ചെന്നകേശവക്ഷേത്രം, സോമനാഥപുര

ചെന്നകേശവക്ഷേത്രം Chennakesava Temple (ಶ್ರೀ ಚೆನ್ನಕೇಶವ ದೇವಸ್ಥಾನ)
ചെന്നകേശവക്ഷേത്രം, സോമനാഥപുരa (കേശവക്ഷേത്രം എന്നും വിളിക്കുന്നു)
സ്ഥാനം
പ്രദേശം:	Somanathapura, Karnataka state, India
നിർദേശാങ്കം:	12°16′32.49″N 76°52′53.95″E / 12.2756917°N 76.8816528°E / 12.2756917; 76.8816528
വാസ്തുശൈലി, സംസ്കാരം
വാസ്തുശൈലി:	Hoysala architecture
ചരിത്രം
സൃഷ്ടാവ്:	Somanatha Dandanayaka

കർണാടകത്തിലെ സോമനാഥപുരയിൽ കാവേരിനദിയുടെ തീരത്തുള്ള ഒരു വൈഷ്ണവ-ഹിന്ദുക്ഷേത്രമാണ് കേശവക്ഷേത്രം എന്നും അറിയപ്പെടുന്ന ചെന്നകേശവക്ഷേത്രം. ഏ ഡി 1258-ൽ ഹൊയ്‌സാല രാജാവായ നരസിംഹ മൂന്നാമന്റെ ജനറലായ സോമനാഥ ദണ്ഡനായകയാണ് ഈ ക്ഷേത്രം സമർപ്പിച്ചത്. മൈസുരു നഗരത്തിന് കിഴക്ക് 38 കിലോമീറ്റർ ദൂരെയാണ് ഇത് സ്ഥിതിചെയ്യുന്നത്.^[1]

ഹൊയ്‌സാല വാസ്തുവിദ്യയുടെ ഒരു മാതൃകയാണ് ഈ ക്ഷേത്രമെന്നു പറയാം. ചെറിയ ആരാധനാലയങ്ങളുടെ തൂണുകളോടുകൂടിയ ഇടനാഴികളുള്ള ഒരു നടുമുറ്റത്താണ് ക്ഷേത്രം സ്ഥിതിചെയ്യുന്നത്. കിഴക്ക്-പടിഞ്ഞാറ്, വടക്ക്-തെക്ക് അക്ഷങ്ങൾ കേന്ദ്രീകരിച്ച് ഒരു സമചതുര മാട്രിക്സിൽ (89 'x 89') സജ്ജീകരിച്ചിരിക്കുന്ന മൂന്ന് സമമിതി ശ്രീകോവിലുകൾ (ഗർഭഗൃഹം) നിലത്തുനിന്നും ഉയർന്ന നക്ഷത്രാകൃതിയിലുള്ള ഒരു പ്ലാറ്റ്ഫോമിലാണ് മധ്യത്തിലെ പ്രധാനക്ഷേത്രം.^[2] പടിഞ്ഞാറേ ശ്രീകോവിലിൽ കേശവന്റെ വിഗ്രഹമായിരുന്നു (ഇപ്പോൾ കാണാനില്ല), ജനാർദ്ദനന്റെ വിഗ്രഹം വടക്കേ ശ്രീകോവിലും, വേണുഗോപാലന്റെ വിഗ്രഹം തെക്കേ ശ്രീകോവിലുമാണ്.^[3] ശ്രീകോവിലുകൾ നിരവധി തൂണുകളുള്ള ഒരു പൊതു കമ്മ്യൂണിറ്റി ഹാളുമായി (സഭാമണ്ഡപം) പങ്കിടുന്നു. ക്ഷേത്രത്തിന്റെ പുറം മതിലുകൾ, അകത്തെ മതിലുകൾ, തൂണുകൾ, സീലിംഗ് എന്നിവ ഹിന്ദുമതത്തിന്റെ ദൈവശാസ്ത്രപരമായ പ്രതിരൂപങ്ങളാൽ കൊത്തിയെടുത്തവയാണ്, കൂടാതെ രാമായണം (തെക്കൻ ഭാഗം), മഹാഭാരതം (വടക്കൻ ഭാഗം), ഭാഗവത പുരാണം പ്രധാന ക്ഷേത്രത്തിന്റെ പടിഞ്ഞാറ് ഭാഗം) തുടങ്ങിയ ഹിന്ദുഗ്രന്ഥങ്ങളുടെ വിപുലമായ കഥകൾ പ്രദർശിപ്പിക്കുന്നു.^[4]

ഹൊയ്‌സാല ക്ഷേത്രശൈലിയിലെ വികസനത്തിന്റെ പാരമ്യത്തെ ചെന്നകേശവ ക്ഷേത്രം, പ്രതിനിധീകരിക്കുന്നുവെന്നും ഇത് പലതരത്തിലും അതുല്യമാണ് എന്നും ജോർജ്ജ് മിഷേൽ പറയുന്നു.^[5]

പതിമൂന്നാം നൂറ്റാണ്ടിൽ സോമനാഥ (ചില ലിഖിതങ്ങളിൽ സോമേയ ദണ്ഡനായക) എന്ന ഒരു ജനറലാണ് സോമനാഥപുര പട്ടണം സ്ഥാപിച്ചത്. ഹൊയ്‌സാല രാജാവായ നരസിംഹ മൂന്നാമന്റെ കീഴിൽ ജോലി ചെയ്യുകയായിരുന്നു അദ്ദേഹം.^[6][7] സോമനാഥൻ ഒരു അഗ്രഹാരം സൃഷ്ടിച്ച് അതിൽ ബ്രാഹ്മണർക്ക് ഭൂമിയും അതിൽ ക്ഷേത്രങ്ങൾ പണിയുന്നതിനും പരിപാലിക്കുന്നതിനുമുള്ള വിഭവങ്ങൾ സമർപ്പിക്കുകയും ചെയ്തു.^[7] സോമനാഥ-പുര എന്ന രക്ഷാധികാരിയുടെ പേരിലാണ് പട്ടണം (പുര) അറിയപ്പെട്ടത്. സോമനാഥ്പൂർ പോലെയുള്ള ഇതര അക്ഷരവിന്യാസങ്ങളാലും ഈ പ്രദേശം പരാമർശിക്കപ്പെടുന്നുണ്ട്.^[5]

പുതിയ താമസസ്ഥലത്തിന്റെ മധ്യത്തിലായി, സോമനാഥൻ കേശവക്ഷേത്രം നിർമ്മിച്ച് 1258 CE-ൽ പ്രതിഷ്ഠ നടത്തി.^[6] ഇതൊരു വൈഷ്ണവ പാരമ്പര്യ ക്ഷേത്രമായിരുന്നു. ഈ ക്ഷേത്രത്തിനുപുറമേ, സോമനാഥ ശൈവ പാരമ്പര്യവുമായി ബന്ധപ്പെട്ട പഞ്ചലിംഗ ക്ഷേത്രം (അക്ഷരാർത്ഥത്തിൽ, "അഞ്ച് ലിംഗ ക്ഷേത്രം") ഭൂമി നൽകിയതിന്റെ കിഴക്ക്-വടക്കുകിഴക്ക് മൂലയിൽ പ്രതിഷ്ഠിച്ചു. അദ്ദേഹം ഭൂമിക്ക് ചുറ്റും ഒരു കോട്ട മതിലും നിർമ്മിച്ചു, എന്നാൽ ഇവ ഇപ്പോൾ നശിച്ച നിലയിലാണ്.^[6][7] ലിഖിതങ്ങളും ഗ്രന്ഥങ്ങളിലും നിന്നുള്ള തെളിവുകളും അനുസരിച്ച്, സോമനാഥൻ പുരഹര, നരസിംഹേശ്വര, മുരഹര, ലക്ഷ്മീനരസിംഹ, യോഗനാരായണ ക്ഷേത്രങ്ങൾ ഈ പ്രദേശത്ത് ഹൊയ്‌സാല ശൈലിയിൽ പണിതു, എന്നാൽ ലക്ഷ്മിനരസിംഹം ഒഴികെയുള്ള ഈ ക്ഷേത്രങ്ങളെല്ലാം ഹിന്ദുരാജ്യങ്ങളും മുസ്ലീം സുൽത്താനേറ്റുകളും തമ്മിലുള്ള യുദ്ധത്തിനുശേഷം അപ്രത്യക്ഷമായി. ലക്ഷ്മീനരസിംഹ ക്ഷേത്രവും തകർന്ന നിലയിലാണ്. മറ്റ് അപ്രത്യക്ഷമായ ക്ഷേത്രങ്ങളിൽ, യോഗനാരായണ ക്ഷേത്രത്തിന്റെ ശ്രീകോവിലിന്റെ പ്രതിച്ഛായ മാത്രമാണ് അതിജീവിക്കുന്ന കലാസൃഷ്ടി. പക്ഷേ അതും കേടുവന്ന രൂപത്തിലാണ്.^[6][8][9]

പതിനഞ്ചാം നൂറ്റാണ്ടിലെ ലിഖിതങ്ങൾ അനുസരിച്ച് കേശവക്ഷേത്രത്തിനും സാരമായ കേടുപാടുകൾ സംഭവിച്ചിട്ടുണ്ട്. പതിനാറാം നൂറ്റാണ്ടിൽ വിജയനഗര സാമ്രാജ്യത്തിലെ ചക്രവർത്തിമാരുടെ സാമ്പത്തിക സഹായവും ഗ്രാന്റും ഉപയോഗിച്ച് ഇത് നന്നാക്കി.^[10] വരാന്തയിലും പ്രധാന ക്ഷേത്രത്തിന്റെ വടക്കേ ഗോപുരത്തിന്റെയും പ്ലാറ്റ്‌ഫോമിന്റെയും ഭാഗങ്ങളിലെ കല്ലുകളുടെ വ്യത്യസ്ത നിറങ്ങളും ജോലിയുടെ ഗുണനിലവാരവും അറ്റകുറ്റപ്പണികൾക്ക് തെളിവാണ്. അറ്റകുറ്റപ്പണികൾ നടത്തിയ ക്ഷേത്രം 19-ആം നൂറ്റാണ്ടിൽ കേടുപാടുകൾ സംഭവിച്ചു, പിന്നീട് 20-ആം നൂറ്റാണ്ടിന്റെ തുടക്കത്തിൽ കൊളോണിയൽ കാലഘട്ടത്തിലെ മൈസൂർ സർക്കാർ വീണ്ടും അറ്റകുറ്റപ്പണികൾ നടത്തി.^[10]

ഹൊയ്‌സാല സാമ്രാജ്യത്തിലെ രാജാക്കന്മാർ അവരുടെ രാജ്യത്തിന്റെ വിവിധ ഭാഗങ്ങളിൽ നിർമ്മിച്ച 1,500 ഓളം ഹിന്ദു, ജൈന ക്ഷേത്രങ്ങളിൽ ഒന്നാണ് കേശവ ക്ഷേത്രം. നന്നായി ഗവേഷണം നടന്ന മറ്റ് ഹൊയ്‌സാല ക്ഷേത്രങ്ങളിൽ ബേലൂരിലും ഹലേബിഡുവിലും ഉള്ള ക്ഷേത്രങ്ങൾ ഉൾപ്പെടുന്നു.^[11]

ദക്ഷിണേന്ത്യയുടെ വിവിധ ഭാഗങ്ങളിൽ എട്ട് ശിലകളിൽ കേശവ ക്ഷേത്രത്തിന് ചുറ്റുമുള്ള ചില ചരിത്രപരമായ തീയതികളും സാഹചര്യങ്ങളും ആലേഖനം ചെയ്തിട്ടുണ്ട്.^[12] നാല് ലിഖിതങ്ങൾ ക്ഷേത്രത്തിന്റെ പ്രവേശന കവാടത്തിൽ സോപ്പ് സ്റ്റോൺ സ്ലാബുകളിൽ കാണപ്പെടുന്നു. ക്ഷേത്രത്തിന് ചുറ്റുമുള്ള വരാന്തയുടെ മേൽക്കൂരയിൽ രണ്ട് ലിഖിതങ്ങൾ കാണപ്പെടുന്നു, ഒന്ന് തെക്ക് കിഴക്ക് കോണിനടുത്തും മറ്റൊന്ന് വടക്ക് പടിഞ്ഞാറ് കോണിലും. തുംഗഭദ്ര നദിയുടെ തീരത്തുള്ള ഹരിഹരേശ്വര ക്ഷേത്രത്തിന് സമീപമാണ് മറ്റൊരു ലിഖിതം കണ്ടെത്തിയത്. എട്ടാമത്തെ ലിഖിതം യഥാർത്ഥ ഭൂമി ഗ്രാന്റായ പഞ്ചലിംഗ ക്ഷേത്രത്തിന്റെ പരിധിയിലുള്ള ശിവക്ഷേത്രത്തിലാണ്.^[12] ഈ ലിഖിതങ്ങളിൽ ഭൂരിഭാഗവും 13-ആം നൂറ്റാണ്ടിന്റെ മധ്യത്തിൽ ക്ഷേത്രം പ്രവർത്തനക്ഷമമായിരുന്നുവെന്ന് സ്ഥിരീകരിക്കുന്നു. രണ്ട് ലിഖിതങ്ങൾ, ഒന്ന് CE 1497 ലും മറ്റൊന്ന് 1550 CE ലും ഈ ക്ഷേത്രത്തിന്റെ കേടുപാടുകളും അറ്റകുറ്റപ്പണികളും വിവരിക്കുന്നു.^[12]

ക്ഷേത്രത്തിൽ നിരവധി ചെറിയ ലിഖിതങ്ങളുണ്ട്, അവ ഒന്നുകിൽ മേസൺ ഗിൽഡുകളുടെ ലോഗോ അല്ലെങ്കിൽ ബ്ലോക്ക്, സ്തംഭം അല്ലെങ്കിൽ കലാസൃഷ്ടി എന്നിവ കൊത്തിയ കലാകാരന്റെ പേര് ഉൾക്കൊള്ളുന്നവയാണ്.^[13]

കേശവ, ജനാർദ്ദന, വേണുഗോപാല എന്നീ പേരുകളെല്ലാം ഭഗവദ്ഗീതയിൽ കാണപ്പെടുന്നു കൃഷ്ണന്റെ പശ്ചാത്തലത്തിൽ കാണപ്പെടുന്നവയാണ്.^[14] ചെന്നകേശവ എന്ന വാക്കിന്റെ അർത്ഥം "സുന്ദരനായ കേശവൻ" എന്നാണ്. സോമനാഥപുരയിലെ കേശവ ക്ഷേത്രം ഹിന്ദുമതത്തിലെ വൈഷ്ണവ പാരമ്പര്യമുള്ള ഒരു ക്ഷേത്രമാണ്, കൂടാതെ 13-ആം നൂറ്റാണ്ടിലോ അതിനുമുമ്പോ ഇന്ത്യയുടെ വിവിധ ഭാഗങ്ങളിലും, 1117 CE-ൽ  170 കിലോമീറ്റർ ദൂരെ ബേലൂരിലും നിർമ്മിച്ചവ നിരവധി കേശവ ക്ഷേത്രങ്ങളിൽ ഒന്നാണ്.^[15][16]

വലിയൊരു കവാടത്തോടുകൂടിയ ചുറ്റുമതിലിനുള്ളിലാണ് കിഴക്കോട്ടു ദർശനമായി സോമനാഥപുരയിലെ കേശവക്ഷേത്രം സ്ഥിതിചെയ്യുന്നത്.^[17] ഗേറ്റിന് മുമ്പിലെ ചുവരുകൾക്ക് പുറത്ത് ഉയരമുള്ള ഒരു സ്തംഭം നിലകൊള്ളുന്നു, അതിന് മുകളിൽ ഒരു ഗരുഡ പ്രതിമ ഉണ്ടായിരുന്നത് ഇപ്പോൾ കാണാനില്ല. ഗേറ്റിനുള്ളിൽ ഇടതുവശത്ത് ലംബമായി നിൽക്കുന്ന ലിഖിത കല്ലുകൾ കാണാം, ഈ കല്ലുകൾക്ക് ഹീറോ സ്റ്റോണുകളുടെ രൂപമുണ്ട്, മുകളിൽ ഹൈന്ദവ പ്രതിമകളും കേശവ, ജനാർദ്ദന, വേണുഗോപാല എന്നിവരുടെ ചെറിയ രൂപങ്ങളും കൊണ്ട് അലങ്കരിച്ചിരിക്കുന്നു. പഴയ കന്നഡയിലാണ് ലിഖിതം. ചെറിയ പ്രവേശന മണ്ഡപത്തെ താങ്ങിനിർത്തുന്നത് ലെയ്ത്തിൽ കൊത്തിയ സോപ്പ് സ്റ്റോൺ തൂണുകളാണ്.^[2][17] പച്ച-ചാരനിറത്തിലുള്ള ക്ലോറിറ്റിക് ഷിസ്റ്റ് മെറ്റീരിയലായ സോപ്പ്സ്റ്റോണിൽ നിന്നാണ് ക്ഷേത്രം കൊത്തിയെടുത്തത്, ഇത് ക്വാറിയിൽ മൃദുവായതും എന്നാൽ വായുവിൽ സമ്പർക്കം പുലർത്തുമ്പോൾ കഠിനമാകുന്നതുമാണ്. ഇത് പ്രാദേശികമായി ലഭ്യമല്ല, ദക്ഷിണേന്ത്യയുടെ മറ്റൊരു ഭാഗത്ത് നിന്ന് ഇറക്കുമതി ചെയ്തതായിരിക്കണം. കലാസൃഷ്ടികൾക്കായി സങ്കീർണ്ണമായ വിശദാംശങ്ങൾ രൂപപ്പെടുത്താനും രൂപപ്പെടുത്താനും ഇത് കലാകാരന്മാരെ പ്രാപ്തമാക്കി.^[18][19]

ക്ഷേത്രത്തിന് ചുറ്റും മതിലുകളാൽ ചുറ്റപ്പെട്ട ഒരു വലിയ തുറന്ന പൊതുമുറ്റമുണ്ട്, മൂന്ന് ഗോപുരങ്ങളുള്ള പ്രധാന ക്ഷേത്രം മധ്യഭാഗത്താണ്. മുറ്റത്തെ മതിൽ ഒരു ചതുരാകൃതിയിലുള്ള വരാന്തയും ചെറിയ ആരാധനാലയങ്ങളുടെ ഒരു നിരയും ഫ്രെയിം ചെയ്യുന്നു.^[5][17][20]

തൂണുകളുള്ള നടുമുറ്റത്തെ ഇടനാഴിക്കുള്ളിലെ ചെറിയ ആരാധനാലയങ്ങളുടെ വടക്കും തെക്കും നിരയിൽ പതിനെട്ട് ഒറ്റ ശ്രീകോവിലും ഓരോ കൂടിച്ചേർന്ന ഇരട്ട ദേവാലയവും അടങ്ങിയിരിക്കുന്നു. മുറ്റത്തിന്റെ വടക്കുപടിഞ്ഞാറൻ, തെക്കുപടിഞ്ഞാറൻ കോണുകളിലായാണ് കൂടിച്ചേർന്ന-ഇരട്ട ദേവാലയം. പടിഞ്ഞാറൻ നിരയിൽ പതിനാല് ചെറിയ ആരാധനാലയങ്ങളും കിഴക്കൻ നിരയിൽ എട്ട് ഒറ്റ ചെറിയ ആരാധനാലയങ്ങളും രണ്ട് കൂടിച്ചേർന്ന-ഇരട്ട ആരാധനാലയങ്ങളും അടങ്ങിയിരിക്കുന്നു. മൊത്തത്തിൽ, കേശവ ക്ഷേത്രത്തിൽ 58 ചെറിയ 1x1 ചെറിയ ആരാധനാലയങ്ങൾ, 4 ചെറിയ 2x1 കൂടിച്ചേർന്ന-ഇരട്ട ക്ഷേത്രങ്ങൾ, 2 പ്രവേശന കവാടത്തിന് സമീപം, പ്രധാന കേന്ദ്ര ക്ഷേത്രം എന്നിവ ഉൾപ്പെടുന്നു.^[20] 64 ഇടനാഴി ആരാധനാലയങ്ങളിൽ ഒരിക്കൽ വൈദിക, പുരാണ ദേവതകളും തീർത്ഥാടകർക്കുള്ള മുറികളും ഉണ്ടായിരുന്നു. ചെറിയ ആരാധനാലയങ്ങളിലെ പ്രതിമകൾ വികൃതമാക്കപ്പെടുകയും കൈകാലുകൾ തകർക്കുകയോ നശിപ്പിക്കപ്പെടുകയോ ചെയ്തിരിക്കുന്നു. കണ്ടെടുത്ത തകർന്ന കഷ്ണങ്ങളിൽ ചിലത് ക്ഷേത്രത്തിനുള്ളിൽ കൂമ്പാരമായി കിടക്കുന്നു. ശേഖരത്തിൽ കായോത്സർഗ ഭാവത്തിലുള്ള ജൈന പ്രതിമകളും നിരവധി ഹിന്ദു പ്രതിമകളും ഉൾപ്പെടുന്നു. തെക്കൻ ആരാധനാലയങ്ങളുടെ മേൽക്കൂരയിൽ കൊത്തുപണികൾ ഉണ്ട്, പടിഞ്ഞാറ് കൊത്തുപണികൾ ഇല്ല, അതിന് പകരം വിജയനഗര സാമ്രാജ്യ കാലഘട്ടത്തിലെ അറ്റകുറ്റപ്പണിയുമായി ബന്ധപ്പെട്ട ലിഖിതമുണ്ട്. വടക്കൻ നിരകളുടെ മധ്യഭാഗത്ത് പടിക്കെട്ടുകൾക്ക് സമീപം ഒഴികെയുള്ള സീലിംഗ് ആർട്ട് വർക്കുകളൊന്നും ഇല്ല, അതേസമയം കിഴക്കൻ നിരയിൽ നാശത്തിന്റെയും പുനരുദ്ധാരണത്തിന്റെയും ഏറ്റവും വലിയ അടയാളങ്ങൾ കാണിക്കുന്നു.^[21]

ലൗകിക വേദിയുടെ പ്രതീകമായ ജഗതിയിലാണ് പ്രധാന ക്ഷേത്രം നിർമ്മിച്ചിരിക്കുന്നത്. ഏകദേശം 3 അടി ഉയരവും നക്ഷത്രാകൃതിയിലുള്ളതും സന്ദർശകർക്ക് കയറാൻ കിഴക്കേ അറ്റത്ത് കൽപ്പടവുകളുമുണ്ട്. ഗോവണിപ്പടിക്ക് സമീപം, ഇരുവശത്തും രണ്ട് ദ്വാരപാല (കാവൽക്കാരൻ) ആരാധനാലയങ്ങൾ ഉണ്ടെങ്കിലും ഇവയ്ക്ക് കേടുപാടുകൾ സംഭവിച്ചിട്ടുണ്ട്.^[10][22]

ഉയർത്തിയ ജഗതി പ്ലാറ്റ്‌ഫോം പ്രധാന ക്ഷേത്രത്തിന് ചുറ്റും വിശാലമായ നടക്കാനുള്ള ഇടം നൽകുന്നു. ഇത് പ്രദക്ഷിണ പാതയാണ് (പ്രദക്ഷിണ പാത), രാമായണം, മഹാഭാരതം, ഭാഗവത പുരാണ ഇതിഹാസങ്ങൾ ശരിയായ ക്രമത്തിൽ ചിത്രപരമായി വായിക്കുന്നതിന് ഘടികാരദിശയിൽ നടക്കണം.^[4] പ്ലാറ്റ്‌ഫോമിന്റെ കിഴക്കുഭാഗം ദീർഘചതുരാകൃതിയിലാണ്, അതേസമയം വിമാനത്തിന് (ക്ഷേത്ര ഗോപുരം) താഴെയുള്ള സ്ഥലം പോയിന്റ് നക്ഷത്ര ഗോപുരത്തിന്റെ ആകൃതിയെ പ്രതിഫലിപ്പിക്കുന്നു, ഓരോ വശത്തും ഒമ്പത് പോയിന്റുകളും രണ്ട് ലിങ്കിംഗ് അരികുകളും (മൊത്തം 29). പ്ലാറ്റ്‌ഫോമിന്റെ ഓരോ സ്റ്റാർ പോയിന്റിന്റെ അറ്റത്തും ഒരു കല്ല് ആന ആദ്യം നിന്നിരുന്നു, എന്നാൽ യഥാർത്ഥ 15 എണ്ണത്തിൽ 11 എണ്ണം മാത്രമാണ് കേടുപാടുകൾ സംഭവിച്ച അവസ്ഥയിൽ അതിജീവിച്ചത്. നക്ഷത്രത്തിന്റെ വശങ്ങളിലും ജഗതി പ്ലാറ്റ്ഫോമിലെ രണ്ട് നക്ഷത്രങ്ങൾ കൂടിച്ചേരുന്നിടത്തും നാഗങ്ങളുടെ 14 ഇടത്തരം ചിത്രങ്ങളും 58 യക്ഷന്മാരുടെ ചിത്രങ്ങളും ഉണ്ടായിരുന്നെങ്കിലും അതൊന്നും ഇപ്പോൾ കാണാനില്ല. ഇരുപതാം നൂറ്റാണ്ടിന്റെ തുടക്കത്തിൽ കണ്ടെത്തിയ തകർന്ന കഷണങ്ങളിൽ 7 എണ്ണം ക്ഷേത്ര പരിസരത്ത് സൂക്ഷിച്ചിരിക്കുന്നു.^[10]

ശ്രദ്ധാപൂർവമായ മോൾഡിംഗിൽ നിന്ന് അഞ്ച് സ്റ്റാക്കുകളായി ദൂരെ നിന്ന് പ്ലാറ്റ്ഫോം ദൃശ്യമാകുന്നു. ജഗതി തലത്തിൽ നിന്ന്, ക്ഷേത്രത്തിന്റെ സഭാ മണ്ഡപത്തിലേക്ക് ഭക്തനെ നയിക്കുന്ന നാല് കൽപ്പടവുകൾ ഉണ്ട്.^[10][20] ഹാൾ ചതുരാകൃതിയിലാണെന്ന് തോന്നുമെങ്കിലും രണ്ട് സംയോജിത ചതുരങ്ങളും ഒരു ദീർഘചതുരവും അതിൽ അടങ്ങിയിരിക്കുന്നു. പ്രവേശന കവാടത്തിൽ ഒരു ചെറിയ ചതുരം, മധ്യഭാഗത്ത് ഏറ്റവും വലിയ ചതുരം, മൂന്ന് ശ്രീകോവിലുകൾ അഭിമുഖീകരിക്കുന്ന ഒരു ദീർഘചതുരം (ഗർഭഗൃഹം), ഇവയെല്ലാം സങ്കീർണ്ണമായ കൊത്തുപണികളുള്ള തൂണുകളാൽ താങ്ങിനിർത്തിയിരിക്കുന്നു. ഒരു ചെറിയ ചതുരാകൃതിയിലുള്ള പൂജാ മണ്ഡപത്തിലൂടെയാണ് പ്രധാന ഹാൾ ഓരോ ശ്രീകോവിലിലേക്കും തുറക്കുന്നത്. മൂന്ന് ശ്രീകോവിലുകളിലും കേശവൻ (ചിത്രം നഷ്ടപ്പെട്ടു), ജനാർദ്ദനൻ, വേണുഗോപാലൻ എന്നിവരാണുള്ളത്. ഈ സങ്കേതങ്ങളിൽ ഓരോന്നിനും മുകളിൽ 16 പോയിന്റുള്ള നക്ഷത്രാകൃതിയിലുള്ള ഉത്തരേന്ത്യൻ ശൈലിയിലുള്ള ഗോപുരം (ശിക്കാര) ഉയരുന്നു.^[5][10]

പ്രധാന ക്ഷേത്രത്തിന്റെ പുറം ഭിത്തിയിൽ പ്രദക്ഷിണ പ്ലാറ്റ്‌ഫോമിന് മുകളിൽ കൊത്തിയെടുത്ത കലാസൃഷ്ടികളുടെ സമാന്തര തിരശ്ചീന ബാൻഡുകൾ അടങ്ങിയിരിക്കുന്നു.^[23] ഇതിന് മൂന്ന് പ്രധാന വിഭാഗങ്ങളുണ്ട്, ബേസ്മെൻറ് ബാൻഡ്, വാൾ ബാൻഡ്, ടോപ്പ് ബാൻഡ്. ബേസ്‌മെന്റ് വിഭാഗത്തിലെ ഏറ്റവും താഴ്ന്ന ബാൻഡ് ഏകദേശം 6 ഇഞ്ച് ഉയരമുള്ളതാണ്, കൂടാതെ ഭക്തൻ നടക്കാൻ പ്രതീക്ഷിക്കുന്ന ഘടികാരദിശയിൽ ഇടതുവശത്തേക്ക് ആനകളുടെ ഒരു നിര കൂടുതലും നീങ്ങുന്നതായി കാണിക്കുന്നു. ആനകൾ പരസ്പരം കൃത്യമായ പകർപ്പല്ല, മറിച്ച് ആനകളുടെ വ്യത്യസ്ത സ്വാഭാവിക ഭാവങ്ങളും കളിയും കാണിക്കുന്നു.^[23] ചിലതിൽ ആനകൾ യുദ്ധമുഖത്തിൽ കാണിക്കുകയും ശത്രുക്കളെ എറിഞ്ഞുകളയുകയും ചെയ്യുന്നു. മറ്റുള്ളവർ മുന്നിലുള്ള റൈഡർമാരെ കളിയാക്കുന്നത് കാണിക്കുന്നു. ആനകൾക്ക് മുകളിലുള്ള ബാൻഡ് സായുധരായ സവാരികളുള്ള കുതിരകളാണ്, ഇത് ഒരു സൈനിക മാർച്ചിനെ ചിത്രീകരിക്കുന്നു. ചില സ്ഥലങ്ങളിൽ, കുതിരകൾക്ക് പകരം ഒട്ടകങ്ങൾ ഹൊയ്സാല തങ്ങളുടെ സൈന്യത്തിൽ ഒട്ടകങ്ങളെ ഉപയോഗിച്ചിരുന്നു എന്നതിനെ സൂചിപ്പിക്കുന്നു.^[23] ചില സ്ഥലങ്ങളിൽ കുതിരകളുമായുള്ള യുദ്ധരംഗവും കാണാം. വിവിധ സ്ഥലങ്ങളിൽ, കുതിരകളുടെ മുൻകാലുകൾ ഉയർത്തിപ്പിടിച്ച കുള്ളന്മാരെയും കുരങ്ങന്മാരെയും നിർത്തി കലാകാരന്മാർ നർമ്മം ഉണ്ടാക്കുന്നു.^[23]

കുതിരപ്പടയാളികൾ ഫ്രൈസിന് മുകളിലുള്ള ബാൻഡ് പ്രകൃതിയുടെ ഒരു ചുരുളാണ്. ഇത് പൂക്കളും പഴങ്ങളും ഇടയ്ക്കിടെ ചില മയിലുകളെയും വന്യജീവികളെയും കാണിക്കുന്നു.^[24] അതിനു മുകളിലുള്ള ബാൻഡ് മിത്തോളജി ഫ്രൈസ് ആണ്. ഇതിന് ഏകദേശം 7 ഇഞ്ച് ഉയരമുണ്ട്, പ്ലാറ്റ്‌ഫോമിന് ഏകദേശം 2.5 അടി ഉയരമുണ്ട്, ഇത് രാമായണത്തിലും (മുഖം 5 വരെ), പുരാണങ്ങളിലും പ്രത്യേകിച്ച് ഭാഗവത പുരാണത്തിലും (മുഖം 6 മുതൽ 11 വരെ), അവസാനമായി മഹാഭാരതത്തിലും കാണപ്പെടുന്ന ഐതിഹ്യങ്ങളും ആത്മീയ കഥകളും ചിത്രീകരിക്കുന്നു.^[4][24] വിവിധ ഹൈന്ദവ ഐതിഹ്യങ്ങളും കഥകളും പറയുന്ന നിരവധി പാനലുകൾ ക്ഷേത്രത്തിനു ചുറ്റും ഉണ്ട്.^[25]

രാമായണത്തിന്റെ ആദ്യകാല പർവങ്ങൾ മാത്രമാണ് ചിത്രീകരിച്ചിരിക്കുന്നത്. കേശവ ക്ഷേത്രത്തിൽ കാണിച്ചിരിക്കുന്ന ചിലതിൽ ഇവ ഉൾപ്പെടുന്നു: ^[25] [note 2]

• ദശരഥൻ കുട്ടികൾക്കായി ആചാരപരമായ വഴിപാടുകളും പ്രാർത്ഥനകളും നടത്തുന്നു. രാമനും സഹോദരന്മാരും ജനിച്ചു.
• കുഞ്ഞുങ്ങൾ തൊട്ടിലുകളിൽ ആടുന്നു, രാമനും സഹോദരന്മാരും നാലുകാലിൽ ഇഴയുന്നതായി മറ്റൊരു രംഗം കാണിക്കുന്നു.
• വിദ്യാഭ്യാസജീവിതം, ആയോധന പാഠങ്ങൾ.
• യുവാവായ രാമൻ ഋഷിമാരെ സംരക്ഷിക്കാൻ താടകയെ വധിക്കുന്നു.
• വിശ്വാമിത്രനും രാമനും ലക്ഷ്മണനും ജനകന്റെ കൊട്ടാരത്തിൽ. മറ്റൊന്നിൽ സീതയെ വിവാഹം കഴിക്കുന്നത് കാണിക്കുന്നു.
• വിവാഹം കഴിച്ച രാമനും സഹോദരന്മാരും അയോധ്യയിൽ.
• രാമനും ലക്ഷ്മണനും സീതയും വനവാസത്തിന് പുറപ്പെടുന്നു. അവർ വനങ്ങളിൽ അലഞ്ഞുതിരിയുകയും വിവിധ ഋഷിമാരെ കണ്ടുമുട്ടുകയും ചെയ്യുന്നു.
• വിരാധൻ സീതയെ ആക്രമിക്കുന്നു, രാമൻ അവനെ കൊല്ലുന്നു.
• ശൂർപ്പണഖ എപ്പിസോഡ്.
• മാരീചന്റെ കഥ.
• രാവണൻ സീതയെ അപഹരിക്കുന്നു. മറ്റൊരു രംഗത്തിൽ അയാൾ ജടായുവിനെ കൊല്ലുന്നതായി കാണിക്കുന്നു.
• ഹനുമാനും സുഗ്രീവനും രാമനെ കണ്ടു മുട്ടുന്നു.

രാമായണത്തിന്റെ ബാക്കി ഭാഗങ്ങൾ ചിത്രീകരിച്ചിട്ടില്ല, തുടർന്ന് ഭാഗവത പുരാണം ആരംഭിക്കുന്നു. ^[26]

പടിഞ്ഞാറൻ ശ്രീകോവിലിനു ചുറ്റുമുള്ള ബാൻഡ് ഭാഗവത പുരാണത്തെ ചിത്രീകരിക്കുന്നു. ഭാഗവതത്തിലെ ചില രംഗങ്ങൾ ആവർത്തിക്കുന്നു. കേശവ ക്ഷേത്രത്തിൽ കാണിച്ചിരിക്കുന്ന ചില ഐതിഹ്യങ്ങളിൽ ഇവ ഉൾപ്പെടുന്നു: ^[26]

• ക്ഷീരസമുദ്രത്തിൽ വിഷ്ണു കിടക്കുന്നു.
• വാസുദേവന്റെ വിവാഹ ഇതിഹാസം.
• കുഞ്ഞ് കൃഷ്ണനെ വാസുദേവൻ നദിക്ക് കുറുകെ കൊണ്ടുപോകുന്നു.
• തൊട്ടിലിൽ കുലുക്കി, നാലുകാലിൽ ഇഴഞ്ഞു നീങ്ങുന്ന, ഗോകുലത്തിൽ ഭക്ഷണം കൊടുക്കുന്ന കുഞ്ഞു കൃഷ്ണന്റെ പലതരം രംഗങ്ങൾ.
• കൃഷ്ണൻ പൂതനയെയും സടകാസുരനേയും കൊല്ലുന്നു.
• ഉണ്ണിക്കണ്ണൻ വെണ്ണ മോഷ്ടിക്കുന്നു.
• കൃഷ്ണൻ ഗോവർദ്ധനപർവ്വതം ഉയർത്തുന്നു.
• മന്ത്രവാദികളായ ഗോപികമാരോടൊപ്പം കളിക്കുന്ന കൃഷ്ണന്റെ വിവിധ രംഗങ്ങൾ.
• കൃഷ്ണൻ വിവിധ അസുരന്മാരെ കൊല്ലുകയും ഒടുവിൽ കംസനെ വധിക്കുകയും ചെയ്യുന്നു.

ക്ഷേത്രത്തിന്റെ പുറംഭിത്തിയിൽ കാണിച്ചിരിക്കുന്ന ചില ദൃശ്യങ്ങളിൽ ഇവ ഉൾപ്പെടുന്നു: ^[26] [note 2]

• ധൃതരാഷ്ട്രരുടെ കൊട്ടാരം.
• വളർന്നു വരുമ്പോൾ പാണ്ഡവരും കൗരവരും തമ്മിലുള്ള മത്സരം.
• പാണ്ഡവർ വനത്തിലേക്ക് പുറപ്പെടുന്നു.
• ഘടോത്കചന്റെ ജനനം, ഹിഡിംബിയെ ഭീമൻ വിവാഹം കഴിച്ചു.
• പാണ്ഡവർ ദ്രുപദനെ കണ്ടുമുട്ടുകയും ഒരു കുശവന്റെ വീട്ടിൽ താമസിക്കുകയും ചെയ്യുന്നു.
• ദ്രൗപതിയുടെ വിവാഹ പങ്കാളിയെ തിരഞ്ഞെടുക്കുന്ന ചടങ്ങ്.
• അർജ്ജുനൻ മത്സ്യ ലക്ഷ്യത്തിൽ എത്തുന്നു, ദ്രൗപതി അവനെ തന്റെ ഭർത്താവായി തിരഞ്ഞെടുക്കുന്നു.
• ദ്രൗപതിയുമായി പാണ്ഡവർ മടങ്ങുന്നു.
• യുധിഷ്ഠിരൻ പകിടകളിച്ചു, തോറ്റു.
• യുദ്ധ രംഗങ്ങൾ. കൃഷ്ണൻ പാണ്ഡവരെ ഉപദേശിക്കുന്നു.
• ഒരു നായകൻ ആസനത്തിലിരുന്ന് യോഗ ചെയ്യുന്ന ഒരു രംഗം, ആരാധകർ അവനെ മാല ചാർത്തുന്നു.
• പാണ്ഡവർ ജയിച്ചു. രാജ്യത്തിലേക്കുള്ള അവരുടെ തിരിച്ചുവരവ്.

മൂന്ന് ഗോപുരങ്ങളുടെ കാര്യത്തിൽ, കൊത്തുപണികളുടെ മയിൽപ്പീലിക്ക് മുകളിൽ ക്ഷേത്രത്തിന് ചുറ്റും വലിയ വലിപ്പത്തിലുള്ള ദേവതാ പ്രതിഷ്ഠകളുടെ ഒരു നിരയുണ്ട്.^[27] കൂടുതലും വിഷ്ണുവിനൊപ്പം ലക്ഷ്മിയും അതുപോലെ ശക്തി, ശിവൻ, ബ്രഹ്മാവ്, സരസ്വതി, ഇന്ദ്രൻ, ഇന്ദ്രാണി, കാമ, രതി തുടങ്ങിയവയും ആയി 90 ഓളം റിലീഫുകൾ ഉണ്ട്. ഇവയിൽ ഭൂരിഭാഗവും ഭാഗികമായി വികൃതമായവയാണ്, അതായത് ഒടിഞ്ഞ മൂക്ക്, അരിഞ്ഞ കൈകാലുകൾ, വെട്ടിമാറ്റിയ അവയവങ്ങൾ, മറ്റ് തരത്തിലുള്ള കേടുപാടുകൾ എന്നിവ കാണിക്കുന്നു. അതിനാൽ ചിലത് തിരിച്ചറിയാൻ പ്രയാസമാണ്. ^[28]

ദേവതയുമായി ബന്ധപ്പെട്ട റിലീഫുകൾ പ്രധാനമായും വിഷ്ണുവിന്റെ വൈഷ്ണവപാരമ്പര്യത്തിലെ വിവിധ ഭാവങ്ങളിലും അവതാരങ്ങളിലും കാണിക്കുന്നു, എന്നാൽ അവയിൽ ശൈവപാരമ്പര്യത്തിലെ ശിവൻ, ശക്തിമത പാരമ്പര്യത്തിലെ ദേവികൾ, ഹിന്ദുമതത്തിലെ സൗര പാരമ്പര്യത്തിലെ സൂര്യൻ എന്നിവ ഉൾപ്പെടുന്നു. ഉദാഹരണത്തിന്, പ്രവേശന കവാടത്തിൽ നിന്ന് ഘടികാരദിശയിൽ എണ്ണുമ്പോൾ, # 12 സൗരയുടേതാണ്, # 23 മഹിഷാസുരമർദ്ദിനി രൂപത്തിലുള്ള ദുർഗ്ഗയുടെതാണ്, # 25 മുതൽ # 28 വരെ ശൈവ പാരമ്പര്യമാണ്. ^[29] ഉത്സവ രംഗങ്ങൾ, വിവിധ മുദ്രകളിലെ നർത്തകർ, പതിമൂന്നാം നൂറ്റാണ്ടിലെ സംഗീതോപകരണങ്ങളുള്ള സംഗീതജ്ഞർ, പ്രണയത്തിലും ലൈംഗിക രംഗങ്ങളിലും ദമ്പതികൾ, കുഞ്ഞുങ്ങളെ വളർത്തുന്ന അമ്മമാർ, നായ്ക്കൾ, പട്ടാളക്കാർ, യോഗി, ഋഷി തുടങ്ങിയ വളർത്തുമൃഗങ്ങളുള്ള മറ്റ് ജോലിക്കാർ, കൈകൂപ്പിയഭാവത്തിലുള്ള വ്യക്തികൾ, പ്രാർത്ഥിക്കുന്ന ദമ്പതികൾ, മറ്റുള്ളവർ എന്നിവ ജനങ്ങളുടെ പൊതുജീവിതം കാണിക്കുന്ന ചിത്രീകരണങ്ങളിൽ ഉൾപ്പെടുന്നു. ഈ റിലീഫുകളിൽ പ്രഹ്ലാദൻ, ഹിരണ്യകശിപു, വിഷ്ണു അവതാരം നരസിംഹം എന്നിവരുടെ കഥ കാണിക്കുന്ന നിരവധി ഫ്രൈസുകളും ഉൾപ്പെടുന്നു.^[30][31]

മൂന്ന് ഗോപുരങ്ങളുടെ കാര്യത്തിൽ, കൊത്തുപണികളുടെ മയിൽപ്പീലിക്ക് മുകളിൽ ക്ഷേത്രത്തിന് ചുറ്റും വലിയ വലിപ്പത്തിലുള്ള ദേവതാപ്രതിഷ്ഠകളുടെ ഒരു നിരയുണ്ട്. ^[27] 90 ഓളം റിലീഫുകൾ ഉണ്ട്, കൂടുതലും വിഷ്ണുവിനൊപ്പം ലക്ഷ്മിയും അതുപോലെ ശക്തി, ശിവൻ, ബ്രഹ്മാവ്, സരസ്വതി, ഇന്ദ്രൻ, ഇന്ദ്രാണി, കാമ, രതി തുടങ്ങിയവയും. ഇവയിൽ ഭൂരിഭാഗവും ഭാഗികമായി വികൃതമായവയാണ്, അതായത് ഒടിഞ്ഞ മൂക്ക്, അരിഞ്ഞ കൈകാലുകൾ, വെട്ടിമാറ്റിയ കല്ല് ആഭരണങ്ങൾ, മറ്റ് തരത്തിലുള്ള കേടുപാടുകൾ എന്നിവ കാണിക്കുന്നു. അതിനാൽ ചിലത് തിരിച്ചറിയാൻ പ്രയാസമാണ്. ^[28]

വലിയ ചിത്രങ്ങളുടെ ചില ചിത്രീകരണ കൊത്തുപണികളിൽ ഇവ ഉൾപ്പെടുന്നു: ^[32]

• താണ്ഡവ ഗണേശൻ
• നൃത്തം ചെയ്യുന്ന സരസ്വതി
• കേശവ, വേണുഗോപാല, ജനാർദന, കൃഷ്ണ ഇതിഹാസങ്ങൾ
• ഇന്ദ്രൻ, വരുണൻ, യമൻ, വാസുദേവൻ, യോഗനാരായണൻ, മത്സ്യം, കൂർമ്മൻ, വരാഹൻ, നരസിംഹം, വാമനൻ, പരശുരാമൻ, രാമൻ, കൃഷ്ണൻ, ബുദ്ധൻ എന്നിങ്ങനെ വിഷ്ണുവാണ്.
• വിവിധ രൂപങ്ങളിൽ നൃത്തം ചെയ്യുന്ന ലക്ഷ്മി
• താടിയുള്ളതും ഇല്ലാത്തതുമായ ബ്രഹ്മാവ്
• ഹരിഹര (പാതി ശിവൻ, പാതി വിഷ്ണു) വിവിധ രൂപങ്ങളിൽ
• സൂര്യ
• മഹിഷാസുരമർദിനിയായി ദുർഗ്ഗ
• നൃത്തം ചെയ്യുന്ന വിഷ്ണു

ആദ്യത്തെ അറുപതും അവസാനത്തെ അറുപതും റിലീഫുകൾക്ക് മികച്ച ഫിനിഷും വിശദാംശങ്ങളുമുണ്ട്, അതേസമയം മധ്യഭാഗത്തെ അറുപത്തിയഞ്ച് (#61 മുതൽ #134 വരെ) പാനലുകൾക്ക് വിശദാംശം കുറവാണ്. ചില പാനലുകളിൽ ആർട്ടിസ്റ്റ് താഴെ ഒപ്പിട്ടിട്ടുണ്ട്. ^[32]

ഒരേപോലെയുള്ള മൂന്ന് ടവർ സൂപ്പർ സ്ട്രക്ചറുകളിലെ വലിയ ചുമർ ചിത്രങ്ങൾ ഓരോന്നിനും ചിത്രത്തെ ഉൾക്കൊള്ളാൻ ഒരു കമാനം (ടോറാന) ഉണ്ട്. പടിഞ്ഞാറ് ഭാഗത്ത് ലളിതമായ പരന്നതോ ജ്യാമിതീയമോ ആയ കമാനങ്ങളുണ്ട്, അതേസമയം വടക്കും തെക്കും ഭാഗങ്ങളിൽ തൂങ്ങിക്കിടക്കുന്ന പഴങ്ങൾ, പൂക്കൾ, പൂക്കളുള്ള വള്ളിച്ചെടികൾ എന്നിവ പോലുള്ള സങ്കീർണ്ണമായ പ്രകൃതി തീമുകൾ ഉണ്ട്. ചിലത് പൂച്ചെടികളിലെ മുകുളങ്ങളും സ്വാഭാവിക വികാസത്തിന്റെ ഘട്ടങ്ങളും ഉൾപ്പെടുന്നു, ചിലതിൽ മധ്യഭാഗത്ത് സിംഹം പോലുള്ള വന്യജീവികളും ഉൾപ്പെടുന്നു.^[33] നക്ഷത്രാകൃതിയിലുള്ള 16 ഇതളുകളുള്ള താമരകൾ ഉപയോഗിച്ച് ഭ്രമണം ചെയ്യുന്ന ചതുരങ്ങളെ ഒന്നിടവിട്ട് മാറ്റുന്ന ഒരു പ്ലാനിൽ, ഗോപുരം തന്നെ സങ്കീർണ്ണമായ കലാസൃഷ്ടികൾ സംയോജിപ്പിച്ചിരിക്കുന്നു. ഗോപുരം ഉയരുമ്പോൾ, ഇടക്കാല ശിക്കാരകൾ കലശങ്ങൾ കൊണ്ട് മൂടിയിരിക്കുന്നു.^[33]

മൂന്ന് ടവറുകൾക്കും ഒരേ ഉയരമാണ്. നീളമേറിയ പ്രൊജക്ഷനോടുകൂടിയ താമര, നാല് സെറ്റ് അലങ്കാര ഗോപുരങ്ങൾ, ഉയരം താളാത്മകമായി കുറയ്ക്കുകയും ഒരു കല്ല് കലശത്താൽ മൂടുകയും ചെയ്യുന്നതാണ് അവയുടെ പ്ലാൻ. ഗോപുരത്തിലെ കൊത്തുപണികളിൽ നർത്തകർ, ഗന്ധർവ്വന്മാർ, യക്ഷന്മാർ, കീർത്തിമുഖങ്ങൾ, സിംഹമുഖങ്ങൾ, മകരങ്ങൾ തുടങ്ങിയ പുരാണ മൃഗങ്ങളും ഉൾപ്പെടുന്നു.^[34] ഓരോ ഗോപുരത്തിന്റെയും മുകൾഭാഗം വിപരീതമായി വിരിയുന്ന താമരപ്പൂവിന്റെ ആകൃതിയിലാണ്. യഥാർത്ഥ ഗോപുരത്തിന്റെ മുകളിൽ ഓരോന്നിനും ഒരു വലിയ കല്ല് കലശം ഉണ്ടായിരുന്നു, എന്നാൽ ഇവയും ശുകനസത്തോടൊപ്പം കേടുപാടുകൾ സംഭവിച്ച് ഇപ്പോൾ അവയില്ലാത്ത നിലയിലാണ് ക്ഷേത്രം. അടുത്തിടെ നടന്ന ഒരു പുനരുദ്ധാരണത്തിൽ കാണാതായ വലിയ കലശത്തിന് പകരം ഒരു ചെറിയ സിമന്റ് കലശം നൽകി.^[34]

കിഴക്കേ വാതിലിൽ നിന്നാണ് പ്രധാന ക്ഷേത്രത്തിലേക്ക് പ്രവേശിക്കുന്നത്. ഇതിന് വാതിലില്ലായിരുന്നു, എന്നാൽ ക്ഷേത്രം നിയന്ത്രിക്കുന്ന എഎസ്ഐ ക്ഷേത്രത്തിലേക്ക് ഒരു മരവാതിൽ ചേർത്തു.^[35] വാതിലിനുള്ളിൽ ക്ഷേത്ര രൂപകല്പനയെക്കുറിച്ച് പുരാതന ഹൈന്ദവഗ്രന്ഥങ്ങൾ നിർദ്ദേശിച്ചിരിക്കുന്ന സാധാരണ ഒമ്പത് ചതുരങ്ങളുള്ള നവരംഗമുണ്ട്. ദർശനത്തിനെത്തുന്ന ഭക്തർക്ക് ഇരിക്കാൻ ചതുരാകൃതിയിലുള്ള മൂന്ന് അങ്കണങ്ങളും ജഗലി പ്ലാറ്റ്‌ഫോമുകളും നൽകിയിട്ടുണ്ട്. ചുവരിൽ സുഷിരങ്ങളുള്ള സ്‌ക്രീനുകൾ സംയോജിപ്പിച്ച് ആർക്കിടെക്റ്റുകൾ വെളിച്ചം കൊണ്ടുവന്നു.^[5][35] കൃഷ്ണയുടെ അഭിപ്രായത്തിൽ, ഉള്ളിലെ മൂന്ന് വാതിലുകളുടെയും രണ്ട് മാളികകളുടെയും ചിത്രങ്ങൾ ഇപ്പോൾ കാണുന്നില്ല എന്നത് സൂചിപ്പിക്കുന്നത് ഈ ക്ഷേത്രത്തിന്റെ ഉൾവശം സ്മാർത്ത ഹിന്ദു പാരമ്പര്യത്തിൽ കാണപ്പെടുന്ന പഞ്ചായതാനപൂജാ വാസ്തുവിദ്യ അനുസരിച്ചാണ് രൂപകൽപ്പന ചെയ്തിരിക്കുന്നത് എന്നാണ്.^[35]

മണ്ഡപത്തെ താങ്ങിനിർത്തുന്നത് ലെയ്ത്തിൽ കൊത്തിയെടുത്ത തൂണുകളാണ്.^[36] അവയിൽ രണ്ടെണ്ണം ഒഴികെയുള്ള തൂണുകൾക്ക് ഒരേ വലിപ്പമുണ്ട്. അവയ്‌ക്കെല്ലാം, മധ്യഭാഗത്ത് നാലെണ്ണം ഒഴികെ, സാധാരണ ജീവിത തീമുകളിൽ നിന്നുള്ള അഞ്ച് മോൾഡിംഗുകൾ ക്രമത്തിൽ അടുക്കിയിരിക്കുന്നു: ഡിസ്‌ക്, ബെൽ, പോട്ട്, വീൽ, കുട. നവരംഗത്തിന്റെ നാല് സെറ്റ് മധ്യ ചതുര സ്തംഭങ്ങളിൽ യക്ഷങ്ങളും ബ്രാക്കറ്റുകളും ഉണ്ട്, അവ കേടായതോ അപ്രത്യക്ഷമായതോ ആണ്. മധ്യ ചതുരത്തിന് കിഴക്കുള്ള രണ്ട് തൂണുകൾ 32 പോയിന്റുള്ള നക്ഷത്രത്തിന്റെ ആകൃതിയിലാണ്.^[35][36]

നവരംഗ മേൽക്കൂരയിൽ 16 ചതുരങ്ങൾ ഉൾപ്പെടുന്നു, ഒമ്പത് സഭാ മണ്ഡപത്തിലും ശേഷിക്കുന്ന ഏഴ് കിഴക്കൻ കവാടത്തിനടുത്തുള്ള വിപുലീകരണത്തിലും. ഇവയെല്ലാം കൊത്തിയെടുത്തവയാണ്, ഓരോന്നും വ്യത്യസ്തമാണ്, ഓരോന്നിനും പ്രകൃതി രൂപങ്ങളും ഹൈന്ദവ ദൈവശാസ്ത്ര പ്രതീകാത്മകതയും ഉണ്ട്. അവയിൽ പനയോല തീം, താമര തുറക്കുന്നതിന്റെ വിവിധ ഘട്ടങ്ങൾ, കർമ്മത്തെയും സംസ്‌കാരത്തെയും പ്രതീകപ്പെടുത്തുന്ന അനന്തമായ കെട്ട്, 'നർത്തകർ, സംഗീതജ്ഞർ, വിവിധ രൂപങ്ങളിലുള്ള വിഷ്ണുവും ശിവനും നിൽക്കുന്ന പടയാളികൾ', ശ്രീ ചക്ര താന്ത്രിക വിന്യാസങ്ങൾ തുടങ്ങിയവ ഉൾപ്പെടുന്നു.^[35]

തൂണുകൾക്കിടയിൽ, സീലിംഗ് ഗോളാകൃതിയിൽ സങ്കീർണ്ണവും അലങ്കരിച്ചതുമാണ്. ഈ അലങ്കാരങ്ങളിൽ ഒന്നിലധികം ഇതളുകളുള്ള താമരകൾ, പടികളുള്ള കുളങ്ങളെ അടിസ്ഥാനമാക്കിയുള്ള വാഴക്കൂമ്പുകൾ, പാമ്പ് ( അനന്തൻ ) കെട്ടുകൾ (നിത്യതയെ പ്രതീകപ്പെടുത്തുന്നത്) എന്നിവ ഉൾപ്പെടാം. ക്ഷേത്രത്തിനുള്ളിൽ, ഓരോ വിമന പ്രധാന ചതുരാകൃതിയിലുള്ള മണ്ഡപത്തെ തമ്മിൽ ബന്ധിപ്പിക്കുന്ന ഒരു തുറസ്സും ഉണ്ട്.

രാമായണത്തിലെയും മഹാഭാരതത്തിലെയും രംഗങ്ങൾ കാണിക്കുന്ന ഫ്രൈസുകൾ നവരംഗത്തിലുണ്ട്. ^[4]

മൂന്ന് ആരാധനാലയങ്ങളിൽ, ഒരു ശ്രീകോവിൽ കേശവനാണ് സമർപ്പിച്ചിരിക്കുന്നത്, എന്നാൽ ശ്രീകോവിലിൽ നിന്ന് ചിത്രം കാണാനില്ല. മറ്റ് രണ്ട് ആരാധനാലയങ്ങളിൽ വേണുഗോപാലനായി ജനാർദ്ദനന്റെയും കൃഷ്ണന്റെയും ചിത്രങ്ങൾ ഉണ്ട് (മൂന്ന് ചിത്രങ്ങളും ഹിന്ദു ദൈവമായ വിഷ്ണുവിന്റെ രൂപങ്ങളാണ്). ^[3]

തെക്കേ ശ്രീകോവിലിന്റെ പ്രവേശന കവാടത്തിൽ രണ്ട് ദ്വാരപാലകന്മാരുണ്ട്: ഭദ്രനും സുഭദ്രനും. പ്രവേശന കവാടത്തിന് മുകളിലുള്ള ലിന്റലിൽ വേണുഗോപാലന്റെ രൂപം കൊത്തിയിട്ടുണ്ട്. പതിമൂന്നാം നൂറ്റാണ്ടിലെ ഒരു ലക്ഷ്മീനാരായണ കൊത്തുപണി സുഖാസന യോഗാസനത്തിൽ ഇരിക്കുന്നതായി കാണിക്കുന്നു, അദ്ദേഹത്തോടൊപ്പം ചക്രം, ശംഖ്, താമര, ഗദ (ഗദ) എന്നിവയുണ്ട്. സുഖനാസി കഴിഞ്ഞാൽ, ജയയും വിജയയുമാണ്, ലിന്റൽ ഇരിക്കുന്ന വിഷ്ണുവിനെയും മേലാപ്പ് നൃത്തം ചെയ്യുന്ന വിഷ്ണുവിനെയും കാണിക്കുന്നു.^[37] തെക്കൻ ഗർഭഗൃഹം 8'x8' അടി ചതുരമാണ്, എന്നാൽ കൂടുതൽ സ്ഥലത്തിനായി ചുവരിലേക്കും ചിത്രീകരണം വ്യാപിച്ചിരിക്കുന്നു. ശ്രീകോവിലിലെ കൃഷ്ണന്റെ ചിത്രത്തിന് 4.5 അടി ഉയരമുണ്ട്. കമ്മലുകൾ, മാല, കൈമാലകൾ, വളകൾ, മോതിരങ്ങൾ, കങ്കണങ്ങൾ, അരഞ്ഞാണം രത്നങ്ങൾ പതിച്ച നെറ്റിയാഭരണങ്ങൾ എന്നിവ ധരിച്ചിരിക്കുന്നു.^[37] കാലുകൾ വിലങ്ങനെയാണ്, തല ചെറുതായി ചെരിഞ്ഞിരിക്കുന്നു, തന്റെ ഇരുകൈകളാലും പിടിച്ചിരിക്കുന്ന ബൻസുരി (പുല്ലാങ്കുഴൽ) വായിക്കുന്നു. അവന്റെ വിരലുകൾ തട്ടുന്ന നിലയിലാണ്, എല്ലാ ജീവജാലങ്ങളും - മനുഷ്യർ മുതൽ പശുക്കൾ വരെ, ദേവന്മാർ മുതൽ ദേവതകൾ വരെ ശ്രീകോവിലിനുള്ളിൽ ദൈവിക സംഗീതത്തിൽ ലയിച്ചിരിക്കുന്നതായി ചിത്രീകരിച്ചിരിക്കുന്നു. ചില രൂപങ്ങൾ സംഗീതം കേൾക്കാൻ ഓടുന്നതും അവരുടെ വസ്ത്രങ്ങൾ തെന്നിമാറുന്നതും കാണിക്കുന്നു. ഗൃഹസ്ഥർക്ക് മുകളിൽ ഗോപികമാരെയും പശുക്കളെയും ഋഷിമാരെയും (മുനിമാരെ) കാണിക്കുന്നു, അവരും ആ അനുഭവത്തിൽ മതിമറാന്നിരിക്കുന്നവരാണ്.^[37]

ചിത്രത്തിന്റെ തോരണത്തിന്റെ അരികിൽ (മുകളിൽ കമാനം) വിഷ്ണുവിന്റെ പത്ത് അവതാരങ്ങൾ ക്രമത്തിൽ കൊത്തിയെടുത്തിരിക്കുന്നു: മത്സ്യം, കർമ്മം, വരാഹം, നരസിംഹം, വാമനൻ, പരശുരാമൻ, രാമൻ, ബലരാമൻ, ബുദ്ധൻ, കൽക്കി.^[37]

വടക്കേ ശ്രീകോവിലിന്റെ പ്രവേശന കവാടത്തിലും രണ്ട് ദ്വാരപാലകന്മാരുണ്ട്: ഭദ്രനും സുഭദ്രനും. പ്രവേശന കവാടത്തിന് മുകളിലുള്ള ലിന്റൽ ജനാർദനനെ കാണിക്കുമ്പോൾ മേലാപ്പ് വീണ്ടും ലക്ഷ്മിനാരായണനെ കാണിക്കുന്നു. സുഖനാസി കഴിഞ്ഞാൽ, ലിന്റൽ ഇരിക്കുന്ന ലക്ഷ്മിയെയും മേലാപ്പ് യോഗ ചെയ്യുന്ന യോഗനാരായണനെയും കാണിക്കുന്നു.^[38] 6 അടി ഉയരമുള്ള പ്രതിമയാണ് ഗർഭഗൃഹത്തിലുള്ളത്, അതിൽ ഗരുഡ പീഠത്തിന് 1.5 അടിയും ജനാർദ്ദനന്റെ പ്രതിമയ്ക്ക് 4.5 അടി ഉയരവുമുണ്ട്. ദേവൻ ആഭരണങ്ങൾ ധരിച്ചിരിക്കുന്നു, ഈ പ്രതിമയുടെ തോരണത്തിന്റെ അരികിൽ വിഷ്ണുവിന്റെ പത്ത് അവതാരങ്ങൾ വീണ്ടും കൊത്തിവച്ചിരിക്കുന്നു.^[38]

പടിഞ്ഞാറേ ശ്രീകോവിലിന്റെ പ്രവേശന കവാടം തെക്കേ ശ്രീകോവിലിനോട് സാമ്യമുള്ളതും സവിശേഷതകൾ ഉൾക്കൊള്ളുന്നതുമാണ്. പ്രവേശനകവാടത്തിന് മുകളിലുള്ള ലിന്റൽ നിൽക്കുന്ന കേശവനെ കാണിക്കുമ്പോൾ മേലാപ്പ് ഗജലക്ഷ്മിയെ കാണിക്കുന്നു. സുഖനാസി കഴിഞ്ഞാൽ, ലിന്റൽ ശേഷശയനനായ വൈകുണ്ഠ നാരായണനെയും മേലാപ്പ് സുഖാസന യോഗാസനത്തിൽ ഇരിക്കുന്ന വിഷ്ണുവിനെയും കാണിക്കുന്നു.^[39] ഗർഭഗൃഹത്തിന് 1.5 അടി ഉയരമുള്ള ഗരുഡ പീഠമുണ്ടെങ്കിലും ചിത്രം കാണാനില്ല.^[38]

• 
  Wall relief, pierced windows and molding frieze
• 
  Ceiling
• 
  Ceiling leaves
• 
  Ceiling opening flower
• 
  Ceiling, another endless knot
• 
  Ceiling, symbolism and social life inside the rim
• 
  Music in the 13th century, Kesava temple
• 
  Krishna with flute, Kesava temple
• 

• ഹൊയ്സാല വാസ്തുവിദ്യ

• സോമനാഥപുര, ഹൊയ്‌സാല രാജവംശത്തിന്റെ ക്ഷേത്രകല Archived 2008-05-31 at the Wayback Machine
• സോമനാഥപുര ക്ഷേത്ര ഫോട്ടോ ഗാലറി Archived 2011-07-14 at the Wayback Machine

1. ↑ Keshava Temple, Somnathpura, Karnataka Archived 23 ഒക്ടോബർ 2017 at the Wayback Machine, Government of Karnataka, India
2. ↑ ^{2.0 2.1} Margaret Prosser Allen (1991). Ornament in Indian Architecture. University of Delaware Press. p. 217. ISBN 978-0-87413-399-8.
3. ↑ ^{3.0 3.1} Fredrick W. Bunce (2002). The Iconography of Architectural Plans: A Study of the Influence of Buddhism and Hinduism on Plans of South and Southeast Asia. DK. pp. 118–120. ISBN 978-81-246-0200-3.
4. ↑ ^{4.0 4.1 4.2 4.3} Kirsti Evans (1997). Epic Narratives in the Hoysaḷa Temples: The Rāmāyaṇa, Mahābhārata, and Bhāgavata Purāṇa in Haḷebīd, Belūr, and Amṛtapura. BRILL Academic. pp. 10–11. ISBN 90-04-10575-1.
5. ↑ ^{5.0 5.1 5.2 5.3 5.4} George Michell (1977). The Hindu Temple: An Introduction to Its Meaning and Forms. University of Chicago Press. pp. 146–148. ISBN 978-0-226-53230-1.
6. ↑ ^{6.0 6.1 6.2 6.3} M.H. Krishna 1965, pp. 16–18. sfn error: no target: CITEREFM.H._Krishna1965 (help)
7. ↑ ^{7.0 7.1 7.2} HS Usharani (2012), Somanathapura temples and their oil requirements in epigraphs, Proceedings of the Indian History Congress, Vol. 73 (2012), pp. 486-489
8. ↑ D. V. Devaraj (1994). History of the Sōmanāthapura temple-complex: in socio-economic and cultural perspectives. Directorate of Archaeology & Museums. pp. 10–11, 22.
9. ↑ Gerard Foekema (1996). A Complete Guide to Hoysaḷa Temples. Abhinav. pp. 16–17. ISBN 978-81-7017-345-8.
10. ↑ ^{10.0 10.1 10.2 10.3 10.4 10.5} M.H. Krishna 1965, pp. 18–19. sfn error: no target: CITEREFM.H._Krishna1965 (help)
11. ↑ Sacred Ensembles of the Hoysala, UNESCO
12. ↑ ^{12.0 12.1 12.2} M.H. Krishna 1965, pp. 17–18. sfn error: no target: CITEREFM.H._Krishna1965 (help)
13. ↑ M.H. Krishna 1965, p. 18. sfn error: no target: CITEREFM.H._Krishna1965 (help)
14. ↑ Winthrop Sargeant (2010). Christopher Key Chapple (ed.). The Bhagavad Gita: Twenty-fifth–Anniversary Edition. State University of New York Press. p. 37. ISBN 978-1-4384-2840-6.
15. ↑ Lavanya Vemsani (2016). Krishna in History, Thought, and Culture: An Encyclopedia of the Hindu Lord of Many Names. ABC-CLIO. pp. 266–267. ISBN 978-1-61069-211-3.
16. ↑ Adam Hardy (1995). Indian Temple Architecture: Form and Transformation : the Karṇāṭa Drāviḍa Tradition, 7th to 13th Centuries. Abhinav Publications. pp. xviii–xix, 243–244. ISBN 978-81-7017-312-0.
17. ↑ ^{17.0 17.1 17.2} M.H. Krishna 1965, pp. 17–19. sfn error: no target: CITEREFM.H._Krishna1965 (help)
18. ↑ Roshen Dalal (2010). The Religions of India: A Concise Guide to Nine Major Faiths. Penguin Books. p. 193. ISBN 978-0-14-341517-6.
19. ↑ NEWMAN, R. (1988). "THE MATERIALS OF HOYSALA TEMPLES AND SCULPTURES: A PETROGRAPHIC CHARACTERIZATION". Archaeometry. 30 (1). Wiley-Blackwell: 120–131. doi:10.1111/j.1475-4754.1988.tb00440.x.
20. ↑ ^{20.0 20.1 20.2} Hugh Honour; John Fleming (2005). A World History of Art. Laurence. pp. 254–255. ISBN 978-1-85669-451-3.
21. ↑ M.H. Krishna 1965, pp. 17-20 with figures. sfn error: no target: CITEREFM.H._Krishna1965 (help)
22. ↑ Alain Daniélou (2001). The Hindu Temple: Deification of Eroticism. Inner Traditions. pp. 46–49. ISBN 978-0-89281-854-9.
23. ↑ ^{23.0 23.1 23.2 23.3} M.H. Krishna 1965, pp. 19–20. sfn error: no target: CITEREFM.H._Krishna1965 (help)
24. ↑ ^{24.0 24.1} M.H. Krishna 1965, pp. 20–21. sfn error: no target: CITEREFM.H._Krishna1965 (help)
25. ↑ ^{25.0 25.1 25.2} M.H. Krishna 1965, pp. 20–26. sfn error: no target: CITEREFM.H._Krishna1965 (help)
26. ↑ ^{26.0 26.1 26.2} M.H. Krishna 1965, pp. 20–23. sfn error: no target: CITEREFM.H._Krishna1965 (help)
27. ↑ ^{27.0 27.1} M.H. Krishna 1965, pp. 23–32. sfn error: no target: CITEREFM.H._Krishna1965 (help)
28. ↑ ^{28.0 28.1} M.H. Krishna 1965, pp. 27–32. sfn error: no target: CITEREFM.H._Krishna1965 (help)
29. ↑ M.H. Krishna 1965, pp. 23–28. sfn error: no target: CITEREFM.H._Krishna1965 (help)
30. ↑ M.H. Krishna 1965, pp. 25–28. sfn error: no target: CITEREFM.H._Krishna1965 (help)
31. ↑ Choodamani Nandagopal (1990). Dance and music in the temple architecture. Agam Kala Prakashan. pp. 211–215. ISBN 978-81-7186-000-5.
32. ↑ ^{32.0 32.1} M.H. Krishna 1965, pp. 28–32. sfn error: no target: CITEREFM.H._Krishna1965 (help)
33. ↑ ^{33.0 33.1} M.H. Krishna 1965, pp. 31–33. sfn error: no target: CITEREFM.H._Krishna1965 (help)
34. ↑ ^{34.0 34.1} M.H. Krishna 1965, pp. 33–34. sfn error: no target: CITEREFM.H._Krishna1965 (help)
35. ↑ ^{35.0 35.1 35.2 35.3 35.4} M.H. Krishna 1965, pp. 34–35. sfn error: no target: CITEREFM.H._Krishna1965 (help)
36. ↑ ^{36.0 36.1} Fredrick W. Bunce (2002). The Iconography of Architectural Plans: A Study of the Influence of Buddhism and Hinduism on Plans of South and Southeast Asia. DK. pp. 118–121. ISBN 978-81-246-0200-3.
37. ↑ ^{37.0 37.1 37.2 37.3} M.H. Krishna 1965, p. 36. sfn error: no target: CITEREFM.H._Krishna1965 (help)
38. ↑ ^{38.0 38.1 38.2} M.H. Krishna 1965, p. 37. sfn error: no target: CITEREFM.H._Krishna1965 (help)
39. ↑ M.H. Krishna 1965, pp. 36–37. sfn error: no target: CITEREFM.H._Krishna1965 (help)