Старажытныя Афіны

Старажытныя Афіны  — горад-дзяржава ў Атыцы, якая з V стагоддзя да н.э. адыгрывала нароўні са Спартай вядучую ролю ў гісторыі Старажытнай Грэцыі. У Старажытных Афінах сфарміравалася дэмакратыя, атрымалі класічныя формы філасофія і мастацтва тэатра.

Археалагічнае вывучэнне Афін пачалося ў 30-х гадах XIX стагоддзя, аднак раскопкі набылі сістэматычны характар толькі з утварэннем у Афінах у 70-80-я гады французскай, нямецкай і англійскай археалагічных школ. Захаваныя да нашых дзён літаратурныя крыніцы і археалагічны матэрыял дапамагаюць узнавіць гісторыю афінскага поліса. Асноўнай літаратурнай крыніцай па гісторыі Афін перыяду фарміравання дзяржавы — «Афінская палітыя» Арыстоцеля (IV стагоддзе да н.э.).

Паводле афінскай традыцыі, поліс узнік у выніку так званага сінайкізму — аб'яднання адасобленых радавых абшчын Атыкі вакол Афінскага акропаля. Правядзенне сінайкізму старажытнагрэчаскае паданне прыпісвае паўміфічнаму цару Тэсею, сыну Эгея (паводле традыцыі, каля XIII стагоддзя да н.э.; у рэчаіснасці ж працэс сінайкізму працякаў на працягу некалькіх стагоддзяў з пачатку 1-га тысячагоддзя да н.э.). Тэсею прыпісваецца ўвядзенне найстаражытнейшага ладу афінскай абшчыны, падзел яе насельніцтва на эўпатрыдаў, геамораў і дэміургаў. Паступова ў руках радавой арыстакратыі (гэта значыць эўпатрыдаў) засяроджваліся буйныя зямельныя надзелы, у залежнасць ад яе трапляла большая частка свабоднага насельніцтва (дробных зямельных уласнікаў); расла пазыковая кабала. Незаможныя даўжнікі адказвалі перад крэдыторамі не толькі сваёй маёмасцю, але і асабістай свабодай і свабодай членаў сваёй сям'і. Пазыковая кабала служыла адным з крыніц рабства, якое набывала ўжо большае развіццё. Нароўні з рабамі і свабоднымі ў Афінах існаваў прамежкавы слой — так званыя метэкі — асабіста свабодныя, але пазбаўленыя палітычных і некаторых эканамічных правоў. Захоўвалася і стары падзел дэмаса на філы, фратрыі і роды. Кіраваліся Афіны дзевяццю архонтамі, якія штогод выбіраліся з ліку арыстакратаў, і арэапагам — саветам старэйшын, які папаўняўся архонтамі, якія ўжо адбылі тэрмін паўнамоцтваў.

З ростам маёмаснай няроўнасці паглыбляліся сацыяльна-эканамічныя супярэчнасці і абвастралася барацьба паміж радавой арыстакратыяй і дэмасам, якія дамагаліся ўраўнавання ў правах, перадзелу зямлі, анулявання даўгоў і адмены пазыковай кабалы. У сярэдзіне VII стагоддзя да н.э. арыстакрат Кілан распачаў няўдалую спробу авалодаць уладай. Каля 621 да н.э. пры архонце Драканце былі ўпершыню запісаны заканадаўчыя звычаі, якія трохі абмежавалі самаўпраўнасць суддзяў-арыстакратаў. У 594—593 да н.э. пад ціскам дэмаса Салонам былі праведзены рэформы: яны істотна змянілі ўвесь лад сацыяльна-палітычнага жыцця Афін, у выніку чаго знішчана пазыковая кабала, надалей забаронены продаж грамадзян за даўгі ў рабства, ануляваны пазямельныя даўгі (якія віселі над дробнымі земляробамі), усталявана свабода завяшчання, што спрыяла развіццю прыватнай уласнасці; заснаваны новы дзяржаўны орган — Савет чатырохсот, ажыццёўлены шэраг мерапрыемстваў, якія заахвочвалі рамяство і гандаль. Салону прыпісваецца таксама падзел усіх грамадзян маёмасным цэнзам на 4 разрады: пентакасіямедымны, гіпеі, зеўгіты, феты, прыналежнасць да якіх стала цяпер вызначала іх правы і абавязкі перад дзяржавай. Таксама Салон рэфармаваў атычны каляндар, увёў сістэму актаэтэрыд. Аднак сацыяльна-палітычная барацьба не спынілася. Рэформамі былі незадаволены як сяляне, якія не дасягнулі перадзелу зямлі, так і радавая знаць, якая страціла ранейшае прывілеяванае становішча.

Каля 560 года да н.э. у Афінах адбыўся палітычны пераварот: усталявалася тыранія Пісістрата, які праводзіў палітыку ў інтарэсах сялянства і гандлёва-рамесных слаёў дэмаса супраць радавой знаці. Пры ім Афіны дамагліся вялікіх замежнапалітычных поспехаў: распаўсюдзілі свой уплыў на шэраг астравоў Эгейскага мора, умацаваліся на абодвух берагах Гелеспонта. Афіны разрасліся, упрыгожыліся новымі будынкамі і статуямі. У горадзе пабудаваны вадаправод. У часы кіравання Пісістрата і яго сыноў запрашаліся да двара лепшыя паэты. Пасля смерці Пісістрата ў 527 годзе да н.э. улада перайшла да яго сыноў Гіпія і Гіпарха, але як і ва ўсёй Грэцыі, тыранія ў Афінах апынулася кароткачасовай: Гіпарх быў забіты змоўшчыкамі, а Гіпій — зрынуты ў 510 годзе да н.э. Спроба радавой знаці захапіць уладу выклікала ў 508 годзе да н.э. паўстанне дэмаса, узначаленае Клісфенам. Здабытая перамога была замацавана рэформамі: ранейшыя 4 радавыя філы заменены 10 новымі, пабудаванымі па тэрытарыяльнай прыкмеце. Створаны новыя органы кіравання: Савет пяцісот і калегія 10 стратэгаў. У выніку рэформаў Клісфена знішчаны апошнія перажыткі радавога ладу, завяршыўся працэс станаўлення дзяржавы як апарата панавання класа рабаўладальнікаў.

У грэка-персідскіх войнах (500—449 да н.э.) Афінам належала вядучая роля. Яны адны з нешматлікіх грэчаскіх полісаў падтрымалі паўстанне іанійскіх гарадоў, атрымалі бліскучую перамогу над персамі пад Марафонам (490 да н.э.) (гл. Марафонская бітва), адны з першых уступілі ў абарончы саюз грэчаскіх дзяржаў. Бітва пры Саламіне (480 да н.э.), якая стала пераломным момантам падчас вайны, адбылася менавіта па ініцыятыве афінян і, перш за ўсё, дзякуючы ім і стратэгу Фемістоклу завяршылася поўным разгромам флоту персаў. Не меней значнай была роля Афін у 479 да н.э. у бітве пры Платэях і пры мысе Мікале. У наступныя гады Афіны, якія ўзначалілі Дэласкі саюз (які неўзабаве фактычна ператварыўся ў Афінскую марскую дзяржаву — Афінскую архэ), цалкам узялі кіраўніцтва ваеннымі дзеяннямі ў свае рукі.

Тым часам Афіны ўвайшлі ў перыяд найбольшага ўздыму. Пірэй (гавань Афін) стаў месцам перакрыжавання гандлёвых шляхоў шматлікіх краін старажытнага свету. На базе развітага рамяства, гандлю і мараплаўства, у становішчы вострай барацьбы паміж алігархічнай (узначаленай Арыстыдам, затым Кіманам) і дэмакратычнай (узначаленай Фемістоклам, пазней Эфіяльтам і Перыклам) групоўкамі ў Афінах зацвердзіўся найбольш прагрэсіўны для таго часу дзяржаўны лад антычнай рабаўладальніцкай дэмакратыі — Афінскай дэмакратыі, якая дасягнула найвышэйшага росквіту ў эпоху кіравання Перыкла (стратэг у 444/443 — 429 гады да н.э.). Вярхоўная ўлада перайшла да Народнага сходу, усе астатнія органы ім падпарадкоўваліся, судаводства ажыццяўляў суд прысяжных — геліэя — які складаўся грамадзян, выбраных па жэрабі. За выкананне дзяржаўных абавязкаў пасля абрання ўсталёўвалася ўзнагарода з казны, што адкрывала рэальную магчымасць палітычнай дзейнасці і перад малазабяспечанымі грамадзянамі. Быў усталяваны таксама тэарыкон — выдача грошай грамадзянам на наведванне тэатра. Павялічаныя расходы на ўсё гэта пакрываліся за кошт падатку — фораса, які павінны былі рэгулярна выплачваць саюзныя гарады, якія ўваходзілі ў архэ.

На другую палову V стагоддзя да н.э. прыпадае перыяд найвялікшага культурнага росквіту Афін — так званы залаты век Перыкла. У Афінах жылі і дзеялі выдатныя навукоўцы, мастакі і паэты, у прыватнасці гісторык Герадот, філосаф Анаксагор, скульптар Фідый, паэты Эсхіл, Сафокл, Еўрыпід, сатырык Арыстафан. Палітычнае і судовае красамоўства афінян пераймалі аратары ўсіх грэчаскіх гарадоў. Мова афінскіх пісьменнікаў — атычны дыялект — атрымала паўсюднае распаўсюджванне, стаў літаратурнай мовай усіх элінаў. У Афінах вялося велізарнае будаўніцтва: па сістэме Гіпадама Пірэй перабудаваны і злучаны так званымі доўгімі сценамі з гарадскімі ўмацаваннямі ў адзінае абарончае ўмацаванне, было завершана будаўніцтва асноўных пабудоў, якія склалі ансамбль Афінскага акропаля — шэдэўра сусветнай архітэктуры. Храм Парфенон (пабудаваны ў 447—438 да н.э. архітэктарамі Іктынам і Калікратам), статуі працы Фідыя і іншыя творы афінскага выяўленчага мастацтва 5 стагоддзя служылі ўзорамі для многіх пакаленняў мастакоў наступных стагоддзяў.

Старажытныя Афіны (грэч. Αρχαία Αθήνα) — горад-дзяржава ў Атыцыя, якая з V стагоддзя да н.э. адыгрывала нароўні са Спартай вядучую ролю ў гісторыі Старажытнай Грэцыі. У Старажытных Афінах сфарміравалася дэмакратыя, атрымалі класічныя формы філасофія і мастацтва тэатра.

Археалагічнае вывучэнне Афін пачалося ў 30-х гадах XIX стагоддзя, аднак раскопкі набылі сістэматычны характар толькі з утварэннем у Афінах у 70-80-я гады французскай, нямецкай і англійскай археалагічных школ. Захаваныя да нашых дзён літаратурныя крыніцы і археалагічны матэрыял дапамагаюць узнавіць гісторыю афінскага поліса. Асноўнай літаратурнай крыніцай па гісторыі Афін перыяду фарміравання дзяржавы — «Афінская палітыя» Арыстоцеля (IV стагоддзе да н.э.).

Аднак «залаты век» працягваўся параўнальна нядоўга. Дабрабыт афінскіх грамадзян грунтаваўся не толькі на эксплуатацыі рабоў, але і на эксплуатацыі насельніцтва саюзных гарадоў, што спараджала пастаянныя канфлікты ўнутры Афінскай архэ. Канфлікты гэтыя пагаршаліся нястрымным імкненнем Афін да пашырэння сферы свайго палітычнага і эканамічнага ўплыву, што прывяло да сутыкненняў з іншымі групоўкамі грэчаскіх полісаў, у якіх перавагу мелі алігархічныя парадкі — Пелапанескім саюзам, узначаленым Спартай. У канчатковым выніку супярэчнасці паміж гэтымі групоўкамі прывялі да пагібельнай для ўсёй Грэцыі Пелапанескай вайне (431—404 да н.э.) — найбуйнейшай вайне ў гісторыі Старажытнай Грэцыі. Пацярпеўшы ў ёй паражэнне, Афіны ўжо назаўжды страцілі сваё вядучае становішча ў Грэцыі. У першай палове 4 стагоддзя да н.э. Афінам час ад часу ўдавалася паляпшаць сваё становішча і нават дасягаць поспехаў. Так, падчас Карынфскай вайны 395—387 да н.э. Афінам, у значнай меры на персідскія субсідыі, удалося адрадзіць свой флот і аднавіць умацаванні вакол горада (скапаны па ўмовах капітуляцыі 404 да н.э.). У 378—377 гадах да н.э. адрадзіўся, праўда ў меншых масштабах, Афінскі марскі саюз, які праіснаваў нядоўга. Пасля паражэння ў бітве пры Херанеі ў 338 да н.э. у складзе антымакедонскай кааліцыі, узначаленай афінскім палітычным дзеячам Дэмасфенам, Афіны, як і астатнія грэчаскія полісы, павінны былі падпарадкавацца гегемоніі Македоніі.

У перыяд элінізму, калі Грэцыя стала арэнай барацьбы паміж буйнымі эліністычнымі дзяржавамі, становішча Афін неаднаразова змянялася. Былі кароткачасовыя перыяды, калі ім удавалася дамагчыся адноснай незалежнасці, у іншых выпадках у Афіны ўводзіліся македонскія гарнізоны. У 146 годзе да н.э., падзяліўшы лёс усёй Грэцыі, Афіны падпалі пад уладу Рыма; знаходзячыся на становішчы горада-саюзніка (лац.: civitas foederata), яны карысталіся толькі фіктыўнай свабодай. У 88 годзе да н.э. Афіны далучыліся да антырымскага руху, паднятаму пантыйскім царом Мітрыдатам VI Еўпатарам. У 86 годзе да н.э. войска Луцыя Карнелія Сулы ўзяло горад штурмам і разрабавала яго. З павагі да магутнага мінулага Афін Сула захаваў ім фіктыўную свабоду. У 27 годзе да н.э. пасля ўтварэння рымскай правінцыі Ахая, Афіны ўвайшлі ў яе склад. У III стагоддзі н.э., калі Балканская Грэцыя пачала падвяргацца ўварванням варвараў, Афіны прыйшлі ў поўны заняпад.

• Арэапаг, гэта значыць узгорак Арэса — на захад ад Акропаля, даў сваё імя вышэйшаму судоваму і ўрадаваму савету Старажытных Афін, які праводзіў свае пасяджэнні на схіле ўзгорка.
• Німфеён, гэта значыць узгорак німф — на паўднёвы захад ад Арэапага.
• Пнікс — паўкруглы ўзгорак на паўднёвы захад ад Арэапага. Тут першапачаткова праходзілі сходы эклесіі, якія пазней перанеслі ў тэатр Дыяніса.
• Мусеён, гэта значыць Узгорак Мусея або Муз, цяпер вядомы як Узгорак Філапапу — на поўдзень ад Пнікса і Арэапага.
• Узгорак Акропаліс.

Першапачаткова горад займаў толькі верхнюю плошчу стромкага, даступнага толькі з захаду ўзгорка Акропаліса, які служыў адначасова крэпасцю, палітычным і рэлігійным цэнтрам, ядром усяго горада. Паводле падання, пеласгі зраўнялі вяршыню ўзгорка, акружылі яе сценамі і пабудавалі на заходнім баку знешнія ўмацаванні з 9 варотамі, размешчанымі адны за аднымі. Унутры замка жылі старажытныя цары Атыкі са сваімі жонкамі. Тут узвышаўся старажытны храм, прысвечаны Афіне Паладзе, разам з якой таксама шанаваліся Пасейдон і Эрэхтэй (такім чынам прысвечаны яму храм называўся Эрэхтэён).

Залаты век Перыкла быў залатой эпохай і для Афінскага акропаля. Перш за ўсё, Перыкл даручыў архітэктару Іктыну на месцы старога разбуранага персамі Гекатомпедана (Храм Афіны Цнатлівай) пабудаваць новы, больш багаты Храм Афіны Дзевы — Парфенон. Раскоша яго ўзмацнялася дзякуючы шматлікім статуям, якімі пад кіраўніцтвам Фідыя быў упрыгожаны храм, як знадворку, так і ўнутры. Неадкладна павсля заканчэння будаўніцтва Парфенона, які служыў скарбніцай багоў і для святкавання Панафінеяў, у 438 да н.э. Перыкл даручыў архітэктару Мнесіклу збудаванне новых варот пры ўваходзе на акропаль — Прапілеяў (437—432 да н.э.). Лесвіца з мармуровых пліт, выгінаючыся, вяла па заходнім схіле ўзгорка да порціка, які складаўся з 6 дарычных калон, прамежкі паміж якімі сіметрычна памяншаліся з абодвух бакоў.

Частка насельніцтва, падуладнага ўладальнікам крэпасці (акропаля), з часам пасялілася каля падножжа ўзгорка, галоўным чынам на паўднёвым і паўднёва-ўсходнім яго баку. Менавіта тут знаходзіліся найстаражытныя свяцілішчы горада, у прыватнасці прысвечаныя Алімпійскаму Зеўсу, Апалону, Дыянісу. Затым з'явіліся паселішчы па схілах, якія цягнуцца на захад ад Акропаля. Ніжні горад пашырыўся яшчэ больш, калі з-за аб'яднання розных частак, на якія ў найстаражытныя часы падзялялася Атыка, у адно палітычнае цэлае (паданне прыпісвае гэта Тэсею), Афіны сталі сталіцай аб'яднанай дзяржавы. Паступова на працягу наступных стагоддзяў горад засяляўся таксама і з паўночнага боку Акропаля. Тут пераважна сяліліся рамеснікі, а менавіта члены паважанага і шматлікага ў Афінах класа ганчароў, такім чынам, значны квартал горада на ўсход ад Акропаля атрымаў назву Керамік (гэта значыць квартал ганчароў).

Нарэшце ў эпоху Пісістрата і яго сыноў быў узведзены алтар 12 багам у паўднёвай частцы новай Агоры (рынку), якая размяшчалася каля паўночна-заходняй часткі падножжа Акропаля. Прычым ад Агоры вымяраліся адлегласці ўсіх мясцовасцей, злучаных дарогамі з горадам. Пісістрат таксама пачаў будаўніцтва ў ніжнім горадзе каласальнага Храма Зеўса Алімпійскага на ўсход ад Акропаля, а на самым высокім пункце ўзгорка Акропаліс — Храма Афіны Цнатлівай (Гекатомпедан).

Сярод асноўнай уязных афінскіх варот былі:

• на захадзе: Дыпілонскія вароты, якія вялі з цэнтра раёна Керамік да Акадэміі. Вароты лічыліся свяшчэннымі, паколькі ад іх пачынаўся свяшчэнны Элефсінскі шлях. Вароты рыцара знаходзіліся паміж Узгоркам німф і Пніксам. Пірэйскія вароты — паміж Пніксам і Мусеёнам, вялі да падарожнай дарогі паміж доўгімі сценамі, якія ў сваю чаргу вялі да Пірэя. Мілецкія вароты названы так таму, што вялі да дэма Мілет у межах Афін (не блытаць з полісам Мілет).
• на поўдні: вароты мерцвякоў знаходзіліся каля ўзгорка Мусеён. З Ітанійскіх варот на беразе ракі Ілісас пачыналася дарога на Фалірон.
• на ўсходзе: вароты Дыяхара вялі да Лікея. Дыямейскія ваорты атрымала такую назву, паколькі вялі да дэма Дыямея, а таксама ўзгорка Кіносарга.
• на поўначы: Акарнійскія вароты вялі да дэма Акарнея.

• Унутраны Керамік, або «Квартал ганчароў».
• Дэм Мілет у заходняй частцы горада, на поўдзень ад Унутранага Кераміка.
• Дэм Гіпій Калонас — лічыўся найбольш арыстакратычным сярод усіх дэмаў поліса Старажытных Афін.
• Дэм Скамбанідэ ў паўночнай частцы горада, на ўсход ад Унутранага Кераміка.
• Калітос — паўднёвы раён горада, размяшчаўся на поўдзень ад Акропаля.
• Каеле — раён на паўднёвым захадзе горада.
• Лімна — раён на ўсход ад дэма Мілет і раёна Калітос, займаў тэрыторыю паміж Акропалем і ракой Ілісас.
• Дыямея — раён ва ўсходняй частцы горада, побач з Дыямейскімі варотамі і Кіносаргам.
• Агре — раён на поўдзень ад Дыямеі.

• Знешні Керамік размяшчаўся на паўночны захад ад горада, лічыўся лепшым прыгарадам Афін. Тут хавалі афінян, якія загінулі ў вайне, а ў дальнім канцы раёна існавала Акадэмія на адлегласці 6 стадый ад горада.
• Кіносарг размяшчаўся на ўсход ад горада, насупраць ракі Ілісас, межаваў з Дыямейскімі варотамі і гімназіяй, прысвечанай Гераклу, у якой вучыў кінік Антысфен.
• Лікей — размяшчаўся на ўсход ад горада. У гэтым раёне існавала гімназія, прысвечаная Апалону Лікейскаму, вядомая тым, што там вучыў сваіх вучняў Арыстоцель.

Сярод найбольш важных вуліц Афін былі:

• Вуліца Дромас, цэнтральная, найбольш шырокая, прыгожая і багатая вуліца Афін, якая ішла ад Дыпілонскіх варот да агоры.
• Вуліца Пірэя, якая вяла ад Пірэйскіх варот да Афінскай агоры на поўдзень ад Дромаса.
• Панафінейскі шлях ішоў па Дромасе ад Дыпілонскай брамы праз агору да Афінскага акропаля. Панафінейскім шляхам праходзіла ўрачыстае шэсце падчас Панафінейскіх свят.
• Вуліца Трыподы размяшчалася на поўдзень і ўсход ад Акропаля. На вуліцы Трыножнікаў у археалагічных зонах знаходзяцца падмуркі трыножнікаў — узнагарод пераможцам у тэатральных спаборніцтвах і «Вежа ветраў».

• Храмы. З іх найбольш важнае значэнне меў Алімпеён, або Храм Зеўса Алімпійскага, размешчаны на паўднёвы ўсход ад Акропаля, каля ракі Ілісас і фантана Калірое. Сярод іншых храмаў Афін: Храм Гефеста — размешчаны на захад ад агоры; Храм Арэса — на поўначы агоры; Метроан, або храм Маці багоў — на заходнім боку агоры. Акрамя гэтых асноўных існавала мноства меншых храмаў ва ўсіх раёнах горада.
• Булеўтэрый быў ўзведзены ў заходняй частцы агоры.
• Толас — круглы будынак каля Булеўтэрыя, пабудаванае ў 470 да н.э. Кіманам, які быў выбраны ў Савет пяцісот. У Толасе члены савета харчаваліся, а таксама здзяйснялі ахвярапрынашэнні.

• Стоя — адкрытыя каланады, выкарыстоўваліся афінянамі ў якасці месца адпачынку ў разгар дня, іх было некалькі ў Афінах.
• Тэатры. Самым першым тэатрам у Афінах быў тэатр Дыяніса на паўднёва-ўсходнім схіле Акропаля, доўгі час ён заставаўся найбуйнейшым тэатрам афінскай дзяржавы. Акрамя таго, існаваў Адэон для ўдзелу ў конкурсах па вакале і выкананні інструментальнай музыкі.
• Стадыён Панатынаік размяшчаўся на беразе ракі Ілісас у раёне Агры, тут праводзіліся спартыўныя падзеі Панафінейскіх свят. На стадыёне Панатынаікос адбыліся Першыя Алімпійскія гульні сучаснасці ў 1896 годзе.
• Рымскія рынак і бібліятэка Адрыяна знаходзяцца за рэчкай Эрыдан, якая абмяжоўвала агору з поўначы. Цяпер гэта багатая археалагічная зона.

• Старажытныя Афіны (руск.) — артыкул з Вялікай савецкай энцыклапедыі
• Афины // Энциклопедический словарь Брокгауза и Ефрона: В 86 томах (82 т. и 4 доп.) (руск.). — СПб., 1890—1907.
• Бузескул В. П. , Афинская политией Аристотеля как источник для истории государственного строя Афин до конца V в., Хар., 1995;
• Жебелева С. А. , Из истории Афин (229-31 года до н. э.), СПБ. 1898;
• Колобова К. М., Древний город Афины и его памятники, Л., 1961;
• Зельин К. К., Борьба политических группировок в Аттике в VI в. до н. э., М., 1964;
• Доватур А., Политика и политии Аристотеля, М.—Л., 1965;
• Maria Pantelidou-Gofa. The City of Athens in the Prehistoric Times
• Archaeology of the City of Athens. Dark ages — Classical Period
• Ferguson W. S., Hellenistic Athens, L., 1911;
• Day J., An economic history of Athens under Roman domination, N. Y., 1942.

• На Вікісховішчы ёсць медыяфайлы па тэме Старажытныя Афіны