Британиялык Виргин аралдарынын тарыхы

Британиялык Виргин аралдарынын тарыхы, беш мезгилге бөлүп кароого болот:

• Колумбга чейинки индейлердин отурукташуусу
• Европалыктардын келиши
• Британиянын колониясына айланышы
• Британ башкаруусу жана автономияга жетишүү
• Азыркы учур

Бул аймактагы алгачкы белгилүү адамдардын отурукташуусу болжол менен б.з.ч. 100-жылы Түштүк Америкадан келген аравак уруулары тарабынан болгон. Вернон Пикеринг бул датаны б.з. 200-жылдары деп эсептейт жана аравактарга чейин сибонейлер бул аралдарда жашашы мүмкүн деп божомолдойт. Алар Сент-Томас аралына б.з.ч. 300-жылы отурукташкан. Аралдарда байыркы индейлердин убактылуу отурукташуусу туралуу айрым далилдери бар. Кээ бир окумуштуулар индейлер бул аралдарга б.з.ч. 1500-жылдары балык уулоо же аңчылык максатында келишип, убактылуу түзүлгөн жайларда жашашкан деп эсептешет. Бирок азыркы Британиялык Виргин аралдарында ошол мезгилде туруктуу жашаган эл болгон деген пикирди академиялык коомчулук кеңири колдобойт^[1][2].

Аравактар аралдарда XV кылымга чейин жашашкан, андан кийин Кичи Антиль аралдарынан келген агрессивдүү калиного же карибдер тарабынан аралдардан чыгарылышкан^[2].

Кийинчерээк Виргин аралдарына келген европалыктар азыркы Британиялык Виргин аралдарында индейлерди кезиктиришкен эмес. Бирок Христофор Колумб Санта-Крус аралына барганда карибдердин кол салуусуна туш болгон^[2].

Бул аймактын алгачкы тургундары тууралуу маалымат аз болгондуктан, алардын жашоо образы жөнүндө так түшүнүк алуу кыйын. Ошентсе да археологиялык табылгалар бул жерлерде негизинен аравактар жашаганын көрсөтөт. Алардын керамикалык идиш-аяктары эң көп табылган жерлер Тортоланын түндүк-батышындагы Белмонт жана Смагглерс Ков аймактары болуп саналат^[1].

Аравактарга таандык буюмдар башка көптөгөн жерлерден да табылган: Соперс Хоул, Аппл Бэй, Коксхит, Покууд Понд, Плезант Валли, Сейж Маунтин, Рассел Хилл (азыркы Роуд Таун), Пасеа, Пёрселл, Параквита Бэй, Жосаяс Бэй, Маунт Хелти жана Кейн Гарден Бэй^[1].

Заманбап археологиялык казуулар бул аймактагы алгачкы отурукташуу боюнча мурдагы түшүнүктөрдү кайра карап чыгууга негиз берди. 2006-жылы жергиликтүү басылмаларда жарыяланган жаңы табылгалар бул аралдарда аравактардын отурукташуу масштабы мурда болжолдонгондон кыйла чоң болгонун көрсөткөн^[1][3].

1493-жылы Христофор Колумб өзүнүн экинчи деңиз сапарында Виргин аралдарын байкап, көптөгөн аралдарды картага түшүргөн. Ал бул аралдар тобун «Лас Виргин» («Бийкечтер») деп атап, бул аталышты Ыйык Урсула жана анын 11 000 жолдоочусу болгон кыздарга арнаганы айтылып жүрөт. Колумб бул аймакты толук изилдеп чыгууга жетишкен эмес, бирок айрым аралдарга өз аттарын берген: азыркы Тортолага «Санта Анна», азыркы Виргин Гордага «Санта Урсула», ал эми азыркы Питер Айлэндге «Сан Педро» деп аталыштарды коюп кеткен.

Испандыктар бул аралдарда узак убакыт бою туруктуу жашабаган, бирок кээде талап-тоноо же кулчулук максатында келип турушкан. Алар жергиликтүү аравак жана кариб калктарын кул кылып, бул аймакта колониялык башкаруунун алгачкы белгилерин түзө баштаган. XVI кылымдан тарта бул аралдар деңиз каракчылары, мыйзамсыз соодагерлер жана баскынчылар үчүн коопсуз жашырына турган жай болуп калган.

1666-жылы британиялык плантаторлор жана мурдагы деңиз каракчылары Тортолага келип, испандарга каршы туруп, өздөрүнүн отурукташуу жайларын түзүшкөн. 1672-жылы Англия Тортоланы, ал эми 1680-жылы Анегада менен Виргин Горданы расмий түрдө өз ээлигине өткөрүп алган. Алгач бул аралдар Британиянын Левант компаниясы аркылуу башкарылган, кийинчерээк алар жеке менчик плантаторлорго өткөрүлүп берилген^[4].

XVII кылымда бул аралдарда кант камышын өстүрүү кеңири жайылып, башка Кариб колонияларындагыдай эле, бул иш негизинен Африкадан алынып келинген кулдардын эмгегин колдонгон. Кулчулук системасы аралдардын экономикасынын негизи болгон. 1774-жылга карата бул аймакта 6 000ге жакын кул жана болгону 1 000дей гана эркин адам жашачу^[4].

1834-жылы Британия империясы кулчулукту расмий түрдө жойгондон кийин кант өндүрүшү кескин төмөндөп, аралдардын экономикасы оор кризиске учураган. Мурдагы кулдар акы төлөнгөн эмгекке өтүү укугуна ээ болушкан, бирок алардын жашоо шарттары өтө начар бойдон калган. Натыйжада аралдар кедейчиликке батып, Британия тараптан дээрлик көңүл бурулбай калган^[5].

1872-жылы Британиялык Виргин аралдары Ливард аралдары деп аталган башка Британ колониялары менен чогу башкарылган административдик бирдикке киргизилген. Бул башкаруу 1956-жылы Ливард федерациясы таркатылганга чейин уланган. 1958-жылы Виргин аралдары Батыш Индия федерациясына кошулуу сунушун четке каккан жана өзүнчө корголуучу аймак макамын алган. Акыры, 1960-жылы ал расмий түрдө өз алдынча Британ колониясы катары жарыяланган жана 1967-жылы ички автономия укугуна ээ болгон^[6].

Ошол эле 1967-жылы жаңы конституция кабыл алынып, аралдарга ички башкаруу укугу расмий бекитилген. Шайлоолор өткөрүлүп, өкмөт жана мыйзам чыгаруучу кеңеши түзүлгөн. Бирок коргонуу, тышкы саясат жана башка стратегиялык маселелер мурдагыдай эле Британиянын карамагында калган^[7].

1970-жылдардын аягында Британ Виргин аралдары оффшордук каржы борбору катары таанылып, дүйнөнүн ар кайсы бурчтарынан компаниялар бул жерге каттала баштаган. Салык жеңилдиктери жана каржы купуялуулугу аралдарды бизнес жүргүзүү үчүн жагымдуу жерге айланткан. Бул өзгөрүүлөр экономикалык өсүшкө түрткү берип, аралдардын инфраструктурасы акырындап өнүгө баштаган.

Ошондой эле, туризм аралдардын негизги киреше булагына айланган. Жыл сайын миңдеген эс алуучулар бул жерге круиздик кемелер жана жеке яхталар менен келишет. Мындан тышкары, айлана-чөйрөнү коргоо жана инфраструктуралык көйгөйлөр мамлекет үчүн башкы маселелердин бири бойдон калууда.

2017-жылы катуу Ирма бороону Британиялык Виргин аралдарына олуттуу зыян келтирген. Бул табигый кырсык көптөгөн имараттарды, жолдорду жана инфраструктураны талкалап, өлкөнүн экономикасына катуу сокку урган. Калыбына келтирүү иштери бир нече жылга созулган.

Бүгүнкү күндө Британиялык Виргин аралдары – ички башкарууга ээ болгон, бирок Британ падышасына баш ийген деңиздеги аймак. Премьер-министр жетектеген өкмөт бар, бирок мамлекет башчысы Британия дайындаган губернатор. Аралдар дүйнөлүк деңгээлдеги финансы жана туризм борбору катары өнүгүүнү улантууда.