၁၈၈၉-၉၀ ခုနှစ် ချင်း-လူရှိုင်းစူးစမ်းလေ့လာရေးခရီး

၁၈၈၉-၉၀ ခုနှစ် ချင်း-လူရှိုင်းစူးစမ်းလေ့လာရေးခရီးသည် ချင်းတောင်တန်းနှင့် လူရှိုင်းတောင်တန်းများ၏ မျိုးနွယ်စုများကို မြန်မာနိုင်ငံနှင့် အိန္ဒိယနိုင်ငံတို့ရှိ ဗြိတိသျှတို့၏ ပြစ်ဒဏ်ခတ်သည့် လေ့လာရေးခရီးဖြစ်သည်။

၁၈၇၁-၇၂ ခုနှစ် လူရှိုင်း စူးစမ်းလေ့လာရေး ခရီးစဉ်အပြီးတွင် မြန်မာနှင့် အိန္ဒိယနယ်စပ်ဒေသများသည် စီးနင်းမှုအနည်းငယ်သာ ဖြစ်ပွားခဲ့ပြီး အတော်လေး အေးချမ်းခဲ့သည်။ ၁၈၈၈ တွင် စီးနင်းမှုများ ပိုမိုဖြစ်ပွားလာပြီး ၁၈၈၉ ဖေဖော်ဝါရီတွင် ဗြိတိသျှစစ်တပ်မှ ဒုဗိုလ်ချုပ်ကြီး စတီးဝပ်နှင့် ၎င်း၏ စစ်တမ်းအဖွဲ့အား ချင်းမျိုးနွယ်စုများက သတ်ဖြတ်ခဲ့ပြီး စီးနင်းမှုများကို ရပ်တန့်ရန် အစိုးရက ဆုံးဖြတ်ခဲ့သည်။ ^[၁]

၁၈၈၉ ခုနှစ် နွေရာသီကာလတလျှောက် နိုင်ငံရေးအရာရှိသည် ဆုတ်သဲ နှင့် စီးယင်းလူမျိုးတို့နှင့် ဆွေးနွေးညှိနှိုင်းမှုများ ပြုလုပ်ခဲ့သော်လည်း ဗမာသုံ့ပန်းအများအပြားကို လက်နက်ချခဲ့သော်လည်း ကြေးနန်းကြိုးများကို ဖြတ်တောက်ခြင်း၊ ယာဉ်တန်းများကို ချုံခိုတိုက်ခိုက်ခြင်းနှင့် အင်္ဂလိပ်တပ်များကို ပစ်ခတ်ခြင်းတို့ကြောင့် အခက်အခဲများ ဆက်လက်ကြုံတွေ့ခဲ့ရသည်။ ဤအချက်များသည် ယခုအခါ ဗြိတိသျှမြန်မာကို အိန္ဒိယမှ အိန္ဒိယကို ပိုင်းခြားထားသည့် ကျဉ်းမြောင်းသော နိုင်ငံ၏ ကျဉ်းမြောင်းသော ကျဉ်းမြောင်းသော ကျဉ်းမြောင်းမှုကို စေ့စေ့စပ်စပ် စူးစမ်းလေ့လာရန် အကြံပြုချက်နှင့်အတူ ပေါင်းစပ်ကာ ၁၈၈၉-၉၀ ခုနှစ် ရာသီဥတုအေးသော ကာလတွင် မြန်မာနှင့် စစ်တကောင်းမှ စစ်ရေးအရ ထိုးစစ်ဆင်မှုများ ပြုလုပ်ခဲ့သည်။

၁၈၈၉ ခုနှစ် နိုဝင်ဘာလ ၁၅ ရက်နေ့တွင် ချင်းမျိုးနွယ်စုများကို ဆန့်ကျင်သည့် ဗိုလ်မှူးချုပ် ဆီမွန် နှင့် လူရှိုင်းမျိုးနွယ်များကို ဆန့်ကျင်သည့် ဗိုလ်မှူးကြီး Tregear တို့သည် စစ်ကြောင်းနှစ်ကြောင်းဖြင့် ချီတက်ခဲ့ကြသည်။ တပ်ဖွဲ့ငယ်များသည် လမ်းမရှိ ပိုးမွှားထူထပ်သော တောအုပ်ကို ဖြတ်ကျော်ကာ တပ်ဖွဲ့ဝင်များစွာကို ရောဂါဖြင့် သေဆုံးစေခဲ့သည်။ ^[၁]

မြောက်ပိုင်းစစ်ကြောင်းအား စီယင်း၊ စစ်ကြီးနှင့် ချင်းလူမျိုးများ၏ လက်အောက်ခံစစ်ကြောင်းများ ဆက်လက် ချုပ်ငြိမ်းစေရေးနှင့် ပြီးမြောက်စေရေး တာဝန်များကို ထမ်းဆောင်ခဲ့ပြီး တောင်ပိုင်းစစ်ကြောင်းနှင့်အတူ တာရှုန်ကို တိုက်ခိုက်ရန် တာဝန်များ ပေးအပ်ခဲ့သည်။ တောင်ပိုင်းစစ်ကြောင်းမှူးအဖြစ် ဗိုလ်မှူးချုပ် ဆွမ်မွန်၏ တာဝန်မှာ-

• ရှေးဦးစွာ- ဘမ်းဆေးချင်းပြည်၏အလယ်ဗဟိုကိုဖြတ်၍ Yokwa နှင့် ဟားခါးဆီသို့ ရွေ့ပြောင်းသွားသောလမ်းကို မောင်းလာရင်း ထိုလူမျိုးစုများကို သိမ်းပိုက်ရန်၊ သုံ့ပန်းများကို ပြန်လည်ရရှိစေခြင်း၊
• ဒုတိယအချက်- မြောက်ပိုင်းစစ်ကြောင်းနှင့် တာရှုန်ချင်းလူမျိုးများ၏ မြို့တော်သို့ ချီတက်ကာ ၎င်းတို့၏ တင်ပြမှုကို တွန်းအားပေးရန်။
• တတိယအချက်- ဟားခါးမြို့မှ အနောက်ဘက်သို့ ချီတက်ရန်နှင့် စစ်တကောင်းစစ်ကြောင်းနှင့် ပူးပေါင်း၍ ဘင်္ဂလားနှင့် မြန်မာကြား လမ်းဖွင့်ပေးခြင်း၊ မျိုးနွယ်စုများကို အတင်းအကြပ် ဖိအားပေးခြင်း၊ နှစ်ဖက်စလုံးမှ အာဏာပိုင်တို့၏ လက်အောက်ခံ လမ်းကြောင်းကို ကြိုတင်ရယူခြင်း။
• စတုတ္ထ – ကျေးရွာများသို့ သွားရောက်လည်ပတ်ရန်။ ချင်းလူမျိုးများအား ဝင်ရောက်စီးနင်းခြင်းမှ ရပ်စဲကာ သုံ့ပန်းများအားလုံးကို စွန့်လွှတ်ရန် တွန်းအားပေးခြင်း၊ ချင်းတောင်တန်းများကို အချိန်ကန့်သတ်ချက်နှင့် လုပ်ငန်းခွင်ခွင့်ပြုနိုင်သရွေ့ နေရာတိုင်းတွင် စူးစမ်းလေ့လာရန်။
• ပဉ္စမ- တပ်ဖွဲ့များ ဆုတ်ခွာပြီးနောက် တိုင်းပြည်အတွက် လိုအပ်သော ရာထူးများ ထူထောင်ရန်။

ဗိုလ်ချုပ်ဆိုင်မွန်သည် ၁၈၈၉ ခုနှစ် နိုဝင်ဘာ ၁၅ ရက်တွင် ချင်း-လူရှိုင်းကွင်းပြင်တပ်၏ ကွပ်ကဲမှုဖြင့် စတင်တာဝန်ယူခဲ့ပြီး ယခုတစ်ကြိမ် လေ့လာရေးခရီးအတွက် ပြင်ဆင်မှုများမှာ အောက်ပါအတိုင်းဖြစ်သည်- တောင်ပိုင်းစစ်ကြောင်းသည် ကံသို့ ၁၆၅ မိုင်အကွာ ပခုက္ကူသို့ ချီတက်ရန် စုစည်းထားသည်။ . ပုံမှန်မဟုတ်သော မိုးနှောင်းကျမှုကြောင့် စူးစမ်းလေ့လာရေးခရီးစဉ်ကို နိုဝင်ဘာ ၂၃ ရက်အထိ ရပ်နားထားသည်။ Northern Column သည် Fort White တွင် အဆင်သင့်ဖြစ်ခဲ့ပြီး ၎င်း၏ကုန်းကူလီများ ရောက်ရှိလာခြင်းကိုသာ စောင့်မျှော်ခဲ့သည်။ ချင်းပြည်နယ်၏ စီးနင်းတိုက်ခိုက်မှုကို ကာကွယ်ရန်အတွက် မြန်မာနယ်စပ် အနောက်ဘက်ခြမ်းတွင် စခန်းဆယ်ခု ထူထောင်ရန် ဆုံးဖြတ်ခဲ့သည်။ ဤတပ်စခန်းများအားလုံးသည် ချင်းတွင်းမြစ်ကြောင်းမှ ကလေးဝအထိ စေလွှတ်ထားသည်။ မိုးနှောင်းပိုင်း မိုးရွာသွန်းမှုကြောင့် ကလေးချိုင့်ဝှမ်းကို ရေလွှမ်းခဲ့ပြီး နိုဝင်ဘာလကုန်အထိ မြန်မာနိုင်ငံသည် ဆင်များမှလွဲ၍ မည်သည့်အရာမှ သွားလာမှု မပြုနိုင်ပေ။ သို့သော်လည်း အရာရှိများ၏ စွမ်းအင်များသည် အခက်အခဲအားလုံးကို ကျော်လွှားခဲ့ပြီး ဒီဇင်ဘာလကုန်တွင် အဆိုပါ ရာထူးဆယ်ခုကို တည်ဆောက်၊ သိမ်းပိုက်ကာ ခွဲတမ်းချခဲ့သည်။

သို့သော် ကံ၏ခွဲတမ်းသည် တောင်ပိုင်းစစ်ဌာနချုပ်၏ ဌာနချုပ်ဖြစ်ပြီး ဗိုလ်ချုပ်နှင့် ရင်ဆိုင်ရမည့် အကြီးမားဆုံး အခက်အခဲများထဲမှ တစ်ခုဖြစ်သည်။ ကန်သည် အဓိက အခြေစိုက်ရာ ပခုက္ကူမြို့မှ ကားလမ်းဖြင့် ၁၆၅ မိုင် ကွာဝေးပြီး နိုဝင်ဘာလ ၂၃ ရက်နေ့တွင် ရေကြီးမှုကြောင့် လှည်းများ မိုင်ခြောက်ဆယ်သာ သွားလာနိုင်ခဲ့သည်။ မြစ်ငယ်တစ်ခုဖြစ်သည့် မေတ္တာသည် ချင်းတွင်းမြစ်ပေါ်ရှိ ကလေးဝနှင့် ကံကို ဆက်သွယ်ထားသော်လည်း အလွန်တိမ်ကော လျင်မြန်ကာ ကျောက်ဆောင်များ ပြည့်နှက်နေပြီး ယေဘုယျအားဖြင့် သွားလာရခက်ခဲသည်။ သို့ရာတွင် ကုန်းလမ်းပို့ဆောင်ရေးအခက်အခဲကြောင့် အိန္ဒိယမရိန်းတပ်မှ ဗိုလ်ဟော်လန်သည် ကန်နှင့်ကလေးဝကြားရှိ ဤမြစ်၏ 136 မိုင်အကွာကို စူးစမ်းလေ့လာခဲ့ပြီး ယင်းလမ်းကြောင်းဖြင့် သိုလှောင်မှုများကို ပေးပို့နိုင်မည်ဖြစ်ကြောင်း ကြေညာခဲ့သည်။ ဤသယ်ယူပို့ဆောင်ရေးပုံစံကို လျော်ညီစွာ လက်ခံကျင့်သုံးခဲ့ပြီး၊ ရေကြောင်းသွားလာမှုအတွက် မြစ်ရေအလွန်တိမ်လာသောအခါ ဇန်နဝါရီလကုန်အထိ ထင်ရှားသောအောင်မြင်မှုဖြင့် ဒုတိယဗိုလ်ချုပ်ကြီး ဟော်လန်၏ ကြီးကြပ်မှုဖြင့် လုပ်ဆောင်ခဲ့သည်။ ဖေဖော်ဝါရီလအတွင်း သယ်ယူပို့ ဆောင်ရေး အရာရှိများသည် လေးမြို့နယ်နှင့် မေ တ္တာချိုင့်များတွင် ပြင်းထန်စွာဖြစ်ပွားခဲ့သော နွားရောဂါနှင့် ကြုံတွေ့ခဲ့ရပြီး နွားအကောင်ရေ သုံးပုံနှစ်ပုံ လျော့နည်းသွားခဲ့သည်။ တောင်ပိုင်းစစ်ကြောင်း၏ ပထမဆုံးတပ်များသည် ဒီဇင်ဘာ ၇ ရက်တွင် ကံသို့ရောက်ရှိပြီး နောက်တစ်နေ့တွင် Yokwa နှင့် Haka လမ်းကြောင်းပေါ်တွင် ပါတီ Sappers များ စတင်လုပ်ဆောင်ခဲ့သည်။

လေ့လာရေးခရီးမစတင်မီတွင် တောင်ပိုင်းစစ်ကြောင်းသည် ကံမှဆယ့်နှစ်ရက်အကြာတွင် ဟားခါးသို့ရောက်ရှိနိုင်မည်ဟု ယုံကြည်ခဲ့ပြီး တွက်ချက်မှုများအားလုံးကို တွက်ချက်မှုများပြုလုပ်ခဲ့သည်။ သို့သော်လည်း ထိုကဲ့သို့ နိုင်ငံ၏ မမျှော်လင့်ထားသော အခက်အခဲများ မှာ အင်အား အပြည့်ဖြင့် လမ်းဖောက်လုပ်ရာတွင် အရှည် မိုင်ခြောက်ဆယ့်လေးမိုင် ရှိသည့်တိုင် ဟားခါးသို့ ရောက်ရန် ရက်ပေါင်း ခြောက်ဆယ့်ခြောက်ရက် အချိန်ယူခဲ့ရကြောင်း၊ ခုနစ်ဆယ် ခုနစ်ရက်မြောက်သောနေ့၌ နွားလမ်းသည် လုပ်ငန်းစသည်နှင့် မပြီးသေး။ ဤစိတ်ပျက်စရာကောင်းသောနှောင့်နှေးမှုသည် ချင်းများနှင့်ဆက်ဆံရာတွင် ၎င်း၏လျော်ကြေးပေးသည့် အကျိုးကျေးဇူးများမရှိဘဲ မဟုတ်ပေ။ သူတို့က ကျွန်တော်တို့ကို အမြန်ကြိုတင်ပြီး ပျက်ဆီးအောင် လုပ်ပြီးမှ အနားယူဖို့ မျှော်လင့်တယ်။ သူတို့နှင့်ထိတွေ့ရန် နာကျင်ခြင်းနှင့်အတူ ကျွန်ုပ်တို့၏အရာဝတ္တုများနှင့် ရည်ရွယ်ချက်များကို ရှင်းပြရန် ခိုင်မြဲမြဲမြံစွာ တိုးမြင့်လာခြင်းသည် ခုခံရန် ကြိုးပမ်းအားထုတ်မှုကို တုန်လှုပ်သွားစေသည်၊ ထို့ကြောင့် မျိုးနွယ်စုသည် ကျွန်ုပ်တို့၏ စည်းကမ်းချက်များကို လိုက်နာရန် တင်ပြလိုက်ပါသည်။

ချင်းလူမျိုးများသည် တောင်ပိုင်းစစ်ကြောင်းမှ ပထမဆုံးတွေ့ ဆုံခဲ့ကြသည်မှာ ဘန်းရှီအနွယ်၏ Yokwas ဖြစ်သည်။ အစကတည်းက တောင်ပိုင်းချင်းလူမျိုးများနှင့် ပေါ့ပေါ့ပါးပါး ပေါ်လစီကို စမ်းကြည့်ရန် ဆုံးဖြတ်ချက်ချခဲ့ပြီး၊ တောင်တက်မြို့အနီးမှာ ဒီဇင်ဘာ ၂၈ ရက်မှာ ယိုက ချီတက်လာမှုကို ဆန့်ကျင်တဲ့ ကြိုးပမ်းမှုမှာ လူ ၅၀၀ နဲ့ သေနတ် ၃၀၀ ကိုင်ထားကြောင်း အသိအမှတ်ပြုပြီး ကြီးစွာသော ရှုံးနိမ့်မှုကို ဆက်ထိန်းထားဖို့ မျှော်လင့်ချက်တွေ စွန့်လွှတ်ခဲ့ပါတယ်။ သူတို့တောင်ကုန်းထဲက ငါတို့ကို။ ဇန်နဝါရီလ ၈ ရက်နေ့တွင် Yokwa Chin နှစ်ဦးသည် စခန်းထဲသို့ ရောက်လာပြီး ယနေ့မှစ၍ မျိုးနွယ်စုများနှင့် လုံးဝ အဆက်အသွယ် မရှိတော့ပါ။ ကျွန်ုပ်တို့၏လာမည့်အကြောင်းအရာများနှင့် ကျွန်ုပ်တို့၏စည်းကမ်းချက်များကို ဤလူနှစ်ဦးအား သေသေချာချာရှင်းပြခဲ့ပြီး မကြာမီ လက်နက်ချခဲ့သော ၎င်းတို့၏အကြီးအကဲများထံ ၎င်းတို့အား ပြန်ပြောရန် ပယ်ချခံခဲ့ရသည်။ နောက်တစ်နေ့တွင် ဒုဗိုလ် Foster နှင့် အခြားအရာရှိနှစ်ဦးတို့သည် စခန်းအပြင်ဘက်တွင် လမ်းလျှောက်ထွက်နေကြစဉ် ၎င်းတို့အား ကင်းတပ်သားအချို့က ရုတ်တရက် ပစ်ခတ်သဖြင့် ဒုဗိုလ် Foster မှာ ပစ်သတ်ခံခဲ့ရသည်။ ယင်းအကျိုးဆက်ကြောင့် အနီးဆုံးကျေးရွာဖြစ်သည့် Lamtok မီးလောင်ခဲ့သည်။ Yokwa တို့ကို ကိုင်တွယ်ဖြေရှင်းပြီးသည့်နောက် စမ်းချောင်းသည် ဟားခါးသို့ ရွေ့သွားကာ ဖေဖော်ဝါရီ ၁၃ ရက်တွင် ထိုမြို့သို့ ရောက်ရှိခဲ့သည်။ Yokwas နှင့် ချမှတ်ထားသည့် တူညီသော လုပ်ထုံးလုပ်နည်းသည် အရေးကြီးသော Haka အသိုင်းအဝိုင်း၏ တင်ပြချက်အပြည့်အစုံကို ရရှိခဲ့ပါသည်။ ဤလူမျိုးစုနှစ်စု၏ လက်နက်ချမှုသည် ဘွန်ဆေးနိုင်ငံတစ်ခုလုံး၏ လက်အောက်ခံနှင့် ညီမျှသည်။

ရန်သူ၏ကျေးရွာများနှင့် ကောက်ပဲသီးနှံများကို လပေါင်းများစွာ ဖျက်ဆီးပြီး တပ်စခန်းအနည်းငယ်ကို သိမ်းပိုက်ပြီးနောက် လက်နက်ချရန် လိုအပ်သည်ဟု မျိုးနွယ်စုအကြီးအကဲများက ယုံကြည်ကြပြီး ဧပြီလ 30၊ 1890 တွင် လေ့လာရေးခရီးကို ရပ်ဆိုင်းကာ ဖျက်သိမ်းခဲ့သည်။

စစ်ဆင်ရေးတွင်ပါဝင်သည့် ဗြိတိသျှနှင့် အိန္ဒိယစစ်သားများအား ချင်းလူရှိုင်း 1889-90 တံဆိပ်ဖြင့် India General Service Medal ချီးမြှင့်ခဲ့သည်။ ^[၁]

Col Symons၊ Col Tregear နှင့် Brigade Surgeon Edward Corrigan Markey တို့သည် Campaign အတွင်း ၎င်းတို့၏ ဝန်ဆောင်မှုအတွက် Companions of the Order of the Bath (CB) ကို ခန့်အပ်ခဲ့ပြီး အောက်ပါတို့သည် Distinguished Service Order of the Companions များအဖြစ် ခန့်အပ်ခံရသည်-

• ဒု-ဗိုလ်မှူးကြီး နှင့် ဗိုလ်မှူးကြီး Richard Westmacott ၊ ဘုံဘေဝန်ထမ်း တပ်ဖွဲ့။
• ဒု-ဗိုလ်မှူးကြီး နှင့် ဗိုလ်မှူးကြီး ဂျော့ဂ်ျ ဂျွန်စကင်နာ၊ Bengal Staff Corps၊
• ခွဲစိတ်ဆရာဝန်-ဗိုလ်မှူး William Heed Murphy၊ အိန္ဒိယဆေးဘက်ဆိုင်ရာဝန်ဆောင်မှု၊ ဘင်္ဂလား။
• Captain Arthur George Frederic Browne, Bengal Staff Corps၊
• ခွဲစိတ်ဆရာဝန် ဖရက်ဒရစ် အာသာ ရော်ဂျာ၊ အိန္ဒိယ ဆေးဘက်ဆိုင်ရာ ဝန်ဆောင်မှု၊ ဘင်္ဂလား။
• ကပ္ပတိန် John Shakespear ၊ Wales ၏ Leinster Regiment (တော်ဝင် Canadians)။
• တော်ဝင် အိုင်ယာလန် တပ်ရင်းမှူး အာသာ ဟင်နရီ မောရစ်။
• ဒုဗိုလ်ချုပ်ကြီး Edward James Lugard, Bengal Staff Corps။
• Gerald Edward Holland သည် Her Majesty's Indian Marine ၏ ပထမတန်းအရာရှိ၊

JWP Peters သည် 7th Dragoon Guards မှ အထူးဝန်ဆောင်မှုတွင် ဒုဗိုလ်အဖြစ် တာဝန်ထမ်းဆောင်ခဲ့သည်။