Пятая калона

«Пятая калона» (ісп.: quinta columna) — найменне агентуры генерала Франка, якая дзейнічала ў Іспанскай Рэспубліцы падчас Грамадзянскай вайны ў Іспаніі 1936—1939 гадоў. У палітычнай фразеалогіі і журналістыцы словазлучэнне актыўна ўжываецца ў адносінах да розных тыпаў унутранага суперніка, звычайна ў двукоссі, што падкрэслівае прэцэдэнтнасць назвы.

Аўтарства тэрміна «пятая калона» прыпісваецца іспанскаму генералу Эміліо Моле, які камандаваў войскам франкістаў падчас грамадзянскай вайны, на падставе сведчання мадрыдскага журналіста газеты Нью-Ёрк Таймс Вільяма Кэрні (англ.: William P. Carney )^[1]. Паводле Карні, наступаючы на Мадрыд, Мола перадаў па радыё ў пачатку кастрычніка 1936 года зварот да насельніцтва іспанскай сталіцы, у якім заявіў, што акрамя наяўных у яго распараджэнні чатырох вайсковых калон ён размяшчае таксама пятай калонай у самім Мадрыдзе, якая ў вырашальны момант ударыць з тылу. Кэрні — кансерватар, які пісаў свае рэпартажы з боку нацыяналістаў — у цэлым ацэньваецца гісторыкамі як ненадзейная сведка^{[2] [3]}.

Па меркаванні Х. Томаса, за некалькі тыдняў да Малы тэрмін быў ужыты бароном Сент-Освальдом  (англ.) (бел. ) (у той час карэспандэнтам у рэспубліканскай Іспаніі) ^[4].

Міхась Кальцоў, які знаходзіўся ў гэты час у Мадрыдзе, прыпісваў тэрмін генералу Варэлі ^[5].

Эрнст Нольтэ ў сваёй кнізе «Фашызм у яго эпосе» узводзіць гісторыю словазлучэння да Мусаліні, які ўжо падчас Першай сусветнай вайны казаў пра «пятае войска» (італ.: quinta arma), якую Нямеччына стварыла ў тылах супернікаў саюза Цэнтральных дзяржаў ^[6] (саюз у той час складаўся з чатырох краін).

Тэрмін хутка распаўсюдзіўся ў рэспубліканскай Іспаніі, магчыма, з-за аналогіі з « пятым палком » ^[7]. Практычна адразу яго калькі праніклі і ў большасць еўрапейскіх моў^[8].

Напярэдадні і падчас Другой сусветнай вайны 1939-1945 гадоў "пятай калонай" называлі нацысцкую агентуру ў розных краінах, якая дапамагала захопу гэтых краін нямецкімі войскамі.

У расійскай палітычнай фразеалогіі словазлучэнне актыўна ўжываецца ў журналістыцы ў адносінах да розных тыпаў унутранага суперніка ці ворага ^[9], звычайна ў двукоссі, што падкрэслівае прэцэдэнтнасць назвы. Я. Шабаліна вылучае наступныя прымянення ^[9] :

• палітычныя групоўкі, якія таемна ці яўна супрацьдзейнічаюць асноўнай палітыцы дзяржавы;
• тэрарысты;
• бізнесмены з інтарэсамі за мяжой.

Шабаліна таксама адзначае «ўстойлівую дэнатацыйную аднесенасць» тэрміна да габрэйскага насельніцтва Расіі ў некалькіх кантэкстах, паказваючы на магчымыя лінгвістычныя асацыяцыі са словазлучэннем « пятая графа » ^[10].

Гісторыкі выкарыстоўваюць словазлучэнне для абазначэння падрыўной агентуры варожых краін (як сапраўднай^{[11] [12]}, так і выдуманай у прапагандысцкіх мэтах^[13]).

• Калабарацыянізм
• « Пятая калона» - п'еса Эрнэста Хэмінгуэя

• Большая российская энциклопедия : [в 35 т.] / гл. ред. Ю. С. Осипов. — М. : Большая Российская энциклопедия, 2004—2017.
• «Пятая колонна» // Советская историческая энциклопедия : у 16 т. / под ред. Е. М. Жукова. — М. : Советская энциклопедия, 1968. — Т. 11 : Пергам — Ренувен. — 1022 стб.
• де Ионг Луис. Немецкая пятая колонна во Второй мировой войне (рус.) / под ред. Н. П. Цыгичко. — М.: Изд. ин. лит., 1958. — 448 с.

Канстанцін Душэнка. Пятая калона. // Чытаем разам. Ліпень, 2010.