Маніхейства ў Рымскай імперыі

Маніхейства ў Рымскай імперыі пачало распаўсюджвацца яшчэ пры жыцці прарока Мані (216—276). Даследаванні знойдзеных у XX стагоддзі маніхейскіх дакументаў дазволілі рэканструяваць падзеі маніхейскай місіі. Першапачаткова маніхейства распаўсюдзілася ва ўсходніх частках імперыі, пракраўшыся праз Месапатамію і Сірыю ў Палесціну і Егіпет.

Паколькі маніхейства ўзнікла на тэрыторыі галоўнага ворага Рымскай імперыі, дзяржавы Сасанідаў, яно ўспрымалася як падазроная і непажаданая рэлігія. імперыі. Новыя законы супраць маніхеяў прымаліся на працягу IV—VI стагоддзяў, пакуль пры імператары Юстыніяне I гэтая рэлігія не была знішчана канчаткова.

Лічыцца, што маніхейства не мела рэгіянальных асаблівасцяў у дактрынальным стаўленні і спецыфіка ў розных частках імперыі мела трывіяльны характар, абумоўлены гістарычнымі абставінамі.

Дзякуючы прапаведніцкай дзейнасці прарока Мані, маніхейства хутка распаўсюдзілася ў дзяржаве Сасанідаў і да канца III стагоддзя стала арганізаванай рэлігіяй. Мані пачаў прапаведваць пасля «другога адкрыцця» ва ўзросце 24 гадоў^[1][2], хоць, паводле арабскага гісторыка ан-Надзіма, гэта адбылося ў дзень каранацыі Шапура I. Спачатку Мані звярнуўся да шаха Ардашыра, потым наведаў Індыю, а пасля вяртання звярнуў у сваю веру шаха Турана. Пры Шапуры I Мані дазволілі прапаведваць, і ён нават суправаджаў шахскі двор у паездках. Аднак у 276 годзе Мані быў пакараны смерцю па загадзе Бахрама I, а маніхейства забаранілі.

Рэлігія пашыралася на ўсход (у Сагдыяну і Цэнтральную Азію) і на захад (у Рымскую імперыю)^[3]. Да XX стагоддзя лічылася, што ў Рыме маніхейства пераследавалі як «персідскую рэлігію», але знаходкі копцкіх тэкстаў у Фаюме і Наг-Хаммади паказалі, што маніхейства было цесна звязана з хрысціянствам, бо сам Мані называў сябе «Апосталам Ісуса Хрыста»^[1].

Каб распаўсюдзіць сваё вучэнне, Мані адправіў з горада Вех-Ардашыр місію: яго бацьку Патыка, біскупа Адду (выхадца з Рымскай імперыі) і перапісчыка.

Спачатку місіянеры вялі рэлігійныя дыспуты, набывалі паслядоўнікаў, а потым Адда застаўся адзін, атрымаўшы дапамогу ад Мані. Асноўным цэнтрам яго дзейнасці стала Пальміра, дзе, паводле манихейскіх тэкстаў, ён вылечыў жонку мясцовага уладара. Пазней Адда дабраўся да Александрыі, заснаваўшы шмат абшчын.

Хуткае распаўсюджанне маніхейства выклікала рэпрэсіі. У 302 годзе Дыяклетыян выдаў эдыкт, які загадваў:

… Старая рэлігія не можа быць асуджаная новай… Найвялікшае злачынства – адрачыся ад таго, што было вызначана і зацверджана старажытнымі… Таму мы вырашылі пакараць шкодную ўпартасць дурных людзей, якія супрацьпастаўляюць старажытным набажэнствам богапраціўныя секты, каб па сваім кепскаму самаўпраўнасці знішчыць тое, што нам (маніхеі) з цягам часу атруцяць сваімі гідкімі атрутнымі напоямі нявінных людзей, сціплы і спакойны рымскі народ і ўвесь наш зямны шар… Таму мы загадваем, каб заснавальнікі і верхаводы разам з іх гідкімі пісаннямі былі схільныя да суровага пакарання - спалення ў агні; іх прыхільнікі, перш за ўсё фанатыкі, павінны быць пакараныя смерцю, іх уласнасць канфіскавана на карысць казны.

Гэты эдыкт, які з'яўляецца першым вядомым дакументам, датычным маніхейства^[4], азнаменаваў канец перыяду верацярпімасці, які доўжыўся ў першыя 18 гадоў кіравання Дыёклетыяна, у адносінах да нерымскіх канфесій^[5].

Нават хрысціянскія імператары захоўвалі цікавасць да маніхейства: Аміян Марцэлін згадвае, што Канстанцін Вялікі (IV ст.) спрабаваў даследаваць гэту рэлігію з дапамогай перакладчыка Стратэгія Музаніяна. Аднак дакладных звестак пра вынікі гэтага расследавання няма.

У 372 годзе Валянтыніян I і Валент аднавілі антыманіхейскія законы, падобныя на эдыкт Дыяклетыяна. Лідараў секты каралі буйнымі штрафамі, а іх паслядоўнікаў аб’яўлялі «бесчасьнымі», канфіскоўвалі іх маёмасць. У 381–445 гадах былі прыняты законы Феадосія I, Грацыяна і Валянтыніяна III забаранялі маніхейства, абмяжоўвалі грамадзянскія правы яго прыхільнікаў (забарона складаць запаветы, сведчыць у судзе, займаць дзяржаўныя пасады). Узыходжанне на пасад у Візантыі імператара Юстыніяна I (527—565) паклала пачатак кампаніі па барацьбе з усімі рэлігіямі і сектамі, адрознымі ад артадаксальнага хрысціянства. Прыняты ім у пачатку валадарання закон (Cod. I.5.11) забараняў маніхеям жыць на тэрыторыі імперыі, а калі яны выяўляліся, то павінны былі быць пакараныя. Прычына гэтай суровасці пазначана ў самім законе — маніхеі «спрабуюць пасеяць шматбожжа сярод грэкаў, юдэяў і самарыцян». У Кодэкс Юстыніяна былі ўключаны і іншыя законы, якія прадпісваюць спаленне маніхейскіх кніг, якія забараняюць ім рабіць завяшчанні і хаваць сваю веру. На працягу некалькіх наступных гадоў былі прыняты законы, якія пацвярджаюць раней устаноўленыя забароны. Ён увёў смяротнае пакаранне для маніхеяў, загадаў спальваць іх кнігі і канфіскоўваць маёмасць.

Нягледзячы на жорсткія забароны, маніхейства працягвала існаваць у некаторых рэгіёнах. Напрыклад, у Паўночнай Афрыцы ў канцы IV стагоддзя маніхейскі прэсвітар Фортунат спакойна прапаведаваў, што сведчыць аб слабым кантролі ўладаў. Улады падазравалі, што маніхеі хаваюцца пад іншымі назвамі (энкратыты, апактакіты і інш.). У 385 годзе ў Іспаніі ерэтыка Прысцыліяна абвінавацілі ў «маніхействе» і каралі смерцю. Да VI стагоддзя жорсткія рэпрэсіі Юсцыніяна цалкам знішчылі маніхейства ў Візантыі. Яго назва засталася толькі ў спісах ерасяў, але як рэальная рэлігійная група яно знікла^[6].

1. ↑ ^{а б} Lieu S. N. C. Manichaeism in Mesopotamia & the Roman East. — Leiden Boston: BRILL, 1999. — 325 p.
2. ↑ Хосроев А. Л. История манихейства. — СПб.: Филологический факультет Санкт-Петербургского государственного университета, 2007. — 480 с.
3. ↑ The Diffusion of Manichaeism in the Roman Empire // The Journal of Roman Studies. — 1969. — Т. 59, № 1/2. — С. 92—103.
4. ↑ Émile Gustave Marie Joseph de Stoop. Essai sur la diffusion du manichéisme dans l'Empire romain. — Gand E. van Goethem, 1909. — 172 с.
5. ↑ Князькі І. О. Імператар Дыяклетыян і заход антычнага свету.
6. ↑ Lieu S. N. C. Manichaeism in the Later Roman Empire and Medieval China. — Tübingen: J. C. B. Mohr, 1992. — 329 p