Курмангазы Сагырбайулы

Курмангазы Сагырбайулы
Асноўная інфармацыя
Дата нараджэння	1823[1]
Месца нараджэння	Bokey Orda District[d], Заходне-Казахстанская вобласць, СССР
Дата смерці	1896[1]
Месца смерці	Астрахань, Астраханская губерня, Расійская імперыя
Месца пахавання	Altynzhar[d]
Краіна	Казахстан
Музычная дзейнасць
Прафесіі	кампазітар, Кюйшы
Інструменты	Домбра
Жанры	кюй
Медыяфайлы на Вікісховішчы

Курмангазы Сагырбайулы (каз.: Құрманғазы Сағырбайұлы; 1818, па іншых дадзеных 1823, Букееўская Арда  (руск.) (бел. — 1889 ці 1896) — казахскі народны музыка, кампазітар, дамбрыст, аўтар кюеў (п’ес для домбры), кюйшы. Аказаў вялікі ўплыў на развіццё казахскай музычнай культуры  (руск.) (бел..

Нарадзіўся ў 1818 годзе ці ў 1823 годзе ў Букееўскай Ардзе  (руск.) (бел. (цяпер Бакерэйдзінскі раён  (руск.) (бел. Заходне-Казахстанскай вобласці) у сям’і бедняка Сагырбая. Выхадзец з падроду Кызылкурт  (руск.) (бел. роду Байулы  (руск.) (бел. Малодшага жуза  (руск.) (бел..^[2] З ранняга дзяцінства граў на домбры. Ва ўзросце 6 гадоў пад ціскам жорсткай галечы Курмангазы быў аддадзены ў пастухі. У родным ауле Курмангазы з захапленнем слухаў заезджых кюйшы, сярод якіх асабліва вылучаўся кюйшы Узак, які заўважыў у юным Курмангазы асаблівую цікавасць да музыкі і прадказаў яму вялікую будучыню. Ва ўзросце 18 гадоў Курмангазы пакінуў родны аул і пачаў жыццё вандроўнага кюйшы. Працягваў развіваць сваё майстэрства ў такіх вядомых дамбрыстаў, як Байжума, Баламайсан, Байбакты, Есжан і Шэркешэ.^[3]

Курмангазы быў відавочцам народнага паўстання казахаў Букееўскай арды (1836—1838) пад кіраўніцтвам Ісатая Тайманава і Махамбета Утэмісава супраць хана Джангіра. Адзін з першых кюяў «Кішкентай» («Малы») — быў прысвечаны народнаму паўстанню. За адкрытую крытыку багатых падвяргаўся пераследам, неаднаразова быў зняволены ў турму. Сядзеў у турмах Уральска, Арэнбурга; існуюць звесткі, што яму даводзілася сядзець у Іркуцкай турме.

Вяршыняй творчасці Курмангазы з’яўляецца кюй «Сары-Арка» напоўнены светлай танальнасцю, які малюе карціну бязмежных прастораў казахскага стэпу. Асаблівыя прыёмы гульні Курмангазы, якія шмат у чым развіваюць музычную тэхніку таго часу, беражліва ўспрынялі і распрацавалі яго вучні і паслядоўнікі. Сярод іх былі Махамбет Утэмісаў, Дзіна Нурпеісава, Ергалі Есжанаў і іншыя.

У 1880 годзе Курмангазы, які стаў глыбокапаважаным аксакалам у народзе, пасяляецца ў мястэчку Сахма пад Астраханню, дзе збірае вакол сябе пераемнікаў па выканальніцкім мастацтве.

Памёр у 1889 ці 1896 годзе, пахаваны ў вёсцы Алтынжар цяперашняга Валадарскага раёна Астраханскай вобласці Расіі.

• 1934 — створаны Казахскі Акадэмічны аркестр народных інструментаў імя Курмангазы.
• 1945 — Казахскай нацыянальнай кансерваторыі ў горадзе Алматы было прысвоена імя Курмангазы.
• 1965 — заснавана Дзяржаўная прэмія Казахскай ССР імя Курмангазы.
• 1967 — кампазітар Яўген Брусілоўскі напісаў сімфонію «Курмангазы» (Дзяржаўная прэмія Казахстана, 1967).
• 1987 — Газіза Жубанава завяршыла працу Ахмета Жубанава па напісанні оперы «Курмангазы».
• 1993 — у першым выпуску нацыянальнай валюты незалежнага Казахстана была выпушчана банкнота вартасцю 5 тэнге з выявай Курмангазы.
• 2003 — пры сумесным удзеле Расіі і Казахстана было пачата будаўніцтва культурнага комплексу і сучаснага будынка музея. Цяпер гэта архітэктурны ансамбль з трох будынкаў, якія імітуюць вялікія белыя юрты, і велізарны гасцінічны комплекс. Тут жа адкрыта музычная школа дамбрыстаў.
• 1998 — была выпушчана паштовая марка Казахстана, прысвечаная Курмангазы.
• 2000 — быў адкрыты помнік Курмангазы ў Атырау.^[4]
• 2008 — у Астрахані быў усталяваны бронзавы конны помнік Курмангазы.^[5] Помнік Курмангазы стаў падарункам урада Рэспублікі Казахстан да 450-гадовага юбілею Астрахані. Ён уяўляе сабой скульптуру каня, на якой сядзіць Курмангазы з домбрай у левай руцэ.
• 2011 — бронзавы конны помнік вялікаму кюйшы Курмангазы быў узведзены ў Актау на плошчы Ынтымак.
• 2012 — помнік Курмангазы быў устаноўлены ля будынка Казахскай нацыянальнай кансерваторыі ў Алма-Аце, якая носіць яго імя.
• 2013 — у Атырау аркестр з тысячы музыкантаў, які выканаў кюі Курмангазы, увайшоў у казахстанскую Кнігу рэкордаў Гінеса.

• Алимжанов А. Юность Курмангазы // Курмангазы / Сб-к стат. под ред. А. Нысанбаева. Алма-Ата, 1998, с. 485—507
• Аравин Ю. П. Новые материалы о Курмангазы//Вестник АН КазССР. Алма-Ата, 1961, с. 52-60
• Аравин П. В. К вопросу о музыкальном стиле Курмангазы // Курмангазы / Сб-к стат. под ред А. Нысанбаева. Алма-Ата, 1998, с. 132—162
• Байкадамова Б. Б. Функциональные основы темообразования в казахской домбровой музыке (на примере кюев Курмангазы). Автореферат канд. дисс. Ташкент, 1984, 22 с.
• Бабалар сөзі: жүзтомдық Күй аңыздар / под ред . С. Қасқабасова. Т. 84. Астана, 2012 — c. 197—208
• Васильев Г. «Сары-Арка» / Роман. Астана: Аударма, 2012 − 360 с.
• Гизатов Б. «Его домбра звучала для народа». К 175-летию со дня рождения Курмангазы / Казахстанская правда. 7 сент., 1993
• Джумакова У. Р. Кюи Курмангазы и проблемы казахской музыки 20 века // Курмангазы / Сб. статей под ред. А. Нысанбаева. А., 1998, с. 181—201
• Жубанов А. К., «Курмангазы» (монография), Алматы, 1936.
• Жубанов А. К., «Струны столетий», Алма-Ата, 1958.
• Ирмуратов Х. Повесть о Курмангазы// Сб-к стат. под ред. А. Нысанбаева. Алматы, 1998 — с. 479—526
• Кекільбай Ә. «Күй құдірет». Қурманғазының тұғанына 175 жыл / Егемен Казакстан. 11.09.1993
• Кекільбай Ә. «Күй тәңірі» Қурманғазының тұғанына 175 жыл / Егемен Казакстан. 19.10.1993
• «Кюй Курмангазы синхронно сыграли домбристы по всей стране» https://tengrinews.kz/music/kyuy-kurmangazyi-sinhronno-syigrali-dombristyi-vsey-strane-308039/
• Нажимеденов Ж. Курмангазы // Курмангазы / сб-к стат. под ред А. Нысанбаева. Алма-Ата, 1998, с. 479—485
• Шегебаев П. История казахской инструментальной музыки 19 века. Астана, 2008, 57 с.
• Құрмангазы : жинақ (редактор Нысанбаев Ә. Н.) — Алматы : Қазақ энциклопедиясы, 1998 — 544 с.
• Курмангазы. «Сары-Арка» (сборник 20 кюев), Алматы, Онер, 2001.
• Құрмангазы: жинақ / құраст. Iзімұлы М. — Алматы : Арыс, 2004 — 320 с.