အချိုးကျ ဗဟုကိုယ်စားလှယ်ရွေးချယ်ခြင်း

အချိုးကျကိုယ်စားပြုစနစ် သို့မဟုတ် ပီအာ (PR) ဆိုသည်မှာ Proportional Representation (အချိုးကျကိုယ်စားပြုခြင်း) ကို အတိုကောက်ယူထားခြင်းဖြစ်သည်။ ၎င်းသည် နိုင်ငံရေးပါတီများ ရွေးကောက်ပွဲတွင် ရရှိသည့် မဲအရေအတွက်အပေါ် မူတည်၍ ဥပဒေပြုလွှတ်တော်တွင် အချိုးကျ ခွဲဝေယူရသည့် စနစ်ဖြစ်သည်။ အဘိဓာန်ဖွင့်ဆိုချက်အရ "အုပ်စု သို့မဟုတ် ပါတီတစ်ခုစီမှ ရရှိသော မဲအရေအတွက်နှင့် လွှတ်တော်တွင်း ထိုင်ခုံအရေအတွက် အချိုးကျဖြစ်စေရန် ရည်ရွယ်သည့် ရွေးကောက်ပွဲစနစ်" ဟု အတိအကျ ဖော်ပြနိုင်သည်။

ပီအာစနစ်သည် မဲဆန္ဒနယ်ကြီးတစ်ခုစီမှ လွှတ်တော်သို့ ကိုယ်စားလှယ်တစ်ဦးထက်ပို၍ ရွေးကောက်စေသည့်စနစ်ဖြစ်သည်။ ပါတီများက သက်ဆိုင်ရာမဲဆန္ဒနယ်ကို ကိုယ်စားပြုမည့် ကိုယ်စားလှယ်လောင်းစာရင်းကို ပြည်သူထံ တင်ပြရပြီး၊ ပြည်သူက မိမိတို့ဆန္ဒရှိသည့် ပါတီ၏ ကိုယ်စားလှယ်စာရင်းကို မဲပေးရွေးချယ်ကြသည်။

ဥပမာအားဖြင့်- မဲဆန္ဒနယ်တစ်ခုတွင် အမတ်ဆယ်ဦး ရွေးချယ်မည်ဆိုပါက ပါတီများသည် တစ်ပါတီလျှင် ဆယ်ဦးစီပါဝင်သော ကိုယ်စားလှယ်လောင်းစာရင်းကို တင်ပြရသည်။ ထိုမဲဆန္ဒနယ်၌ ရွေးကောက်ပွဲဝင်ရောက်ရာတွင် ၃၀% ထောက်ခံမဲ ရရှိပါက အဆိုပါပါတီသည် အမတ်ဆယ်နေရာတွင် ၃ နေရာ အချိုးကျ ပါဝင်ခွင့်ရရှိမည်ဖြစ်သည်။ အချို့နယ်မြေမကျယ်ဝန်းသော နိုင်ငံများ (ဥပမာ- နယ်သာလန်၊ အစ္စရေး) တွင်မူ တစ်နိုင်ငံလုံးကို မဲဆန္ဒနယ်ကြီးတစ်ခုအဖြစ် သတ်မှတ်၍ ဤစနစ်အတိုင်း ရွေးကောက်တင်မြှောက်ကြသည်။

လက်တွေ့တွင် ကိုယ်စားလှယ် ၄.၆၂ ယောက်ကဲ့သို့ ကိန်းပြည့်မဟုတ်သည့် အချိုးအစားများ ထွက်ပေါ်လာနိုင်သည်။ ဤပြဿနာကို ဖြေရှင်းရန်အတွက် ဒေသအသီးသီးမှ ကိုယ်စားလှယ်များဖြင့် ဖွဲ့စည်းထားသည့် လွှတ်တော်၏ အမတ်အရေအတွက်အပြင် အစွန်းထွက်မဲများကို ထပ်မံခွဲဝေရန်နှင့် ပါတီများအသီးသီးအတွက် အစွန်းထွက်မဲများကို ကာမိစေရန် အမတ်နေရာအချို့ကို သီးသန့်ချန်ထားလေ့ရှိသည်။ ဥပမာအားဖြင့် ဆွီဒင်နိုင်ငံတွင် မဲဆန္ဒနယ် ၂၈ နယ်ရှိပြီး တစ်နယ်စီမှ ရွေးချယ်သော လွှတ်တော်အမတ်များ စုစုပေါင်း ၃၁၀ ဦးရှိသော်လည်း၊ လွှတ်တော်ရှိ အမတ်နေရာစုစုပေါင်းကို ၃၄၉ နေရာအဖြစ် သတ်မှတ်ထားကာ ၃၉ နေရာကို အစွန်းထွက်ရာခိုင်နှုန်းများကို ချိန်ညှိရန် သီးသန့်ပေးထားသည်။

အစွန်းထွက်ရာခိုင်နှုန်းများ ရှုပ်ထွေးမှု လွန်ကဲခြင်းမှ ရှောင်ရှားရန် ဂျာမနီနှင့် ပိုလန်ကဲ့သို့သော နိုင်ငံများတွင် အမတ်နေရာရရှိရေးအတွက် မဲအရေအတွက်စုစုပေါင်း၏ အနည်းဆုံး ၅% ရရှိရမည်ဟု သတ်မှတ်ထားပြီး၊ ဆွီဒင်နှင့် အီတလီနိုင်ငံတို့တွင်မူ အနည်းဆုံး မဲ ၄% ရရှိရမည်ဟု အသီးသီး သတ်မှတ်ထားကြသည်။

ပီအာစနစ်အကြောင်းကို ပြင်သစ်တော်လှန်ရေးကာလမှစတင်၍ စဉ်းစားခဲ့ကြသည်ဟု သိရသည်။ ဗြိတိသျှနိုင်ငံရေးဘောဂဗေဒပညာရှင် ဂျွန် စတုရပ် မီးလ် (John Stuart Mill) က စတင်ဖော်ထုတ်ခဲ့သည်ဟုလည်း မှတ်တမ်းများအရ သိရသည်။ ၎င်းသည် မဲအများဆုံးရသူက အနိုင်ရသည့်စနစ် (First Past the Post - FPTP) ၏ အားနည်းချက်များကို ဝေဖန်သုံးသပ်ရာမှ ပေါ်ထွက်လာခြင်း ဖြစ်သည်။ FPTP စနစ်သည် "နိုင်သူအကုန်ယူ" (Winner takes all) သဘောဖြစ်သောကြောင့် အများစုက ဗိုလ်ကျခြင်း (tyranny of majority) ဖြစ်နိုင်ပြီး ပါတီငယ်များ၊ အထူးသဖြင့် လူမျိုးစုပါတီများ ဘေးဖယ်ခံရနိုင်သည့်အတွက် ပီအာစနစ်ကို အဆိုပြုခဲ့ခြင်းဖြစ်သည်။

ပီအာစနစ်ကို ပထမဆုံးအကောင်အထည်ဖော် ကျင့်သုံးခဲ့သောနိုင်ငံမှာ ဒိန်းမတ် (၁၈၅၅) ဖြစ်သည်။ ထို့နောက်တွင် လူမျိုးများစွာဖြင့် ပြည်ထောင်စုပုံသဏ္ဌာန် စုစည်းကြသော နိုင်ငံများစွာ (ဥပမာ- ဆွစ်ဇာလန် (၁၈၉၁)၊ ဘယ်လ်ဂျီယံ (၁၈၉၉)၊ ဖင်လန် (၁၉၀၆)) တို့က လိုက်နာကျင့်သုံးလာကြသည်။ ပညာရှင်များက လူမျိုးစုနှင့် လူနည်းစုများရှိသော၊ ပါတီများစွာရှိသော နိုင်ငံများအတွက် ပိုမိုဒီမိုကရေစီနည်းကျသည့် ရွေးကောက်ပွဲစနစ်ဟု သတ်မှတ်ကြသည်။

သို့သော် ၁၉၂၀ ပြည့်လွန်နှစ်များက ပေါ်ထွက်လာခဲ့သော ဂျာမန် ဝိုင်မာ သမ္မတနိုင်ငံတွင် ပီအာစနစ်ကို ကျင့်သုံးခဲ့ရာမှ ဟစ်တလာ၏ နာဇီပါတီ အာဏာရလာခဲ့သော သမိုင်းကြောင်းလည်း ရှိနေသည်။ ဤအချက်ကို အကြောင်းခံ၍ ပီအာစနစ်၏ အားနည်းချက်မှာ အစွန်းရောက်ပါတီများ အာဏာရလာနိုင်သည့် အလားအလာရှိသည်ဟု ဝေဖန်ထောက်ပြမှုများလည်း ရှိသည်။ ထို့ကြောင့် နောက်ပိုင်းတွင် FPTP နှင့် PR ကို ပေါင်းစပ်ကျင့်သုံးသည့် စနစ်ဖြစ်သော တစ်စိတ်တစ်ပိုင်းအချိုးကျစနစ် (Semi-Proportional System) လည်း ပေါ်ပေါက်လာခဲ့သည်။

ပြည်သူ့ဆန္ဒကို တိကျစွာ ကိုယ်စားပြုခြင်း- ပီအာစနစ်ကြောင့် ရွေးကောက်ခံဥပဒေပြုအမတ်များသည် လူထု၏ရွေးချယ်မှုရာခိုင်နှုန်းနှင့် ပါတီ၏လူထုထောက်ခံမှုအတိုင်းအတာကို တိကျစွာ ကိုယ်စားပြုနိုင်သည်။ ၎င်းသည် ဒီမိုကရေစီ၏ အနှစ်သာရကို တိုက်ရိုက်ထင်ဟပ်စေသည်ဟု ယူဆနိုင်သည်။

ပါတီငယ်များနှင့် လူနည်းစုများ၏ အခန်းကဏ္ဍ- ပါတီများသည် မိမိတို့ယုံကြည်သည့် မူဝါဒများကို လွတ်လပ်စွာ ကျင့်သုံးနိုင်ပြီး မိမိ၏မူဝါဒကို ထောက်ခံမှုရှိလျှင် ရှိသလောက် လွှတ်တော်တွင်း အမတ်နေရာ ရနိုင်သည် (ဥပမာ- အစ္စရေးနိုင်ငံတွင် အချို့ပါတီငယ်များမှာ လူဦးရေ၏ ၂ ရာခိုင်နှုန်းမျှသာ ထောက်ခံမှုရရှိသော်လည်း ပါလီမန်ထဲတွင် အမတ်နေရာရကာ မိမိတို့ကိုထောက်ခံသည့် လူဦးရေ၏ဆန္ဒကို ဖြည့်ဆည်းခွင့်ရကြသည်။) တစ်ဒေသ-တစ်ကိုယ်စားလှယ်စနစ် (FPTP) တွင်ကဲ့သို့ အမတ်နေရာရရှိရေး သေချာစေရန်အတွက် အဓိကပါတီကြီးတစ်ခုခုနှင့် ပေါင်းစည်းကာ မိမိတို့ယုံကြည်ရာဝါဒကို ဈေးလျှော့ပေးရန် မလိုအပ်တော့ပေ။

ဤစနစ်သည် တိုင်းပြည်၏ ကွဲပြားများပြားသော အမြင်အမျိုးမျိုးများကြောင့် ပါတီငယ်များ အဆမတန်ကွဲပြားနေမှုကို ဖြစ်စေနိုင်ပြီး နိုင်ငံ၏ နိုင်ငံရေးတည်ငြိမ်မှုကို ထိခိုက်စေနိုင်သည် (ဥပမာ- အစ္စရေး)။

တစ်ခါတစ်ရံတွင် ဤစနစ်ကို အသုံးပြုသော နိုင်ငံများအတွင်း၌ပင် အဓိကနှစ်ပါတီကြီး စိုးမိုးပြီး ကျန်ပါတီငယ်လေးများကလည်း ဆက်လက်ရုန်းကန်နေရသည့် အခြေအနေများ (ဥပမာ- ဆွီဒင်၊ စပိန်) ရှိသည်။ ပီအာစနစ်တွင် အင်အားအကြီးဆုံးပါတီတစ်ခုသည် ယေဘုယျအားဖြင့် ထောက်ခံမှု ၅၀% ဝန်းကျင်အထိ ရရှိရန် မစွမ်းဆောင်နိုင်သောအခါ ပါတီငယ်များနှင့် ပေါင်း၍ ညွန့်ပေါင်းအစိုးရဖွဲ့ရန် စည်းရုံးရသည်။ အစိုးရအဖြစ် တက်လာသည့်အခါတွင် ညွန့်ပေါင်းအစိုးရဖြစ်နေသောကြောင့် မူဝါဒရေးရာ ဆုံးဖြတ်ချက်များကို ပြတ်ပြတ်သားသား ချမှတ်နိုင်ခြင်းမရှိဘဲ နိုင်ငံရေးဖြစ်စဉ်နှောင့်နှေးမှုများနှင့် နိုင်ငံရေးမတည်ငြိမ်မှုများကို ကြုံတွေ့ရနိုင်သည်။

မြန်မာနိုင်ငံတွင် ၂၀၀၈ ဖွဲ့စည်းပုံအခြေခံဥပဒေအရ FPTP (မဲအများဆုံးရသူက အနိုင်ရရှိသည့်စနစ်) ကို ကျင့်သုံးလျက်ရှိသည်။ သို့သော် ၂၀၂၀ ပြည့်နှစ် ပါတီစုံ ဒီမိုကရေစီ အထွေထွေရွေးကောက်ပွဲအပြီးတွင် ပြည်ထောင်စုရွေးကောက်ပွဲကော်မရှင် (UEC) က ပီအာစနစ် (Proportional Representation - PR) သို့ ပြောင်းလဲကျင့်သုံးရန် စတင်စဉ်းစားခဲ့သည်။

လက်ရှိ စစ်ကောင်စီလက်ထက်တွင်လည်း ၂၀၂၃ ခုနှစ် မေလ ၃၀ ရက်နေ့က ထုတ်ပြန်ခဲ့သော ပြည်ထောင်စုရွေးကောက်ပွဲကော်မရှင်ဥပဒေ (ပြည်ထောင်စုလွှတ်တော်ကိုယ်စားလှယ်လောင်း ရွေးချယ်ခြင်းဆိုင်ရာ ဥပဒေ) အသစ်တွင် PR စနစ်ကို အချို့နေရာများတွင် ကျင့်သုံးနိုင်ကြောင်း ဖော်ပြထားသည်ဟု ယူဆရသည်။ သို့သော် ရွေးကောက်ပွဲကျင်းပမည့် အခြေအနေနှင့် မဲဆန္ဒနယ်မြေများ သတ်မှတ်ပုံတို့သည် မရှင်းလင်းသေးပေ။

PR စနစ်ကို မြန်မာနိုင်ငံတွင် ကျင့်သုံးခြင်းနှင့် ပတ်သက်၍ အငြင်းပွားမှုများ ရှိနေသည်။ အချို့က PR စနစ်သည် ပါတီစုံစနစ်ကို အားပေးပြီး လူမျိုးစုပါတီများနှင့် ပါတီငယ်များကို ကိုယ်စားလှယ်နေရာ ရရှိစေနိုင်သောကြောင့် ပိုမိုမျှတသည်ဟု ရှုမြင်ကြသည်။ အခြားတစ်ဖက်တွင်မူ ပါတီများစွာ ကွဲပြားမှုကြောင့် အစိုးရဖွဲ့စည်းရာတွင် ခက်ခဲနိုင်ပြီး နိုင်ငံရေးမတည်ငြိမ်မှုကို ဖြစ်စေနိုင်သည်ဟု စိုးရိမ်မှုများလည်း ရှိသည်။ မြန်မာနိုင်ငံ၏ လက်ရှိနိုင်ငံရေးအခြေအနေနှင့် လူမျိုးပေါင်းစုံပါဝင်သည့် အခြေအနေတို့သည် PR စနစ်ကျင့်သုံးမှုအပေါ် မည်သို့အကျိုးသက်ရောက်မည်ကို စောင့်ကြည့်ရဦးမည် ဖြစ်သည်။