Gramatica

La gramatica (var. gramàtica^[1][2]) es l'ensemble de las estructuras pròpias a ua lenga o la descripcion d'aqueras estructuras e deu lor foncionament. Per extension, es tanben aperat gramatica un manuau o un ensemble de documents que balhan ua descripcion de las règlas gramaticaus d'ua lenga.

Lo mot gramatica provien deu grèc ancian γραμματικὴ τέχνη (grammatikḕ téchnē) que significa « art de las letras »^[3]. Aqueth mot es present, devath ua forma similara, dens mei d'ua lenga europèa : grammar en anglés, grammaire en francés, grammatik en alemand, gramatika en basco, etc.

Mei d'un tipe de gramatica existeishen. Son generaurament definits en foncion de l'objectiu deu son autor. Ua gramatica normativa (o prescriptiva) es ua gramatica que permet d'establir ua lenga estabilizada e coërenta. Permet donc de presentar una nòrma lingüistica e respon a las necessitats de l'ensenhament e d'ua comunicacion larga. Aqueth tipe de gramatica es donc destinada prumèr aus ensenhaires, aus escolans e aus estudiants. Ua gramatica tradicionala es sovent similara a ua gramatica prescriptiva que contèn las règlas usuaument utilizadas tà escríver o parlar la lenga, mes pòt contenir d'errors.

Ua gramatica descriptiva es ua gramatica que balha ua descripcion metodica e objectiva de l'utilizacion contemporanèa o istorica d'ua lenga peus grops de populacion o per ua comunautat lingüistica. Es un apròchi que se concentra suu emplec estandard e informau de la lenga dens la vida quotidiana. Las gramaticas descriptivas permeten donc l'evolucion de las lengas en favorizar l'evolucion deu limit enter fòrmas corrèctas e incorrèctas. Los gramaticians e los diccionaris adòptan generaument aquera vision dens los lors tribalhs^[4].

Los exemples presentats dins aqueth paragraf son gessits de l'occitan. Las definicions avançadas son generaument aplicablas dens autas lengas. Mès lo foncionament de las categorias dens aqueras lengas pòt estar diferent. Per exemple, los advèrbis, invariables en occitan, pòden variar de mei d'ua faiçon dens autes espacis lingüistics (derivacion^[5], sufixacion^[6], etc.).

Las categorias gramaticaus designan los grops de mots aparentats. Aqueths mots hèn partida de la medisha categoria pr'amor qu'an la medisha natura e la medisha foncion dens la frasa. La categoria d'un mot es atau un element centrau de son « identitat ». Es donc generaument indicada dens los diccionaris. Lo nombre de categorias gramaticaus vària segon las lengas. En occitan, las categorias principaus son :

• lo nom (o substantiu) es l'element centrau deu grop nominau e es lo sol element deu discors que posca designar entitats (personas, objèctes, lòcs, idèas, etc.). Dens la frasa, un nom es generaument davantejat per un determinant e pòt estar completat per diferents elements (adjectiu, complement deu nom, etc.).
• l'adjectiu es un mot que caracteriza un nom tà exprimir ua qualitat, ua relacion o ua caracteristica deu nom.
• lo determinant es un element que davanteja generaument un nom e que constitueish dab aqueth nom un grop nominau dens la frasa. Es un actualizator que permet d'integrar un nom dens lo discors en balhà'u un referent (es a díser de'u ligar a ua realitat).
• lo vèrbe, element principau deu grop verbau, es l'element a l'entorn deu quau s'organiza generaument ua frasa. Es un element variable tocat per mantuas categorias (persona, nombre, temps, mòde, aspècte, etc.).
• lo pronom es etimologicament un element que remplaça un nom dens la frasa. Mès aquò ne correspon pas tostemps a la realitat e, generaument, un pronom ne remplaça pas un nom isolat mès meilèu un grop nominau sancèr. I a tanben quauques pronoms que ne remplaçan pas nat nom.
• l'advèrbi es un element invariable que se restaca a un aute element de la frasa (vèrbe, advèrbi, adjectiu, etc.). Es un element facultatiu de la frasa e, generaument, nat element ne despend d'eth.
• la preposicion es un mot invariable que serveish a religar dus elements d'ua frasa.
• la conjoncion es un element invariable que permet de coordinar o de subordinar partidas d'ua frasa.
• l'interjeccion es un element invariable qu'a un ròtle estilistic e expressiu.
• l'enonciatiu es ua especificitat de l'occitan gascon^[7]. Es un morfèma gramaticau invariable qu'a un ròtle estilistic e expressiu

Las foncions sintaxicas designan las foncions d'un mot o d'un grop de mots dens una frasa simpla o complèxa en considerar las lors relacions sintagmaticas dab los autes mots e grops de mots^[8]. En occitan, las foncions se destrian generaument en duas categorias que son las foncions primàrias e segondàrias. Las foncions primàrias, que dependen deu vèrbe, e las foncions segondàrias que dependen d'un aute element de la frasa. Dens las foncions primàrias, i a las que son essenciaus. Si aqueths elements son tirats, la frasa pèrd la soa gramaticalitat, es a dire la conformitat aus principis de foncionament reconeishuts de tots. Pasmens, dens las foncions primàrias, i a tanben las que accessòrias. Si aqueths elements son tirats, la frasa consèrva la soa gramaticalitat au prètz d'ua pèrta d'informacion. Las foncions segondàrias son totas accessòrias. Corresponden aus alargaments deus constituents màgers de la frasa. Exemples de foncions sintaxicas son :

• lo subjècte es l'element que balha au vèrbe las marcas de la persona e dau nombre.
• lo predicat es la partida de la frasa que contien lo vèrbe e que s'opausa au subjècte.
• los complements d'objècte dirècte e complements d'objècte indirècte son elements que balhan ua informacion suu vèrbe.
• lo complement circonstanciau ne son pas elements indispensables au foncionament d'ua frasa. A pas nada plaça determinada dens la frasa e pòt marcar lo lòc, lo temps, ua qualificacion... La màger part deu temps es un grop nominau, mès pòt estar tanben un advèrbi, un gerondiu, un infinitiu, una construccion participiau o ua proposicion subordinada conjontiva.

Los cas gramaticaus son trèits gramaticaus associats au nom, au pronom, a l'adjectiu e au determinant. Exprimeishen la soa foncion sintaxica dens la proposicion o lo son ròtle semantic en rapòrt dab lo procès exprimit peu vèrbe. Per exemple, l'acusatiu es lo cas deu complement d'objècte dirècte.

• Lo Congrès permanent de la lenga occitana, site generau sus la gramatica de l'occitan : [3].

• (ro) Angela Bidu-Vrănceanu et al., Dicționar general de științe. Științe ale limbii, Editura științifică, 1997.
• (fr) Henri Frei, La grammaire des fautes. Introduction à la linguistique fonctionnelle. Assimilation et différenciation, brièveté et invariabilité, expressivité, Slatkine Reprints, 1971.
• (en) Carol Genetti, How Languages Work: An Introduction to Language and Linguistics, Cambridge University Press, 2014.
• (ru) Иван Харалмпиев, Лекции по история на българския книжовен език до Възраждането. Теоретични и методологични въпроси, Велико Търново, Фабер.