ਈਸਟ ਇੰਡੀਆ ਕੰਪਨੀ

ਈਸਟ ਇੰਡੀਆ ਕੰਪਨੀ ਬਰਤਾਨੀਆ ਦੀ ਇੱਕ ਵਪਾਰਕ ਕੰਪਨੀ ਸੀ ਜਿਸਦਾ ਮੁੱਖ ਮਕਸਦ ਪੂਰਬੀ ਦੇਸ਼ਾਂ ਨਾਲ ਵਪਾਰ ਕਰਨਾ ਸੀ ਪਰ ਇਹ ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਮੁੱਖ ਤੌਰ ’ਤੇ ਭਾਰਤੀ ਉਪਮਹਾਂਦੀਪ ਨਾਲ ਵਪਾਰ ਕਰਨ ਲੱਗੀ।

ਇਹ ਮੁੱਖ ਤੌਰ ’ਤੇ ਕਪਾਹ, ਲੂਣ, ਚਾਹ, ਕੌਫ਼ੀ, ਅਫ਼ੀਮ ਅਤੇ ਸਿਲਕ ਦਾ ਵਪਾਰ ਕਰਦੀ ਸੀ। ਈਸਟ ਇੰਡੀਆ ਕੰਪਨੀ ਦੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤ 1600 ਵਿੱਚ ਹੋਈ ਸੀ। ਇਸ ਕੰਪਨੀ ਨੇ 17 ਵੀਂ ਅਤੇ 18 ਵੀਂ ਸਦੀ ਵਿੱਚ ਪੂਰੀ ਦੁਨੀਆ ਦੇ ਬਿਜਨੈਸ ਉੱਤੇ ਰਾਜ ਕੀਤਾ। ਈਸਟ ਇੰਡੀਆ ਕੰਪਨੀ ਨੂੰ ਮੁੰਬਈ ਦੇ ਉਦਯੋਗਪਤੀ ਸੰਜੀਵ ਮੇਹਿਤਾ ਨੇ 2015 ਖਰੀਦ ਲਿਆ।^[1] ਈਸਟ ਇੰਡੀਆ ਕੰਪਨੀ 1757 ਵਿੱਚ ਭਾਰਤ ਪਹੁੰਚੀ ਸੀ ਅਤੇ ਹੌਲੀ ਹੌਲੀ ਆਪਣੀ ਵੰਡੋ ਤੇ ਰਾਜ ਕਰੋ ਦੀ ਨੀਤੀ ਦੇ ਜ਼ਰੀਏ ਇਸ ਨੇ ਪੂਰੇ ਭਾਰਤ 'ਤੇ ਕਬਜ਼ਾ ਕਰ ਲਿਆ ਸੀ। ਈਸਟ ਇੰਡੀਆ ਕੰਪਨੀ ਨੇ ਸਭ ਤੋ ਪਹਿਲਾ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਚਾਹ ਵੇਚਣ ਦਾ ਕੰਮ ਹੀ ਸੁਰੂ ਕੀਤਾ ਸੀ।

ਲਗਾਤਾਰ ਸਰਕਾਰੀ ਦਖਲਅੰਦਾਜ਼ੀ ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ, ਕੰਪਨੀ ਨੇ ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਆਪਣੇ ਵਿੱਤ ਵਿੱਚ ਆਵਰਤੀ ਸਮੱਸਿਆਵਾਂ ਦਾ ਅਨੁਭਵ ਕੀਤਾ। ਕੰਪਨੀ ਨੂੰ 1874 ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਸਾਲ ਪਹਿਲਾਂ ਲਾਗੂ ਕੀਤੇ ਈਸਟ ਇੰਡੀਆ ਸਟਾਕ ਡਿਵੀਡੈਂਡ ਰੀਡੈਂਪਸ਼ਨ ਐਕਟ ਦੀਆਂ ਸ਼ਰਤਾਂ ਦੇ ਤਹਿਤ ਭੰਗ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਸੀ, ਕਿਉਂਕਿ ਭਾਰਤ ਸਰਕਾਰ ਦੇ ਐਕਟ ਨੇ ਉਦੋਂ ਤੱਕ ਇਸਨੂੰ ਨਿਰਪੱਖ, ਸ਼ਕਤੀਹੀਣ ਅਤੇ ਅਪ੍ਰਚਲਿਤ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਸੀ। ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਰਾਜ ਦੀ ਸਰਕਾਰੀ ਸਰਕਾਰੀ ਮਸ਼ੀਨਰੀ ਨੇ ਆਪਣੇ ਸਰਕਾਰੀ ਕੰਮ ਸੰਭਾਲ ਲਏ ਸਨ ਅਤੇ ਆਪਣੀਆਂ ਫੌਜਾਂ ਨੂੰ ਜਜ਼ਬ ਕਰ ਲਿਆ ਸੀ।

1588 ਵਿੱਚ ਸਪੈਨਿਸ਼ ਆਰਮਾਡਾ ਦੀ ਹਾਰ ਤੋਂ ਤੁਰੰਤ ਬਾਅਦ, ਫੜੇ ਗਏ ਸਾਮਾਨ ਸਮੇਤ ਸਪੈਨਿਸ਼ ਅਤੇ ਪੁਰਤਗਾਲੀ ਸਮੁੰਦਰੀ ਜਹਾਜ਼ਾਂ ਨੇ ਇੰਗਲਿਸ਼ ਜਹਾਜ਼ੀਆਂ ਨੂੰ ਧਨ-ਦੌਲਤ ਦੀ ਭਾਲ ਵਿੱਚ ਵਿਸ਼ਵ ਯਾਤਰਾ ਕਰਨ ਦੇ ਯੋਗ ਬਣਾਇਆ।^[2] ਲੰਡਨ ਦੇ ਵਪਾਰੀਆਂ ਨੇ ਮਹਾਰਾਣੀ ਅਲਿਜ਼ਾਬੈਥ ਪਹਿਲੀ ਨੂੰ ਹਿੰਦ ਮਹਾਂਸਾਗਰ ਨੂੰ ਜਾਣ ਦੀ ਆਗਿਆ ਲਈ ਇੱਕ ਪਟੀਸ਼ਨ ਪੇਸ਼ ਕੀਤੀ।^[3] ਇਸ ਦਾ ਉਦੇਸ਼ ਪੂਰਬੀ ਵਪਾਰ ਦੇ ਸਪੇਨੀ ਅਤੇ ਪੁਰਤਗਾਲੀ ਏਕਾਧਿਕਾਰ ਨੂੰ ਇੱਕ ਫੈਸਲਾਕੁਨ ਝਟਕਾ ਦੇਣਾ ਸੀ।^[4] ਅਲਿਜ਼ਾਬੈਥ ਨੇ ਇਜਾਜ਼ਤ ਦੇ ਦਿੱਤੀ ਅਤੇ 10 ਅਪ੍ਰੈਲ 1591 ਨੂੰ ਬੋਨਾਵੇਂਟਰ ਵਿੱਚ ਜੇਮਜ਼ ਲੈਂਕੈਸਟਰ ਦੋ ਹੋਰ ਸਮੁੰਦਰੀ ਜਹਾਜ਼ਾਂ ਦੇ ਨਾਲ ਕੇਪ ਆਫ਼ ਗੁੱਡ ਹੋਪ ਦੇ ਨੇੜੇ ਟੋਰਬੇ ਤੋਂ ਪਹਿਲੀਆਂ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਵਿਦੇਸ਼ੀ ਮੁਹਿੰਮਾਂ ਵਿਚੋਂ ਇੱਕ 'ਤੇ ਅਰਬ ਸਾਗਰ ਵਿੱਚ ਠਿਲ ਪਿਆ। ਕੇਪ ਕੋਮੋਰਿਨ ਦੇ ਆਲੇ-ਦੁਆਲੇ ਮਾਲੇ ਪ੍ਰਾਇਦੀਪ ਦੀ ਯਾਤਰਾ ਕਰਨ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ 1594 ਵਿੱਚ ਇੰਗਲੈਂਡ ਵਾਪਸ ਆਉਣ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਉਥੇ ਸਪੈਨਿਸ਼ ਅਤੇ ਪੁਰਤਗਾਲੀ ਸਮੁੰਦਰੀ ਜਹਾਜ਼ਾਂ ਦਾ ਸ਼ਿਕਾਰ ਕੀਤਾ।^[3]

ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਵਪਾਰ ਨੂੰ ਚਾਰ ਚੰਨ ਲਾਉਣ ਵਾਲੀ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡੀ ਪਕੜ, 13 ਅਗਸਤ 1592 ਨੂੰ ਫਲੋਰੇਸ ਦੀ ਲੜਾਈ ਵਿੱਚ, ਸਰ ਵਾਲਟਰ ਰੈਲੇ ਅਤੇ ਅਰਲ ਆਫ਼ ਕੰਬਰਲੈਂਡ ਦੁਆਰਾ ਵੱਡੇ ਪੁਰਤਗਾਲੀ ਕੈਰੇਕ, ਮੈਡਰ ਡੀ ਡਿਊਸ ਨੂੰ ਜ਼ਬਤ ਕਰਨਾ ਸੀ।^[5] ਜਦੋਂ ਉਸ ਨੂੰ ਡਾਰਟਮੂਥ ਲਿਆਂਦਾ ਗਿਆ ਤਾਂ ਉਹ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡਾ ਜਹਾਜ਼ ਸੀ ਜੋ ਇੰਗਲੈਂਡ ਵਿੱਚ ਵੇਖਿਆ ਗਿਆ ਸੀ ਅਤੇ ਉਸ ਦੇ ਮਾਲ ਵਿੱਚ ਗਹਿਣੇ, ਮੋਤੀ, ਸੋਨੇ, ਚਾਂਦੀ ਦੇ ਸਿੱਕੇ, ਅੰਬਰਬਰਿਸ, ਕੱਪੜਾ, ਟੇਪਸਟਰੀ, ਕਾਲੀ ਮਿਰਚ, ਲੌਂਗ, ਦਾਲਚੀਨੀ, ਜਾਤੀਮ, ਬੈਂਜਾਮਿਨ (ਇਕ ਦਰੱਖਤ ਜਿਹੜਾ ਖੂਬਸੂਰਤ ਪੈਦਾ ਕਰਦਾ ਹੈ), ਲਾਲ ਰੰਗ, ਕੋਚੀਨੀਅਲ ਅਤੇ ਇਬੋਨੀ ਨਾਲ ਭਰੇ ਹੋਏ ਡੱਬੇ ਸਨ।^[6] ਸਮਾਨ ਵਿੱਚ ਸਮੁੰਦਰੀ ਜਹਾਜ਼ ਦਾ ਰੁਟਰ (ਮਲਾਹ ਦੀ ਕਿਤਾਬ) ਵੀ ਓਨਾ ਹੀ ਕੀਮਤੀ ਸੀ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਚੀਨ, ਭਾਰਤ ਅਤੇ ਜਾਪਾਨ ਦੇ ਵਪਾਰਾਂ ਬਾਰੇ ਮਹੱਤਵਪੂਰਣ ਜਾਣਕਾਰੀ ਸੀ। ਇਹਨਾਂ ਕੀਮਤੀ ਚੀਜ਼ਾਂ ਨੇ ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਨੂੰ ਇਸ ਖੁਸ਼ਹਾਲ ਵਪਾਰ ਵਿੱਚ ਲੱਗਣ ਲਈ ਉਤਸ਼ਾਹਤ ਕੀਤਾ।^[5]

1596 ਵਿਚ, ਤਿੰਨ ਹੋਰ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਸਮੁੰਦਰੀ ਜਹਾਜ਼ ਪੂਰਬ ਵੱਲ ਚੱਲੇ ਪਰ ਸਾਰੇ ਸਮੁੰਦਰ ਵਿੱਚ ਗੁੰਮ ਗਏ। ਇੱਕ ਸਾਲ ਬਾਅਦ ਹਾਲਾਂਕਿ, ਇੱਕ ਸਾਹਸੀ ਵਪਾਰੀ ਰਾਲਫ ਫਿਚ ਦੀ ਆਮਦ ਵੇਖੀ ਗਈ, ਜਿਸ ਨੇ ਆਪਣੇ ਸਾਥੀਆਂ ਸਮੇਤ, ਮੇਸੋਪੋਟੇਮੀਆ, ਫ਼ਾਰਸ ਦੀ ਖਾੜੀ, ਹਿੰਦ ਮਹਾਂਸਾਗਰ, ਭਾਰਤ ਅਤੇ ਦੱਖਣ-ਪੂਰਬੀ ਏਸ਼ੀਆ ਦੀ ਇੱਕ ਪੰਦਰਾਂ ਸਾਲਾਂ ਦੀ ਸ਼ਾਨਦਾਰ ਯਾਤਰਾ ਕੀਤੀ ਸੀ।^[7] ਉਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਫਿਚ ਦੀ ਭਾਰਤੀ ਮਾਮਲਿਆਂ ਬਾਰੇ ਸਲਾਹ ਲਈ ਗਈ ਅਤੇ ਲੈਨਕਾਸਟਰ ਨੂੰ ਇਸ ਤੋਂ ਵੀ ਵਧੇਰੇ ਕੀਮਤੀ ਜਾਣਕਾਰੀ ਦਿੱਤੀ ਗਈ।^[8]