ਕੇਹਰ ਸਿੰਘ

ਭਾਈ ਕੇਹਰ ਸਿੰਘ (ਅੰਗ੍ਰੇਜ਼ੀ: Bhai Kehar Singh) ਨਵੀਂ ਦਿੱਲੀ ਦੇ ਸਪਲਾਈ ਅਤੇ ਨਿਪਟਾਰੇ ਦੇ ਸਾਬਕਾ ਡਾਇਰੈਕਟੋਰੇਟ ਜਨਰਲ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਸਹਾਇਕ (ਅਹੁਦੇ ਦਾ ਨਾਮ ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਸਹਾਇਕ ਸੈਕਸ਼ਨ ਅਫਸਰ ਵਜੋਂ ਜਾਣਿਆ ਜਾਂਦਾ ਸੀ) ਸੀ, ਅਤੇ ਸਤਵੰਤ ਸਿੰਘ ਅਤੇ ਬੇਅੰਤ ਸਿੰਘ ਦੁਆਰਾ ਕੀਤੇ ਗਏ ਇੰਦਰਾ ਗਾਂਧੀ ਦੇ ਕਤਲ ਦੀ ਸਾਜ਼ਿਸ਼ ਵਿੱਚ ਸਾਜ਼ਿਸ਼ ਰਚਣ ਲਈ ਮੁਕੱਦਮਾ ਚਲਾਇਆ ਗਿਆ ਅਤੇ ਫਾਂਸੀ ਦਿੱਤੀ ਗਈ। ਉਸਨੂੰ 6 ਜਨਵਰੀ 1989 ਨੂੰ ਤਿਹਾੜ ਜੇਲ੍ਹ ਵਿੱਚ ਫਾਂਸੀ ਦਿੱਤੀ ਗਈ ਸੀ। ਬੇਅੰਤ ਸਿੰਘ ਭਾਈ ਕੇਹਰ ਸਿੰਘ ਦਾ ਭਤੀਜਾ ਸੀ।^[2] ਇਹ ਕਤਲ ਆਪ੍ਰੇਸ਼ਨ ਬਲੂ ਸਟਾਰ ਤੋਂ ਪ੍ਰੇਰਿਤ ਸੀ।

ਭਾਰਤੀ ਫੌਜ ਦੁਆਰਾ ਆਪ੍ਰੇਸ਼ਨ ਬਲੂ ਸਟਾਰ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ, ਜਿਸਦਾ ਉਦੇਸ਼ ਸੰਤ ਜਰਨੈਲ ਸਿੰਘ ਭਿੰਡਰਾਂਵਾਲੇ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਪੈਰੋਕਾਰਾਂ ਨੂੰ ਖਤਮ ਕਰਨਾ ਸੀ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਭਾਰਤ ਸਰਕਾਰ ਦੀਆਂ ਕਾਰਵਾਈਆਂ ਕਾਰਨ ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਗੋਲਡਨ ਟੈਂਪਲ ਕੰਪਲੈਕਸ ਵਿੱਚ ਪਨਾਹ ਲੈਣ ਲਈ ਮਜਬੂਰ ਹੋਣਾ ਪਿਆ ਸੀ। ਇਹ ਕਾਰਵਾਈ ਪੰਜਾਬ ਰਾਜ ਵਿੱਚ ਕਾਨੂੰਨ ਵਿਵਸਥਾ ਦੀ ਵਿਗੜਦੀ ਸਥਿਤੀ ਦੇ ਜਵਾਬ ਵਿੱਚ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤੀ ਗਈ ਸੀ। ਆਪ੍ਰੇਸ਼ਨ ਬਲੂ ਸਟਾਰ ਦੀਆਂ ਜੜ੍ਹਾਂ ਖਾਲਿਸਤਾਨ ਲਹਿਰ ਤੋਂ ਲੱਭੀਆਂ ਜਾ ਸਕਦੀਆਂ ਹਨ। ਹਰਿਮੰਦਰ ਸਾਹਿਬ ਮੰਦਰ ਕੰਪਲੈਕਸ ਦੇ ਅੰਦਰ ਸਰਕਾਰ ਦੇ ਨਿਸ਼ਾਨੇ ਸੰਤ ਜਰਨੈਲ ਸਿੰਘ ਭਿੰਡਰਾਂਵਾਲੇ ਅਤੇ ਸਾਬਕਾ ਮੇਜਰ ਜਨਰਲ ਸੁਬੇਗ ਸਿੰਘ ਦੁਆਰਾ ਚਲਾਏ ਜਾ ਰਹੇ ਸਨ। ਮੇਜਰ ਜਨਰਲ ਕੁਲਦੀਪ ਸਿੰਘ ਬਰਾੜ ਕੋਲ ਭਾਰਤੀ ਫੌਜ ਦੇ ਜਨਰਲ ਕ੍ਰਿਸ਼ਨਾਸਵਾਮੀ ਸੁੰਦਰਜੀ ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਹੇਠ ਕਾਰਵਾਈ ਦੀ ਕਮਾਨ ਸੀ।

ਗੋਲਡਨ ਟੈਂਪਲ ਕੰਪਲੈਕਸ ਅਤੇ ਆਲੇ-ਦੁਆਲੇ ਦੇ ਕੁਝ ਘਰਾਂ ਨੂੰ ਕਿਲਾਬੰਦ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ। ਸਟੇਟਸਮੈਨ ਨੇ 4 ਜੁਲਾਈ ਨੂੰ ਰਿਪੋਰਟ ਦਿੱਤੀ ਕਿ ਅੱਤਵਾਦੀਆਂ ਦੁਆਰਾ ਹਲਕੇ ਮਸ਼ੀਨ-ਗਨ ਅਤੇ ਅਰਧ-ਆਟੋਮੈਟਿਕ ਰਾਈਫਲਾਂ ਨੂੰ ਅਹਾਤੇ ਵਿੱਚ ਲਿਆਂਦਾ ਗਿਆ ਸੀ। ਫੌਜੀ ਕਾਰਵਾਈ ਦੇ ਨੇੜੇ ਆਉਣ ਅਤੇ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡੀ ਸਿੱਖ ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਸੰਸਥਾ, ਸ਼੍ਰੋਮਣੀ ਅਕਾਲੀ ਦਲ (ਜਿਸਦੀ ਅਗਵਾਈ ਹਰਚੰਦ ਸਿੰਘ ਲੌਂਗੋਵਾਲ ਕਰਦੇ ਹਨ) ਦੇ ਉਸਨੂੰ ਛੱਡ ਦੇਣ ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ, ਭਿੰਡਰਾਂਵਾਲੇ ਨੇ ਐਲਾਨ ਕੀਤਾ [ਕਿ], "ਇਹ ਪੰਛੀ ਇਕੱਲਾ ਹੈ। ਇਸਦੇ ਪਿੱਛੇ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਸ਼ਿਕਾਰੀ ਹਨ"।

ਬੇਅੰਤ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਇੰਦਰਾ ਗਾਂਧੀ ਦੇ ਕਤਲ ਵਾਲੀ ਥਾਂ 'ਤੇ ਗੋਲੀਬਾਰੀ ਨਾਲ ਮਾਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਸੀ, ਜਦੋਂ ਕਿ ਸਤਵੰਤ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਗ੍ਰਿਫ਼ਤਾਰ ਕਰ ਲਿਆ ਗਿਆ ਸੀ ਅਤੇ ਭਾਈ ਕੇਹਰ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਕਤਲ ਦੀ ਸਾਜ਼ਿਸ਼ ਰਚਣ ਦੇ ਦੋਸ਼ ਵਿੱਚ ਗ੍ਰਿਫ਼ਤਾਰ ਕਰ ਲਿਆ ਗਿਆ ਸੀ।^[2] ਦੋਵਾਂ ਨੂੰ ਮੌਤ ਦੀ ਸਜ਼ਾ ਸੁਣਾਈ ਗਈ ਅਤੇ ਦਿੱਲੀ ਦੀ ਤਿਹਾੜ ਜੇਲ੍ਹ ਵਿੱਚ ਫਾਂਸੀ ਦੇ ਦਿੱਤੀ ਗਈ।^[3]

ਹਾਲਾਂਕਿ, ਬਲਬੀਰ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਅਗਸਤ ਵਿੱਚ ਸੁਪਰੀਮ ਕੋਰਟ ਵਿੱਚ ਅਪੀਲ ਕਰਨ 'ਤੇ ਬਰੀ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਸੀ। ਮੁੱਖ ਸਾਜ਼ਿਸ਼, ਜੋ ਕਿ ਖਾਲਿਸਤਾਨ ਬਣਾਉਣ ਦੀ ਸੀ, ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਕਤਲ ਬਾਰੇ ਅਧਿਕਾਰਤ ਤੌਰ 'ਤੇ ਕਮਿਸ਼ਨ ਕੀਤੀ ਗਈ ਰਿਪੋਰਟ ਵਿੱਚ ਦੋਸ਼ ਲਗਾਇਆ ਗਿਆ ਹੈ, ਇਸਤਗਾਸਾ ਪੱਖ ਦੇ ਕੇਸ ਬਾਰੇ ਸਵਾਲ ਖੜ੍ਹੇ ਕਰਦੀ ਹੈ।

ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਭਾਰਤ ਦੀ ਸੁਪਰੀਮ ਕੋਰਟ ਦੇ ਫੈਸਲੇ ਵਿੱਚ, "ਤੁਰੰਤ ਕੇਸ ਵਿੱਚ, ਦੋਸ਼ ਲਗਾਇਆ ਗਿਆ ਅਪਰਾਧ ਸਿਰਫ਼ ਮਨੁੱਖ ਦਾ ਕਤਲ ਨਹੀਂ ਸੀ, ਸਗੋਂ ਇਹ ਦੇਸ਼ ਦੇ ਚੁਣੇ ਹੋਏ ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਦੀ ਹੱਤਿਆ ਦਾ ਅਪਰਾਧ ਸੀ। ਅਪਰਾਧ ਦਾ ਮਨੋਰਥ ਨਿੱਜੀ ਨਹੀਂ ਸੀ, ਸਗੋਂ ਸੰਵਿਧਾਨਕ ਸ਼ਕਤੀਆਂ ਅਤੇ ਕਰਤੱਵਾਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਵਿੱਚ ਸਰਕਾਰ ਦੁਆਰਾ ਕੀਤੀ ਗਈ ਕਾਰਵਾਈ ਦੇ ਨਤੀਜੇ ਸਨ। ਇੱਕ ਲੋਕਤੰਤਰੀ ਗਣਰਾਜ ਵਿੱਚ, ਕਿਸੇ ਵੀ ਵਿਅਕਤੀ ਨੂੰ ਜਿਸਨੂੰ ਨਿਯਮਿਤ ਤੌਰ 'ਤੇ ਨਿਯੁਕਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ, ਨੂੰ ਗੁਪਤ ਸਾਜ਼ਿਸ਼ਾਂ ਦੁਆਰਾ ਖਤਮ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ ਜਾਵੇਗਾ। 'ਆਪ੍ਰੇਸ਼ਨ ਬਲੂ ਸਟਾਰ' ਅਕਾਲ ਤਖ਼ਤ ਨੂੰ ਨੁਕਸਾਨ ਪਹੁੰਚਾਉਣ ਲਈ ਨਿਰਦੇਸ਼ਿਤ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ। ਨਾ ਹੀ ਇਸਦਾ ਉਦੇਸ਼ ਸਿੱਖਾਂ ਦੀਆਂ ਧਾਰਮਿਕ ਭਾਵਨਾਵਾਂ ਨੂੰ ਠੇਸ ਪਹੁੰਚਾਉਣਾ ਸੀ। ਇਹ ਫੈਸਲਾ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰ ਅਤੇ ਜਵਾਬਦੇਹ ਸਰਕਾਰ ਦੁਆਰਾ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਹਿੱਤ ਵਿੱਚ ਲਿਆ ਗਿਆ ਸੀ। ਹਾਲਾਂਕਿ, ਮਰਹੂਮ ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਇੰਦਰਾ ਗਾਂਧੀ ਨੂੰ ਫੈਸਲੇ ਦੇ ਨਤੀਜਿਆਂ ਲਈ ਨਿਸ਼ਾਨਾ ਬਣਾਇਆ ਗਿਆ ਸੀ। ਉਹ ਸੁਰੱਖਿਆ ਗਾਰਡ ਜੋ ਆਪਣੀ ਜਾਨ ਦੀ ਕੀਮਤ 'ਤੇ ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਦੀ ਰੱਖਿਆ ਕਰਨ ਲਈ ਵਚਨਬੱਧ ਸਨ, ਉਹ ਖੁਦ ਕਾਤਲ ਬਣ ਗਏ। ਜੀਵਨ ਦੇ ਸਾਰੇ ਮੁੱਲ ਅਤੇ ਸਾਰੇ ਆਦਰਸ਼; ਸਾਰੇ ਨਿਯਮਾਂ ਅਤੇ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰੀਆਂ ਨੂੰ ਹਵਾ ਵਿੱਚ ਸੁੱਟ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ। ਇਹ ਸਭ ਤੋਂ ਭੈੜੇ ਕ੍ਰਮ ਦਾ ਵਿਸ਼ਵਾਸਘਾਤ ਸੀ। ਇਹ ਸਭ ਤੋਂ ਘਿਣਾਉਣਾ ਅਤੇ ਬੇਤੁਕਾ ਕਤਲ ਸੀ। ਇਸ ਦੀਆਂ ਤਿਆਰੀਆਂ ਅਤੇ ਅਮਲ ਘੋਰ ਅਪਰਾਧ ਕਾਨੂੰਨ ਦੀ ਭਿਆਨਕ ਸਜ਼ਾ ਦੇ ਹੱਕਦਾਰ ਸੀ।"^[4]

ਭਾਈ ਕੇਹਰ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਬਚਾਉਣ ਲਈ ਰਾਮ ਜੇਠਮਲਾਨੀ ਦੀ ਆਖਰੀ ਵਿਅਰਥ ਲੜਾਈ ਸੁਪਰੀਮ ਕੋਰਟ ਵਿੱਚ ਲੜੀ ਗਈ ਸੀ। ਸਿਖਰਲੀ ਅਦਾਲਤ, ਜਿਸਨੇ ਕੰਮ ਦੇ ਘੰਟਿਆਂ ਦੌਰਾਨ ਦੋ ਪਟੀਸ਼ਨਾਂ ਦੀ ਸੁਣਵਾਈ ਕੀਤੀ ਅਤੇ ਆਖਰੀ ਸਮੇਂ ਵਿੱਚ ਜਲਦਬਾਜ਼ੀ ਵਿੱਚ ਕੀਤੀ ਗਈ ਪਟੀਸ਼ਨ ਨੂੰ ਕੋਈ ਦਮ ਨਹੀਂ ਮਿਲਿਆ। "ਮੈਂ ਦੋ ਜੱਲਾਦਾਂ ਦੇ ਸਾਏ ਹੇਠ ਬਹਿਸ ਕਰ ਰਿਹਾ ਹਾਂ", ਜੇਠਮਲਾਨੀ ਨੇ ਬੇਨਤੀ ਕੀਤੀ। ਦੋ ਘੰਟਿਆਂ ਤੱਕ, ਜੇਠਮਲਾਨੀ ਅਤੇ ਸ਼ਾਂਤੀ ਭੂਸ਼ਣ ਨੇ ਇਹ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਕਰਨ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕੀਤੀ ਕਿ ਰਾਸ਼ਟਰਪਤੀ ਨੇ ਰਹਿਮ ਦੀ ਅਪੀਲ 'ਤੇ ਆਪਣਾ ਮਨ ਨਹੀਂ ਲਗਾਇਆ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਦਲੀਲ ਸੀ ਕਿ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਸਬੂਤਾਂ ਦੇ ਆਧਾਰ 'ਤੇ ਉਸਨੂੰ ਫਾਂਸੀ ਦਿੱਤੀ ਜਾਣੀ ਸੀ, ਉਹ ਹਾਲਾਤਾਂ ਦੇ ਆਧਾਰ 'ਤੇ ਸਨ। ਚੀਫ਼ ਜਸਟਿਸ ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਵਾਲੇ ਪੰਜ ਜੱਜਾਂ ਦੇ ਬੈਂਚ ਨੇ ਦਖਲ ਦੇਣ ਤੋਂ ਇਨਕਾਰ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਇਹ ਜੇਠਮਲਾਨੀ ਦੇ ਆਖਰੀ ਸ਼ਬਦ ਸਨ: "ਜੇ ਇਹ ਅਦਾਲਤ ਦਖਲ ਨਹੀਂ ਦੇ ਸਕਦੀ ਤਾਂ ਇਹ ਸਿਰਫ਼ ਮੇਰੇ ਮੁਵੱਕਿਲ ਨੂੰ ਹੀ ਨਹੀਂ ਹੈ ਜਿਸਨੂੰ ਕੱਲ੍ਹ ਫਾਂਸੀ ਦਿੱਤੀ ਜਾਵੇਗੀ। ਕੁਝ ਹੋਰ ਵੀ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਚੀਜ਼ ਮਰ ਜਾਵੇਗੀ। ਇਹ ਕੇਹਰ ਸਿੰਘ ਨਹੀਂ ਹੋਵੇਗਾ ਜਿਸਨੂੰ ਫਾਂਸੀ ਦਿੱਤੀ ਜਾਵੇਗੀ; ਇਹ ਸ਼ਿਸ਼ਟਾਚਾਰ ਅਤੇ ਨਿਆਂ ਹੋਵੇਗਾ"। ਸ਼ਾਂਤੀ ਭੂਸ਼ਣ, ਜੋ ਪ੍ਰਸ਼ਾਂਤ ਭੂਸ਼ਣ ਦੇ ਪਿਤਾ ਹਨ, ਨੇ ਕਿਹਾ, "ਅਸਲ ਵਿੱਚ, ਅਦਾਲਤ ਨੂੰ ਇਹ ਫੈਸਲਾ ਕਰਨਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ ਕਿ ਕੀ ਕਿਸੇ ਆਦਮੀ ਨੂੰ ਕਦੇ ਵੀ ਸਿਰਫ਼ ਹਾਲਾਤੀ ਸਬੂਤਾਂ ਦੇ ਆਧਾਰ 'ਤੇ ਮੌਤ ਦੀ ਸਜ਼ਾ ਦਿੱਤੀ ਜਾਣੀ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ। ਹਾਲਾਤੀ ਸਬੂਤ ਕਦੇ ਵੀ ਕਿਸੇ ਆਦਮੀ ਦੇ ਦੋਸ਼ ਬਾਰੇ ਸ਼ੱਕ ਦੇ ਉਸ ਆਖਰੀ ਬਿੰਦੀ ਨੂੰ ਦੂਰ ਨਹੀਂ ਕਰ ਸਕਦੇ।"

ਨਾਲ ਲੱਗਦੀ ਅਦਾਲਤ ਵਿੱਚ, ਸਤਵੰਤ ਸਿੰਘ ਦੇ ਵਕੀਲ, ^[5] ਆਰ.ਐਸ. ਸੋਢੀ ਨੇ ਦਲੀਲ ਦਿੱਤੀ ਕਿ ਉਸਦੀ ਫਾਂਸੀ ਨਾਲ, ਸਬੂਤਾਂ ਦਾ ਇੱਕ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਟੁਕੜਾ ਹਮੇਸ਼ਾ ਲਈ ਖਤਮ ਹੋ ਜਾਵੇਗਾ। ਇੰਦਰਾ ਗਾਂਧੀ 'ਤੇ ਹਮਲੇ ਤੋਂ ਤੁਰੰਤ ਬਾਅਦ ਦੋ ਇੰਡੋ-ਤਿੱਬਤ ਬਾਰਡਰ ਪੁਲਿਸ ਕਮਾਂਡੋਜ਼ ਨੇ ਗੋਲੀਬਾਰੀ ਕਰ ਦਿੱਤੀ ਸੀ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਬੇਅੰਤ ਸਿੰਘ ਦੀ ਮੌਕੇ 'ਤੇ ਹੀ ਮੌਤ ਹੋ ਗਈ ਸੀ ਅਤੇ ਭਾਈ ਸਤਵੰਤ ਸਿੰਘ ਜ਼ਖਮੀ ਹੋ ਗਏ ਸਨ। ਉਹ ਸਿਰਫ਼ ਇਹ ਚਾਹੁੰਦਾ ਸੀ ਕਿ ਕਮਾਂਡੋਜ਼ ਵਿਰੁੱਧ ਉਸਦੇ ਸਬੂਤ ਦਰਜ ਹੋਣ ਤੱਕ ਫਾਂਸੀ 'ਤੇ ਰੋਕ ਲਗਾਈ ਜਾਵੇ। ਅਦਾਲਤ ਨੇ ਰਾਹਤ ਦੇਣ ਤੋਂ ਇਨਕਾਰ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਸ਼ਾਮ ਦੇ ਕਰੀਬ 4.00 ਵਜੇ ਇੱਕ ਵਕੀਲ ਚੀਫ਼ ਜਸਟਿਸ ਦੀ ਅਦਾਲਤ ਵਿੱਚ ਭੱਜਿਆ, ਹਫਦਾ-ਫੁਸਦਾ ਹੋਇਆ, ਅਤੇ ਕਾਹਲੀ ਵਿੱਚ ਦਹਿਲਦਾ ਹੋਇਆ ਡਿੱਗ ਪਿਆ। ਸੱਟਾਂ ਅਤੇ ਖੂਨ ਨਾਲ ਲੱਥਪੱਥ, ਉਸਨੇ ਕਿਹਾ ਕਿ ਉਹ ਸਤਵੰਤ ਦੇ ਮਾਪਿਆਂ ਵੱਲੋਂ ਇਹ ਸਾਬਤ ਕਰਨ ਲਈ ਪਟੀਸ਼ਨ ਦਾਇਰ ਕਰਨਾ ਚਾਹੁੰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਪੂਰਾ ਮਾਮਲਾ ਖਰਾਬ ਹੈ। ਵਕੀਲ ਦੇ ਸਾਹ ਵਾਪਸ ਆਉਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਇੱਕ ਮਿੰਟ ਦੇ ਅੰਦਰ ਹੀ ਪਟੀਸ਼ਨ ਖਾਰਜ ਕਰ ਦਿੱਤੀ ਗਈ।

ਇੱਕ ਹੋਰ ਪੱਧਰ 'ਤੇ, ਇੰਟਰਨੈਸ਼ਨਲ ਕਮਿਸ਼ਨ ਆਫ਼ ਜੂਰੀਸਟਸ ਨੇ ਆਰ. ਵੈਂਕਟਰਮਨ ਨੂੰ ਭਾਈ ਕੇਹਰ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਮੁਆਫ਼ੀ ਦੇਣ ਦੀ ਬੇਨਤੀ ਕੀਤੀ। ਕਮਿਸ਼ਨ ਦੇ ਸਕੱਤਰ ਜਨਰਲ ਨਿਆਲ ਮੈਕਡਰਮੋਟ, ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਲੇਬਰ ਪਾਰਟੀ ਦੇ ਸਿਆਸਤਦਾਨ, ਨੇ ਕਿਹਾ ਕਿ ਉਹ ਰਹਿਮ ਦੀਆਂ ਅਪੀਲਾਂ ਨੂੰ ਰੱਦ ਕੀਤੇ ਜਾਣ ਤੋਂ ਬਹੁਤ ਪਰੇਸ਼ਾਨ ਹਨ। ਅਪੀਲ ਦਾ ਪਾਠ ਹੇਠਾਂ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਹੈ:

ਅੰਤਰਰਾਸ਼ਟਰੀ ਨਿਆਂਇਕ ਕਮਿਸ਼ਨ ਰਹਿਮ ਦੀਆਂ ਅਪੀਲਾਂ ਨੂੰ ਰੱਦ ਕੀਤੇ ਜਾਣ ਤੋਂ ਬਹੁਤ ਪਰੇਸ਼ਾਨ ਹੈ, ਜਿਸ ਨੇ ਦੁਨੀਆ ਭਰ ਦੇ ਨਿਆਂਇਕਾਂ ਵਿੱਚ ਡੂੰਘੀ ਚਿੰਤਾ ਪੈਦਾ ਕਰ ਦਿੱਤੀ ਹੈ। ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਫੈਸਲੇ ਤੋਂ ਜਾਪਦਾ ਹੈ, ਇੱਕੋ ਇੱਕ ਠੋਸ ਸਬੂਤ ਜਿਸ 'ਤੇ ਉਸਨੂੰ ਸਜ਼ਾ ਦਿੱਤੀ ਗਈ ਸੀ ਉਹ ਇਹ ਸੀ ਕਿ ਉਸਨੇ ਭਾਈ ਬੇਅੰਤ ਸਿੰਘ ਨਾਲ ਕਈ ਵਾਰ ਗੱਲਬਾਤ ਕੀਤੀ ਸੀ ਪਰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਗੱਲਬਾਤਾਂ ਦੀ ਸਮੱਗਰੀ ਬਾਰੇ ਕੋਈ ਸਬੂਤ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਅਸੀਂ ਤੁਹਾਨੂੰ ਬੇਨਤੀ ਕਰਦੇ ਹਾਂ ਕਿ ਤੁਸੀਂ ਆਪਣੇ ਅਧਿਕਾਰ ਅਤੇ ਸ਼ਕਤੀ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਰਕੇ ਕੇਸ ਦੇ ਗੁਣਾਂ ਦਾ ਧਿਆਨ ਰੱਖੋ ਤਾਂ ਜੋ ਨਿਆਂ ਦੀ ਇੱਕ ਭਿਆਨਕ ਗਲਤੀ ਨੂੰ ਰੋਕਿਆ ਜਾ ਸਕੇ।

ਹਾਲਾਂਕਿ, ਚੰਡੀਗੜ੍ਹ-ਸਰਹਿੰਦ ਸੜਕ 'ਤੇ ਬੱਸੀ ਪਠਾਣਾ ਤੋਂ ਲਗਭਗ 10 ਕਿਲੋਮੀਟਰ ਦੂਰ ਕੇਹਰ ਸਿੰਘ ਦੇ ਜੱਦੀ ਪਿੰਡ ਮੁਸਤਫਾਬਾਦ ਵਿੱਚ, ਉਸਦੇ ਰਿਸ਼ਤੇਦਾਰ ਫਾਂਸੀ ਵਾਲੇ ਦਿਨ ਸ਼ਾਂਤ ਸਨ। ਰਿਸ਼ਤੇਦਾਰਾਂ ਨੇ ਸਵੇਰੇ 9.00 ਵਜੇ ਦੇ ਬੁਲੇਟਿਨ ਵਿੱਚ ਰੇਡੀਓ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਦੁਆਰਾ ਪ੍ਰਸਾਰਿਤ ਖ਼ਬਰਾਂ ਸੁਣੀਆਂ ਸਨ।

ਭਾਈ ਸਤਵੰਤ ਸਿੰਘ ਅਤੇ ਭਾਈ ਬੇਅੰਤ ਸਿੰਘ ਦੁਆਰਾ ਕੀਤੇ ਗਏ ਇੰਦਰਾ ਗਾਂਧੀ ਦੇ ਕਤਲ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਲ ਹੋਣ ਦੇ ਦੋਸ਼ ਵਿੱਚ, ਭਾਈ ਕੇਹਰ ਸਿੰਘ ਨੂੰ 6 ਜਨਵਰੀ 1989 ਦੀ ਸਵੇਰ ਨੂੰ ਦੋਸ਼ੀ ਠਹਿਰਾਇਆ ਗਿਆ ਅਤੇ ਫਾਂਸੀ ਦੇ ਦਿੱਤੀ ਗਈ। ਭਾਈ ਸਤਵੰਤ ਸਿੰਘ ਅਤੇ ਭਾਈ ਕੇਹਰ ਸਿੰਘ ਦੇ ਆਖਰੀ ਸ਼ਬਦ ਸਨ, " ਬੋਲੇ ਸੋ ਨਿਹਾਲ, ਸਤਿ ਸ੍ਰੀ ਅਕਾਲ ", ਅਤੇ ਉਹ ਕਥਿਤ ਤੌਰ 'ਤੇ ਬਹੁਤ ਜੋਸ਼ ਵਿੱਚ ਸਨ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਅਸਥੀਆਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਪਰਿਵਾਰਾਂ ਨੂੰ ਨਹੀਂ ਸੌਂਪੀਆਂ ਗਈਆਂ। ਤਿਹਾੜ ਜੇਲ੍ਹ ਵਿੱਚ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਸਸਕਾਰ ਲਈ ਬਣਾਏ ਗਏ ਢਾਂਚੇ ਨੂੰ ਵੀ ਤੁਰੰਤ ਢਾਹ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ।^[6]

2003 ਵਿੱਚ, ਅਕਾਲ ਤਖ਼ਤ, ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਵਿਖੇ ਇੱਕ ਭੋਗ ਸਮਾਰੋਹ ਆਯੋਜਿਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ ਜਿੱਥੇ ਭਾਰਤ ਦੀ ਮਰਹੂਮ ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ, ਇੰਦਰਾ ਗਾਂਧੀ ਦੇ ਕਾਤਲਾਂ ਨੂੰ ਸ਼ਰਧਾਂਜਲੀ ਦਿੱਤੀ ਗਈ ਸੀ।^[7]

2004 ਵਿੱਚ, ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਬਰਸੀ ਮੁੜ ਅਕਾਲ ਤਖਤ, ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਵਿਖੇ ਮਨਾਈ ਗਈ, ਜਿੱਥੇ ਸ਼੍ਰੋਮਣੀ ਕਮੇਟੀ, ਸ਼੍ਰੋਮਣੀ ਅਕਾਲੀ ਦਲ ਅਤੇ ਅਕਾਲ ਤਖਤ ਦੇ ਹੈੱਡ ਗ੍ਰੰਥੀ ਨੇ ਸਤਵੰਤ ਸਿੰਘ ਅਤੇ ਕੇਹਰ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਸ਼ਰਧਾਂਜਲੀ ਭੇਟ ਕੀਤੀ।^[8]

ਫਿਰ, 6 ਜਨਵਰੀ 2008 ਨੂੰ, ਸਿੱਖ ਧਰਮ ਦੀ ਸਰਵਉੱਚ ਸੰਸਥਾ (ਅਕਾਲ ਤਖ਼ਤ, ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ) ਨੇ ਭਾਈ ਕੇਹਰ ਸਿੰਘ ਅਤੇ ਸਾਬਕਾ ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਇੰਦਰਾ ਗਾਂਧੀ ਦੇ ਹੋਰ ਕਾਤਲਾਂ ਨੂੰ ਸਿੱਖ ਧਰਮ ਦੇ ਸ਼ਹੀਦ ਐਲਾਨ ਦਿੱਤਾ।^{[8][9][10][11]} ਸ਼੍ਰੋਮਣੀ ਕਮੇਟੀ ਨੇ ਸਤਵੰਤ ਸਿੰਘ ਅਤੇ ਕੇਹਰ ਸਿੰਘ ਦੋਵਾਂ ਨੂੰ ਸ਼ਰਧਾਂਜਲੀ ਭੇਟ ਕੀਤੀ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ "ਸਿੱਖ ਕੌਮ ਦੇ ਸ਼ਹੀਦ" ਕਿਹਾ।^[12] ਸ਼੍ਰੋਮਣੀ ਅਕਾਲੀ ਦਲ ਨੇ 31 ਅਕਤੂਬਰ 2008 ਨੂੰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਬਰਸੀ ਨੂੰ 'ਸ਼ਹਾਦਤ' ਵਜੋਂ ਮਨਾਇਆ।^[13][14]

• ਸਤਵੰਤ ਸਿੰਘ
• ਬੇਅੰਤ ਸਿੰਘ

1. ↑ "Sri Akal Takht Sahib honours Bhai Satwant Singh and Bhai Kehar Singh". SinghStation. 6 January 2014. Archived from the original on 10 May 2023. Retrieved 9 May 2023. Subsequently, the Akal Takht and the SGPC, granted Beant Singh, BhaiSatwant Singh and Bhai Kehar Singh, the status of "quami shaheed" (martyrs of the community). Their portraits have also been displayed at the Sikh Museum inside the Golden Temple complex. Their relatives have been honoured at Akal Takht at every anniversary of their execution, for the last 24 years.
2. ↑ ^{2.0 2.1} "India formally charges four Sikhs in slaying of Gandhi". The Register-Guard. Eugene, Oregon. Associated Press. 12 February 1985. p. 10A. Retrieved 29 May 2018.
3. ↑ Rakesh Bhatnagar (2009-10-30). "The accused did not want to be defended". Dnaindia.com. Retrieved 2016-12-01.
4. ↑ "bhai Kehar Singh & Ors vs State (Delhi Admn.) on 3 August, 1988". Indiankanoon.org. Retrieved 2016-12-01.
5. ↑ "R S Sodhi: A man of justice | Zee News". Zeenews.india.com. 2006-12-20. Retrieved 2016-12-01.
6. ↑ "Death Upheld for 3 Gandhi Assassins : Judges' Ruling Comes Day After Violent Sikh-Hindu Fighting". Los Angeles Times. 1986-12-03. Retrieved 2016-12-01.
7. ↑ "The Tribune, Chandigarh, India – Punjab". Tribuneindia.com. 2003-01-07. Retrieved 2016-12-01.
8. ↑ ^{8.0 8.1} "The Tribune, Chandigarh, India – Punjab". Tribuneindia.com. Retrieved 2016-12-01.
9. ↑ [1]^{[permanent dead link][ਮੁਰਦਾ ਕੜੀ]}
10. ↑ "Archive News". The Hindu. 2008-01-06. Archived from the original on 2008-01-10. Retrieved 2016-12-01.
11. ↑ "Indira assassin 'great martyr': Vedanti". Indian Express. 2008-01-06. Retrieved 2016-12-01.
12. ↑ [2]^{[permanent dead link][ਮੁਰਦਾ ਕੜੀ]}
13. ↑ "The Tribune, Chandigarh, India - Bathinda Edition". Tribuneindia.com. Retrieved 2016-12-01.
14. ↑ "British Sikhs demand inquiry into Thatcher govt's role in 1984 Operation Bluestar". Timesofindia.indiatimes.com. 2015-01-01. Retrieved 2016-12-01.