Pèrsia (en grèc ancian ἡ Περσίς / hê Persis’) es lo nom metonimic[1] eritat dels Grècs de l'Antiquitat per designar lo territòri governat pels reis aquemenidas. L'apogèu de la Pèrsia antica foguèt jos la dinastia aquemenida que los conquerents Dàrius Ièr e Xèrxes Ier espandiguèron lor territòri fins a venir lo mai grand territòri alara conegut .
Cobejada, aquela region foguèt conquerida entre autres per Alexandre lo Grand al sègle IV, pels Parts dins la segonda mitat del sègle II abC, per las tropas musulmanas al sègle VII, per Genghis Khan al sègle XIII, per Barlan a sègle XIV. Los Iranians pasmens contunhan de parlar persan. La relacion de Pèrsia al monde arabi fa pensar a aquela de Grècia e regard de Roma: conquistada militarament, balhèt la cultura a son vencedor coma mejans los pensaires Omar Khayyam, Avicena, Al-Khawarizmi, etc...
Al sègle III, jos la dinastia sassanida, apareis lo mot Ērān o Ērānšahr, que significa « país dels Arians », tradusit tanben per « país dels Iranians ». Al sègle VII, aprèp la casuda dels sassanidas, lo país torna prendre a l'estrangièr le nom de « Pèrsia », qu'èra utilizat fins a 1934, quand Reza Pahlavi demandèt a las representacions diplomaticas de nomenar lo país Iran, coma los iranians totjorn nomenèron lor país.
-522 : Aprèp la mòrt de Cambís, lo mague Smerdis usurpèt lo poder ne se fasent passar per Bardiya, fraire d'un mòrt; foguèt assassinat per de generals capitanejats per Dàrius. Començament del reialme de Dàrius Ier, rei de Pèrsia. (fins en 486 abC.)
-518 : La Via reiala de 2683 km foguèt bastida per tot l'Empèri Pèrsa.
-490 : Los Pèrsas del rei Dàrius foguèron vencits per una coalicion de Grècs a Maraton; es l'episòdi pus marcant de la Premiera Guèrra Medica.
-486 : Mòrt de Dàrius Ièr, rei de Pèrsia. Començament del reialme de Xèrxes, rei de Pèrsia. (fins en 465 abC.)
-386 : Esparta e Grècia signèron un tractat, la patz d'Antalcidas o patz del Rei, reconeissent los dreches de la Pèrsia d'Antaxèrxes sus Asia e Chipre e los dreches d'Atenas sus las illas de Skiròs, d'Imbròs e de Lemnos.
-370 : Los satrapas de l'Empèri Pèrsa dintrèron en revòlta contra lo poder central, en seguida de l'independéncia d'Egipte en -404.
-338 : Decès d'Antaxèrxes, rei de Pèrsia assassinat per son eunuc favorit.
561 : L'emperaire bizantinJustinian signèt un novèl tractat avec Khosro Ièr, lo rei dels Pèrsas tornèt establir la frontièra entre Pèrsia e l'Empèri Roman d'Orient. L'emperaire bizantin Justinian acceptèt de pagar un tribut annal a Pèrsia. Pèrsia garantís a Bizanci 50 ans de patz.
589 : Lo rei de Pèrsia Khosro Ier es depausat per una revòlta militara e fugiguèt a Constantinòble per demandar d'ajuda.
590 : Començament del reialme de Khosro II, rei de Pèrsia. (fins en 628)
591 : L'emperaire bizantin Maurici tornèt establir sul tròn lo rei de Pèrsia Khosro II. En retorn, recebèt de concessions territorialas importantas. La patz torna entre ambedós empèris.
1736 : Començament del reialme de Nâdir Shâh, chah de Pèrsia, fondador de la dinastia afshar, qu'espandiguèt l'influéncia persana en Índia. (fins en 1747)
1737 : Començament de l'ocupacion persana d'Afganistan. (fins en 1747)
1794 : Agha Mohammad Khan fondèt la dinastia Qajar (Kajar) que regnèt sus Pèrsia fins a 1925.
1811 : Guèrra entre Pèrsia e Russia que remportèron de victòria dins lo Caucàs.
1901 : Una companhiá britanica recebèt una concession de foratge petrolièr per 60 ans en Pèrsia.
1934 : Lo nom d'Iran s'utiliza oficialament dins las correspondéncias estrangièras.
Vejatz tanben
Bibliografia (fr)
Collectif, De la Mésopotamie à la Perse, Encyclopædia Universalis et Grand Livre du Mois, coll. « La grande histoire des civilisations », 1999.
Philip Huyse, La Perse antique, Belles Lettres, coll. « Guide Belles Lettres des civilisations », Paris, 2005 (ISBN 2-251-41031-7).
La Danse de l'âme, recueil d'odes et de quatrains d'auteurs persans traduits par les orientalistes du Journal asiatique, éditions InTexte, Toulouse, 2006, ISBN 2-9514986-7-5.
