Кіева-брацкая школа

Кіева-брацкая школа — адна з брацкіх школ ва Украіне ў XVII стагоддзі, заснаваная ў 1615 г. Кіеўскім брацтвам.

Гісторыя

Перадумовы стварэння

У XVI стагоддзі хвалі пратэстанцкай Рэфармацыі, а потым каталіцкай Контррэфармацыі, якія наплылі на Рэч Паспалітую, у склад якой уваходзіла вялікая частка тэрыторыі сучаснай Украіны, істотна ўскладнілі жыццё праваслаўных хрысціян. Адным з выклікаў для Праваслаўнай Царквы стаў новы падыход да адукацыі. З аднаго боку, католікі–езуіты, а з іншага — пратэстанты адкрывалі ў Рэчы Паспалітай агульнадаступныя школы, у якіх выкарыстоўваліся найновыя педагагічныя методыкі. Праваслаўныя ж нічога не маглі ім проціпаставіць, бо ў той час у іх яшчэ не сфармавалася ўласная адукацыйная традыцыя. Адной з першых спроб вырашыць гэтую задачу была ініцыятыва князя Васіля Астрожскага. У 1576 г. ён адкрыў у сваім радавым маёнтку ў Астрозе грэка-славянскую школу, якую сучаснікі клікалі нават Астрожскай акадэміяй. Аднак галоўную ролю ў станаўленні сістэмы школьнага ўтварэння ва Украіне згуляў брацкі рух. Менавіта праваслаўныя брацтвы, якія ствараліся ва ўкраінскіх, беларускіх і літоўскіх гарадах, сталі заснавальнікамі сеткі народных школ. У 1585 г. была адкрыта брацкая школа ў Вільні, а ў наступным годзе пачала дзейнічаць Львоўская школа, якая стала першай брацкай школай на ўкраінскіх землях. Да пачатку XVII ст. на тэрыторыі Рэчы Паспалітай было ўжо каля трыццаці такіх школ.

Кіеў, старажытная сталіца Русі, што знаходзіўся пад канец XVI ст. у культурным і эканамічным заняпадзе, пэўны час быў у баку ад гэтага руху. Пасля абвяшчэння Брэсцкай уніі (1596) Кіеў хоць і застаўся без праваслаўнага мітрапаліта, і сабор Святой Сафіі стаў кафедрай грэка-каталіцкіх іерархаў, але паступова адбывалася актывізацыя культурнага і царкоўнага жыцця ў Кіеве. Гэты горад, аддалены ад польска-літоўскіх палітычных цэнтраў, быў прывабнейшым для праваслаўнага насельніцтва, заўважную ролю ў гэтай памежнай зоне стала выконваць казацтва. Казакі выяўлялі зацікаўленасць у царкоўных справах і з часам сталі выступаць галоўнымі абаронцамі Праваслаўя^[1].

Духоўнае і культурнае адраджэнне Кіева злучана з імем архімандрыта Елісея Плецянецкага (укр.) (бел., які ў 1599 г. стаў ігуменам Кіева-Пячэрскай Лаўры. Ён заснаваў Лаўраўскую друкарню, а таксама сабраў у Кіеве круг навуковых прапаведнікаў, перакладчыкаў, іканапісцаў і друкароў^[2].

Заснаванне

Прынята лічыць, што Брацкая школа ў Кіеве была заснавана ў 1615 годзе, калі тут быў уладкаваны Кіева-Брацкі ў гонар Богаз'яўлення манастыр (укр.) (бел.. Некаторыя гісторыкі XIX ст. лічылі магчымым існаванні брацкай навучальнай установы яшчэ з канца XVI стагоддзя, калі Кіеў наведаў Канстанцінопальскі патрыярх Ерамія II (руск.) (бел.. Па гэтай гіпотэзе, патрыярх Ерамія або па дарозе ў Маскву (1588), або па дарозе назад (1589) наведваў Кіеў і тут выдаў грамату з дазволам адкрыць школу пры Богаяўленскай царкве на Падоле.

И Первосвятитель Восточной церкви, на одном концѣ Россіи утвердившій Патріаршій престолъ и давшій её перваго Патріарха, на другомъ положилъ своимъ благословеніемъ основный камень училищу, тогда четвертому въ Кіевской Православной Митрополіи, но нынѣ по древности первому въ нашем отечествѣ.^[3]

... на обратномъ пути изъ Москвы въ 1589 году посѣтилъ Кіевъ и в это время далъ благословеніе завести въ семъ городѣ высшее училище (подобное Острожскому, Львовскому и Виленскому) при знатнѣйшей тогда изъ кіевскихъ русскихъ школъ, находившейся у Богоявленской церкви, ... но когда Богоявленская школа сія сгорѣла, то жена Маршалка Мозырскаго, Анна Гугулевичевна, отдала подъ школы свой домъ со всею усадьбою и пристройками, находившійся на мѣстѣ нынѣшняго братскаго монастыря.^[4]

Аднак гэта гіпотэза, што ўзыходзіць да гістарычных запісак 2-й паловы XVIII ст., пасля была прызнана няслушнай. Дакладна заснаванне брацкай школы ў Кіеве злучана з імем Гальшкі Гулевічаўны (Гулевіч)^[5], удавы мазырскага маршалка С. В. Лозкі^[6]^[7]. 14 кастрычніка 1615 года яна падпісала грамату пра перадачу пляцоўкі зямлі на Падоле з усімі на ім будынкамі і прыбыткамі для стварэння манастыра, школы і «гасціннага дому для праваслаўных вандроўнікаў духоўнага звання»^[8]. Ужо на наступны дзень тут пасяліліся манахі на чале з Ісаем Капінскім, а праз некалькі тыдняў пры манастыры адкрылася школа^[2]. Для апекі аб ёй неўзабаве, у 1616 годзе^[9], было створана і Кіеўскае брацтва.

Навучанне

Пра навучальную праграму Кіеўскай школы ў першыя гады яе існавання захаваліся толькі адрывістыя звесткі. Відавочна, як і ў іншых брацкіх школах, тут выкладалі граматыку, асновы праваслаўнага веравучэння; славянскую, грэцкую, лацінскую і польскую мовы, і асновы рыторыкі. Але напэўна не ўсе мовы вывучаліся аднолькава; у тагачасных запісах сустакаецца таксама назва "славе́нская". Школа дзялілася на асобныя класы, якія самі насілі назву школ. Школа была ўсесаслоўнай, прымаліся як дзеці духавенства, так і шляхцічы, мяшчане і казакі. Першым рэктарам школы быў Іоў Барэцкі (1615?—1618). Пазней рэктарамі былі: Мялецій Сматрыцкі (1619—1620), Касьян Саковіч (1620—1624), Спірыдон Собаль (1626—1628), Фама Яўлевіч (1628—1632), Тарасій Земка (1632)^[10]. Значнаму ўмацаванню Брацкай школы спрыяла матэрыяльная падтрымка і заступніцтва гетмана П. К. Сагайдачнага, які да сваёй смерці (1622) быў галоўным фундатарам брацтва. З тэкстаў вершаў, складзеных рэктарам Брацкай школы Касіянам (Калістам) Саковічам на пахаванне Сагайдачнага, вядомы імёны 20 вучняў школы. Гэта была, мабыць, першая фіксацыя колькасці выхаванцаў школы. Смерць галоўнага заступніка брацтва ўскладніла матэрыяльнае становішча як манастыра, гэтак і школы.^[1].

У 20-х гг. XVII ст. Кіеўская школа становіцца галоўным праваслаўным вучылішчам у Рэчы Паспалітай. У ёй выкладаюць некаторыя настаўнікі з Львоўскай брацкай школы і іншых навучальных устаноў. Верагодна, сярод выкладчыкаў школы ў той час былі і грэкі. Так, 3 (13) чэрвеня 1620 г. Патрыярх Канстанцінопальскі Кірыл Лукарыс выдаў грамату аб прызначэнні афонскага іераманаха Іосіфа сваім протасінкелам і загадаў яму прыбыць «для навукі і зацвярджэння веры ў Кіеў, і ў Галіч, і на Львоў, і на ўсю Белую Русь». У 1630 г. у Кіеве лютавала эпідэмія згубнай пошасці, што прымусіла рэктара Фаму Яўлевіча часова зачыніць школу. Восенню 1630 г. рэктар разам з часткай вучняў школы выехаў за тры вярсты ад Кіева ў в. Юрь'еўка, дзе жыў мітрапаліт Іоў (Барэцкі). Толькі ў студзені 1631 г. заняткі аднавіліся, тым не менш пасля эпідэміі матэрыяльнае становішча школы было цяжкім^[1].

Суадносіны і аб'яднанне з Лаўраўскай школай

У тыя ж часы, у 1625 годзе ў Кіеўска-Пячэрскую лаўру прыбыў знакаміты сваім паходжаннем і асабістымі заслугамі ў вайсковай службе Рэчы Паспалітай, ваявода земляў Малдаўскіх, дбайны прыхільнік праваслаўнай веры Пётр Магіла. Атрымаўшы ў 1626 годзе сан архімандрыта Кіева-Пячэрскай лаўры, а разам з тым і значныя гадавыя прыбыткі, з ухвалы кіеўскага духавенства ён адправіў некалькі здольных юнакоў у Львоўскую школу, Рымскую і іншыя акадэміі, што славіліся тады. Імкнучыся адкрыць у Пячэрскім манастыры навучальную ўстанову з перадавой на той час сістэмай навучання, архімандрыт Пётр не знайшоў, аднак, падтрымкі ў мітрапаліта Іовы (Барэцкага), які баяўся магчымага каталіцкага ўплыву і непажаданай канкурэнцыі Брацкай школе. У завяшчанні мітрапаліт (Ɨ сакавік 1631) запатрабаваў не адкрываць у Кіеве іншай праваслаўнай школы, акрамя Брацкай. Тым не менш пасля скону мітрапаліта П. Магіла прыступіў да рэалізацыі свайго плана. 15 (25) чэрвеня 1631 г. у Львове ён падпісаў дамову з настаўнікамі Львоўскай брацкай школы Ісаяй (Трафімавіч-Казлоўскі) і Сільвестрам (Косаў) аб іх пераездзе ў Кіеў для выкладання ў школе Пячэрскага манастыра^[1]. Таксама вярнуліся праз 4 гады пасланыя раней на вучобу і П. Магіла з бласлаўлення таго ж Канстанцінопальскага патрыярха Кірыла Лукарыса восенню 1631 г. адкрыў пры Лаўраўскім шпітальным манастыры вучэльню (ці «гімназіум») для дзяцей праваслаўных на ўзор вядучых школ таго часу — езуіцкіх калегіумаў. Іераманах Ісая (Трафімавіч-Казлоўскі) стаў рэктарам, а манах Сільвестр (Косаў) - прэфектам. Выкладанне ў ёй вялося на латыні і польскай мове, навучалася больш за 100 вучняў. Адкрыццё ў Кіеве яшчэ адной школы прывяло да канфлікта паміж архімандрытам П. Магілай і Кіеўскім брацтвам, які абвінаваціў яго ў парушэнні завяшчання мітрапаліта Іовы. Канфлікт узмацняўся і тым, што кіяўляне былі вельмі незадаволены лаціна-польскім характарам Лаўраўскай школы і яе больш высокім узроўнем адукацыі. Яны таксама бачылі ў ёй канкурэнта Кіеўска-брацкай школе.

Судя по содержанію новаго училища, и особенно по достоинству его наставниковъ и попечительности объ немъ его главного покровителя, всего вѣрнѣе можно было ожидать, что училище Братское будетъ оставлено даже прежними своими питомцами, и, прібрѣтая мало новыхъ, падетъ неминуемо.^[11]

Прадстаўнікі вышэйшага саслоўя (удзельнікі Кіеўскага брацтва) і казацтва ўзнялі пытанне аб аб'яднанні Кіеўскай брацкай і Лаўраўскай школ, іх падтрымаў новы мітрапаліт Ісая Капінскі. Пятру Магіле абяцалі:

... титул старшага брата въ Богоявленскомъ братствѣ, опекуна-смотрителя и защитника Братского училища; а всѣ вмѣстѣ преклоняли его на свою сторону ... и тѣм еще, что оно утверждено уже граматами Патрірха Феофана, ... и грамотою Польскаго Короля. Прошѣнія имѣли успѣх. Могила согласился на условія, принял (1631 г. Марта 11) предложенный ему титулъ, вписалъ имя свое въ списокъ новосотавившегося братства, и съ тѣх поръ начались непрервныя благодѣянія его какъ-бы усыновленному имъ училищу, продолжавшіяся до конца его жизни.^[12]

Было таксама вырашана, што школа павінна знаходзіцца не ў Лаўры, а ў Брацкім манастыры ^[10]. Рэктарам калегіі стаў ігумен Ісаія (Трафімовіч-Казлоўскі) (Фама Яўлевіч у лютым 1632 г. пакінуў Кіеў, працягнуўшы педагагічную дзейнасць у Магілёве). Большасць тых, хто перш выказваў незадаволенасць стварэннем школы ў Пячэрскім манастыры, былі задаволены дасягнутым пагадненнем.

5 студзеня 1632 г. рашэнне пра аб'яднанне школ зацвердзіў мітрапаліт Ісаія (Капінскі), запатрабаваўшы пры гэтым, каб за набажэнствам у Брацкім манастыры паміналася яго імя. Дадзеная мера павінна была падкрэсліць, што аб'яднаная школа знаходзіцца ў яго юрысдыкцыі^[13]. 17 сакавіка 1632 г. гетман І. Д. Петражыцкі-Кулеш ад асобы Войска Запарожскага адправіў архімандрыту Пятру ліст, у якім абяцаў падтрымку і заступніцтва з боку казацтва ў ладзе школы.

Новая аб'яднаная школа была арганізавана на прынцыпах, раней пакладзеных у аснову дзейнасці Лаўраўскай школы: яны былі арыентаваныя на езуіцкі школьны статут Ratio Studiorum (англ.) (бел.. Такім чынам у праваслаўным асяроддзі Кіева паўстаў новы, прагрэсіўны тып навучальнай установы — калегія (калегіум). Яна была абвешчана правапераемніцай Кіеўскай Акадэміі, заснаванай Яраславам Мудрым. У гонар заслуг Пятра Магілы, пасля яго смерці ў 1647 годзе, стала звацца Кіева-Магілянскай калегіяй.