Рэестр помнікаў Польшчы

Рэестр помнікаў (польск.: Rejestr zabytków) — спіс гістарычных помнікаў, якія знаходзяцца пад асаблівай прававой аховай у Польшчы. Аналаг беларускага спісу гісторыка-культурных каштоўнасцей.

Спробы правесці інвентарызацыю польскіх помнікаў прадпрымаюцца з сярэдзіны ХІХ ст.. Адным з такіх мерапрыемстваў была праца гісторыка Казіміра Странчынскага, якому ўдалося апісаць: 416 помнікаў архітэктуры, размешчаных у 386 гарадах, а таксама 309 розных твораў мастацтва. Пачаткі вядзення ўліку ў выглядзе сучаснага рэестра помнікаў у Польшчы з’яўляюцца следствам запісу ў Дэкрэце Рэгенцкай рады ад 31 кастрычніка 1918 г. Гэтым указам прадугледжвалася ахова помнікаў культуры і мастацтва, унесеных у вопісы, створаныя раённымі помнікаахоўнікамі. У гэты час з’явіўся іншы падзел на рухомыя і нерухомыя помнікі. Рухомымі помнікамі былі, напрыклад, царкоўнае абсталяванне: званы, купелі, алтары, а нерухомымі помнікамі, знешнія будынкі, такія аб’екты, як: надмагіллі, помнікі, капліцы. Правілы вядзення вопісу помнікаў былі вызначаны ў Палажэнні ад 5 мая 1919 г. аб унясенні ў вопіс помнікаў мастацтва і культуры («Monitor Polski» No 81). Інвентар быў зменены на рэестр помнікаў — у 1928 г. была апублікаваная Пастанова міністра духоўных спраў і народнай асветы аб вядзенні рэестра помнікаў ад 17 ліпеня 1928 г. Пастановай быў уведзены такі падзел помнікаў у губернскіх вопісах:

I: аддзел аховы нерухомых помнікаў:

1. помнікі мастацтва
2. дагістарычныя і археалагічныя помнікі

II: Аддзел рухомых помнікаў:

1. помнікі мастацтва,
2. дагістарычныя і археалагічныя помнікі,
3. палеанталагічныя помнікі
4. архівы
5. бібліятэчныя фонды

Дзеянні па поўнай інвентарызацыі ўсіх польскіх помнікаў былі перарваны пачаткам Другой сусветнай вайны. Пасляваенныя прынцыпы аховы помнікаў былі сфармуляваны Янам Захватовічам у артыкуле «Праграма і прынцыпы захавання помнікаў» у 1946 г. Ян Захватовіч прыняў храналагічны крытэрый і прызнаваў помнікамі толькі аб’екты, узведзеныя да 1850 г. Такі падыход дзейнічаў да прыняцця ў 1962 г. Закона аб ахове культурных каштоўнасцей і музеяў. З 1960-х да пачатку 1970-х гадоў дзейнічала класіфікацыя помнікаў паводле I—IV класаў, у якой найбольш каштоўныя аб’екты таксама вызначаліся як клас «0» (напрыклад, комплекс будынкаў вострава Тумскага ў г. Уроцлаў, Сукенных радоў у Кракаве). У цяперашні час крытэрыі прызнання аб’екта помнікам прадугледжаны ў Законе аб ахове помнікаў і іх доглядзе ад 23 ліпеня 2003 г. і маюць: гістарычную, мастацкую і навуковую каштоўнасць.

У Польшчы рэгістр помнікаў ствараецца на падставе рашэння Ваяводскага кансерватара помнікаў для аб’ектаў з тэрыторыі, адпаведнай дадзенаму ваяводскаму. Адной з формаў аховы помнікаў з’яўляецца занясенне ў рэестр помнікаў.

Занясенне ў рэестр помнікаў — гэта адміністрацыйнае дзеянне, якое ажыццяўляецца правінцыйным кансерватарам помнікаў па просьбе боку — уласніка аб’екта, або па службовай пасадзе — без просьбы боку ці яе дэклараванай згоды. Перад унясеннем запісу праводзяцца падрыхтоўчыя дзеянні, якія заключаюцца ў зборы інфармацыйна-дакументальных матэрыялаў, якія пацвярджаюць кошт дадзенага аб’екта, напр. па выніках агляду аб’екта. Працэс завяршаецца вынясеннем WKZ рашэння, якое — калі бакі не выказваюць пярэчанняў і заўваг — набывае законную сілу, і помнік атрымлівае рэгістрацыйны нумар у адпаведнасці з наступным запісам у кнізе рэестра помнікаў.

Помнік можна аднесці да 3 катэгорый, па якіх вядуцца асобныя кнігі:

• А — нерухомы помнік,
• В — рухомы помнік,
• C — помнік археалогіі.

Кніга ўліку помнікаў складаецца з наступных рубрык:

• нумар рэестра,
• запіс у рэестр,
• элемент аховы,
• дыяпазон аховы,
• размяшчэнне або захоўванне помніка,
• нумар зямельнай і іпатэчнай кнігі,
• кадастравы нумар нерухомай маёмасці (на нерухомыя помнікі і помнікі археалогіі),
• уладальнік помніка,
• трымальнік помніка,
• выключэнне з рэестра,
• заўвагі.

Больш помнікаў унесены ў рэестр. Наваколле аб’екта або яго геаграфічная, гістарычная або традыцыйная назва таксама могуць быць занесены ў спіс помнікаў.

Аб’ект можа быць зняты з уліку, калі ён пашкоджаны ў такой ступені, што страціў гістарычную, мастацкую або навуковую каштоўнасць, або калі не пацверджана яго каштоўнасць, якая з’яўляецца падставай для вынясення рашэння аб унясенні ў рэестр, дзякуючы новым навуковым адкрыццям. З уліку помнікаў таксама выключаюцца прадметы, якія былі ўнесены ў вопіс музея або ўвайшлі ў рэсурс нацыянальнай бібліятэкі. Рашэнні аб выключэнні аб’екта з уліку помнікаў прымаюцца Генеральным кансерватарам помнікаў, які дзейнічае па даручэнні Міністра культуры і нацыянальнай спадчыны. Аднак гэта выключныя выпадкі.

Рэестр помнікаў пастаянна папаўняецца і, напрыклад, у 2006 г. было прынята 805 рашэнняў аб унясенні новых аб’ектаў або комплексаў у рэестр помнікаў, 65 рашэнняў аб выключэнні або іх часткі з уліку помнікаў і 727 рашэнняў аб змяненнях да існуючых рашэнняў. Гэты рэестр апублікоўвае Упраўленне нацыянальнай спадчыны Польшчы, раней Нацыянальным цэнтрам даследаванняў і дакументацыі помнікаў, і адпавядае стану на дату абнаўлення спісу, а не на дату наведвання вэб-сайта.