сяржантам Чынь Ван Канам. Згодна з французскімі дадзенымі, у выніку штурму турмы ўдалося вызваліць зняволеных, якія ўліліся ў шэрагі паўстанцаў. Неўзабаве каля 600 паўстанцаў, сярод якіх былі сяляне з атрада Дэ Тхам, авалодалі цэнтрам аднайменнай правінцыі. Кіруючым камітэтам паўстання быў выдадзены маніфест, які абвясціў незалежнасць правінцыі Тхайнгуен і заклікаў мясцовае насельніцтва падтрымаць паўстанцаў.

Аднак адсутнасць рэвалюцыйнага вопыту ў кіраўнікоў паўстання перашкодзіла ім распрацаваць дакладную праграму дзеянняў. Да таго ж у самым кіраўніцтве не было адзінства меркаванняў па многіх важных пытаннях. Гэта найбольш ярка выявілася на адным з пасяджэнняў камітэта ў ходзе паўстання, дзе былі выказаны дзве супрацьлеглыя пункты гледжання па пытанню аб метадах далейшай барацьбы — наступальная і абарончая. Так, прыхільнікі першага пункту гледжання Ба Куок, Бак Лам (камандзіры атрадаў Дэ Тхам) і Ту Хой Суан настойвалі на шырокім раптоўным наступе ў правінцыях Фукіен, Бакзянг, Бакал і інш Праціўнікам гэтай тактыкі выступіў Ліонг Нгок Куэн, які прапанаваў іншы план: сканцэнтраваць усе сілы ў кітайскай правінцыі Гуансі, стварыць там апорныя базы, закупіць дастатковую колькасць зброі і боепрыпасаў, папоўніць шэрагі паўстанцкай арміі і толькі пасля гэтага пачаць вызваленне краіны. Ліонг Нгок Куэн прапаноўваў выкарыстоўваць пры гэтым дапамогу некаторых замежных дзяржаў, і ў прыватнасці Германіі. У рэшце рэшт Чынь Ван Кан пагадзіўся з довадамі Ліонг Нгок Куена, чым выклікаў вялікую незадаволенасць прыхільнікаў наступальнай тактыкі.

Паўстанцам атрымалася ўсталяваць рэвалюцыйную ўладу ў адміністрацыйным цэнтры Тхайнгуен. Паўстанцкая армія была папоўненая 300 добраахвотнікамі-сялянамі і 50 шахцёрамі з Фанме і Лангхіт. Пасля атрымання паведамлення аб падзенні крэпасці Тхайнгуен штаб французскіх войскаў у Ханоі накіраваў у паказаную правінцыю спецыяльныя карныя атрады. Аднак на подступах да гораду апошнія былі разбітыя сіламі Чынь Ван Кана. І толькі пасля таго, як французы кінулі вялікія сілы, ім удалося авалодаць горадам. У гэтым баі загінуў Ліонг Нгок Куэн.

З вялікімі стратамі паўстанцы вымушаныя былі адступіць праз горы Тамдао спачатку ў правінцыю Віньіен, а затым і ў правінцыю Фукіен. Блакаваныя з усіх бакоў праўзыходзячымі сіламі французаў, пазбаўленыя магчымасці папоўніць свае атрады, паўстанцы ў пачатку студзеня 1918 года спынілі супраціў. Чынь Ван Кан скончыў жыццё самагубствам^[5].

Эканамічныя меры, прынятыя ў Індакітаі каланіяльнымі ўладамі з пачатку ваенных дзеянняў, пераследвалі тры асноўныя мэты: спрыяць забеспячэнню метраполіі, спрасціць забеспячэнне калоній і паралізаваць гандаль праціўніка.

Для забеспячэння паступленняў тавараў, неабходных для метраполіі, былі выдадзеныя два дэкрэта — ад 8 лістапада і 21 снежня 1914 года, якія забаранялі вываз тавараў з Індакітая, але дапускалі іх адпраўку ў метраполію. Таксама быў прыпынены экспарт рысу ў Кітай, Японію, Філіпіны, вываз солі ў Кітай і жывёл на Філіпіны. У мытны тарыф былі ўнесены некаторыя змены. Так, дэкрэт ад 27 верасня 1914 года забараняў гандлёвыя адносіны з варожымі падданымі.

Для задавальнення пастаянна растучых ваенных патрэбаў Францыі каланіяльныя ўлады ўзмацнілі эксплуатацыю прыродных і чалавечых рэсурсаў Індакітая. Палітыка французскай адміністрацыі зводзілася да максімальнага выкарыстання матэрыяльных рэсурсаў для патрэб вайны. У гады вайны з Індакітая было адпраўлена ў Францыю 240 тыс. літраў спірту, 1750 т. каўчуку, 2800 т. касторавага алею, 4300 куб. м. спецыяльнай драўніны, 500 тыс. т. рысу і маісу, 6700 т. землянога арэха, каля 22 тыс. т. цукру, 2344 т. тытуню.

Індакітай паставіў у метраполію вялікую колькасць цэменту, вальфраму, цынку, волава, свінцу і іншай сыравіны стратэгічнага значэння. Агульны кошт матэрыяльных паставак для метраполіі ацэньваўся прыкладна ў 11 млн. залатых франкаў. В’етнам заняў другое месца сярод калоній па вывазу ўва Францыю сельскагаспадарчых тавараў^[6].

• Мхитарян С. А. Новейшая история Вьетнама / С. А. Мхитарян — Москва: Наука, 1980. — 522 с.
• Xо Ши Мин. Избранные статьи и речи. М., 1959, 193 с.
• Duy tan khoi nghia, 21 сек.
• Histoire militaire..., 586 с.