ਖ਼ੋਤਾਨ

ਖ਼ੋਤਾਨ ਜਾਂ ਹੋਤਾਨ (ਆਈਗ਼ਰ: ur, ਖ਼ੋਤਿਨ; ਚੀਨੀ: 和田, ਹੀਤਿਆਨ; ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ: Hotan ਜਾਂ Khotan) ਮਧ ਏਸ਼ੀਆ ਵਿੱਚ ਚੀਨ ਦੇ ਸ਼ਨਜਿਆਂਗ ਪ੍ਰਾਂਤ ਦੇ ਦਖਣ ਪੱਛਮੀ ਭਾਗ ਵਿੱਚ ਸਥਿਤ ਇਕ ਸ਼ਹਿਰ ਹੈ ਜੋ ਖ਼ੋਤਾਨ ਵਿਭਾਗ ਦੀ ਰਾਜਧਾਨੀ ਵੀ ਹੈ। ਉਸਦੀ ਆਬਾਦੀ ਸਨ 2006 ਵਿੱਚ 1,14,000 ਅਨੁਮਾਨਤ ਕੀਤੀ ਗਈ ਸੀ। ਖ਼ੋਤਾਨ ਤਾਰਮਦ੍ਰੋਣੀ ਵਿੱਚ ਕਨਲਨ ਪਰਬਤਾਂ ਦੇ ਠੀਕ ਉੱਤਰ ਵਿੱਚ ਸਥਿਤ ਹੈ। ਕਨਲਨ ਲੜੀ ਵਿੱਚ ਖ਼ੋਤਾਨ ਪਹੁੰਚਣ ਦੇ ਲਈ ਤਿੰਨ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਪਹਾੜੀ ਦਰੇ ਹਨ - ਸੰਜੂ ਦੱਰਾ, ਹਿੰਦੂ ਤਾਗ਼ ਦੱਰਾ ਅਤੇ ਇਲਚੀ ਦੱਰਾ - ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਜ਼ਰੀਏ ਖ਼ੋਤਾਨ ਹਜ਼ਾਰਾਂ ਸਾਲਾਂ ਤੋਂ ਭਾਰਤ ਦੇ ਲਦਾਖ਼ ਖੇਤਰ ਤੋਂ ਵਪਾਰਕ ਅਤੇ ਸਾਂਸਕ੍ਰਿਤਕ ਸੰਬੰਧ ਬਣਾਏ ਹੋਏ ਸਨ।^[1] ਇਹ ਸ਼ਹਿਰ ਟਕਲਾਮਕਾਨ ਰੇਗਿਸਤਾਨ ਦੇ ਦਖਣ ਪੱਛਮੀ ਸਿਰੇ ਤੇ ਸਥਿਤ ਹੈ ਅਤੇ ਦੋ ਸ਼ਕਤੀਸ਼ਾਲੀ ਨਦੀਆਂ ਇਸ ਨੂੰ ਸਿੰਜਦੀਆਂ ਹਨ- ਕਾਰਾਕਾਸ਼ ਨਦੀ ਅਤੇ ਯੁਰੰਗਕਾਸ਼ ਨਦੀ। ਖ਼ੋਤਾਨ ਵਿੱਚ ਮੁਖ ਤੌਰ ਤੇ ਆਇਗ਼ਰ ਲੋਕ ਵੱਸਦੇ ਹਨ।^[2]

ਖੁਤਨ, ਖੋਤਨ ਜਾਂ ਖੋਤਾਨ ਮੱਧ ਏਸ਼ੀਆ ਵਿੱਚ ਚੀਨੀ ਤੁਰਕਿਸਤਾਨ (ਸਿੰਕਿਆਂਗ) ਦੇ ਰੇਗਸਤਾਨ (ਤਕਲਾਮਕਾਨ) ਦੇ ਦੱਖਣੀ ਸਿਰੇ ਉੱਤੇ ਸਥਿਤ ਨਖਲਿਸਤਾਨ ਵਿੱਚ ਸਥਿਤ ਇੱਕ ਨਗਰ ਹੈ। ਜਿਸ ਨਖਲਿਸਤਾਨ ਵਿੱਚ ਇਹ ਸਥਿਤ ਹੈ, ਉਹ ਯਾਰਕੰਦ ਤੋਂ 300 ਕਿਮੀ ਦੱਖਣ ਪੂਰਬ ਵੱਲ ਹੈ ਅਤੇ ਅਤਿ ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਕਾਲ ਤੋਂ ਹੀ ਤਾਰਿਮ ਘਾਟੀ ਦੇ ਦੱਖਣ ਕੰਢੇ ਵਾਲੇ ਨਖਲਿਸਤਾਨ ਵਿੱਚ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡਾ ਹੈ। ਖੁਤਨ ਜਿਲ੍ਹੇ ਨੂੰ ਮਕਾਮੀ ਲੋਕ ਇਲਵੀ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਇਸ ਨਖਲਿਸਤਾਨ ਦੇ ਦੋ ਹੋਰ ਨਗਰ ਯੁਰੁੰਗਕਾਸ਼ ਅਤੇ ਕਾਰਾਕਾਸ਼ ਤਿੰਨੋਂ ਇੱਕ 60 ਕਿਮੀ ਹਰਿਆਲੀ ਲੰਮੀ ਪੱਟੀ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਕੁਨ-ਲੁਨ ਪਹਾੜ ਦੇ ਉੱਤਰੀ ਪੇਟੇ ਵਿੱਚ ਹਨ। ਇਸਦੀ ਹਰਿਆਲੀ ਦੇ ਸਾਧਨ ਭੁਰੁੰਗਕਾਸ਼ ਅਤੇ ਕਾਰਾਕਾਸ਼ ਨਦੀਆਂ ਹਨ ਜੋ ਮਿਲਕੇ ਖੁਤਨ ਨਦੀ ਦਾ ਰੂਪ ਲੈ ਲੈਂਦੀਆਂ ਹਨ। ਖੁਤਨ ਨਾਮ ਦੇ ਸੰਬੰਧ ਵਿੱਚ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਉਹ ਕੁਸਤਨ (ਭੂਮੀ ਹੈ ਥਣ ਜਿਸਦਾ) ਦੇ ਨਾਮ ਉੱਤੇ ਪਿਆ ਹੈ ਜਿਸਨੂੰ ਮਾਤਭੂਮੀ ਤੋਂ ਨਿਰਵਾਸਤ ਹੋ ਕੇ ਧਰਤੀ ਮਾਤਾ ਦੇ ਸਹਾਰੇ ਜੀਵਨਬਤੀਤ ਕਰਨਾ ਪਿਆ ਸੀ ।

ਖੁਤਨ ਪੁਰਾਣੇ ਹਾਨਵੰਸ਼ ਦੇ ਕਾਲ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਆਮ ਜਿਹਾ ਰਾਜ ਸੀ। ਪਰ ਪਹਿਲਾਂ ਸਦੀ ਈਸਵੀ ਦੇ ਪਿਛਲੇ ਅੱਧ ਵਿੱਚ, ਜਿਸ ਸਮੇਂ ਚੀਨ ਤਾਰਿਮ ਘਾਟੀ ਉੱਤੇ ਅਧਿਕਾਰ ਕਰਨ ਲਈ ਜ਼ੋਰ ਲਗਾ ਰਿਹਾ ਸੀ, ਆਪਣੀ ਭੂਗੋਲਿਕ ਹਾਲਤ - ਅਰਥਾਤ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡਾ ਨਖਲਿਸਤਾਨ ਹੋਣ ਅਤੇ ਪੱਛਮ ਜਾਣ ਵਾਲੇ ਦੋ ਮਾਰਗਾਂ ਵਿੱਚ ਜਿਆਦਾ ਦੱਖਣ ਰਸਤਾ ਉੱਤੇ ਸਥਿਤ ਹੋਣ ਦੇ ਕਾਰਨ ਮਧ ਏਸ਼ੀਆ ਅਤੇ ਭਾਰਤ ਦੇ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਜੋੜਨ ਵਾਲੀ ਕੜੀ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਇਸ ਨੂੰ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਮਹੱਤਵ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੋਇਆ। ਭਾਰਤ ਦੇ ਨਾਲ ਇਸਦਾ ਅਤਿਅੰਤ ਨੇੜਲਾ ਸੰਬੰਧ ਬਹੁਤ ਦਿਨਾਂ ਤੱਕ ਬਣਿਆ ਰਿਹਾ। ਖੁਤਨ ਦੇ ਰਸਤੇ ਹੀ ਬੋਧੀ ਧਰਮ ਚੀਨ ਪੁਜਿਆ। ਇੱਕ ਸਮੇਂ ਖੁਤਨ ਬੋਧੀ ਧਰਮ ਦੀ ਸਿੱਖਿਆ ਦਾ ਬਹੁਤ ਵੱਡਾ ਕੇਂਦਰ ਸੀ। ਉੱਥੇ ਭਾਰਤੀ ਲਿਪੀ ਅਤੇ ਪ੍ਰਾਕ੍ਰਿਤ ਭਾਸ਼ਾ ਪ੍ਰਚੱਲਤ ਸੀ। ਉੱਥੇ ਗੁਪਤਕਾਲੀਨ ਅਨੇਕ ਬੋਧੀ ਵਿਹਾਰ ਮਿਲੇ ਹਨ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਕੰਧਾਂ ਉੱਤੇ ਅਜੰਤਾ ਸ਼ੈਲੀ ਨਾਲ ਮਿਲਦੀ ਜੁਲਦੀ ਸ਼ੈਲੀ ਦੇ ਚਿੱਤਰ ਪਾਏ ਗਏ ਹਨ। ਕਾਸ਼ਗਰ ਵਲੋਂ ਚੀਨ ਅਤੇ ਚੀਨ ਵਲੋਂ ਭਾਰਤ ਆਉਣ ਵਾਲੇ ਕਾਫਲੇ, ਵਪਾਰੀ ਖੁਤਨ ਹੋਕੇ ਹੀ ਆਉਂਦੇ ਜਾਂਦੇ ਸਨ। ਫਾਹਿਆਨ, ਸੁੰਗਿਉਨ, ਯੁਵਾਨਚਵਾਂਗ ਅਤੇ ਮਾਰਕੋਪਾਲੋ ਨੇ ਇਸ ਰਸਤੇ ਦਾ ਅਨੁਸਰਣ ਕੀਤਾ ਸੀ। ਇਹ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਬੋਧੀ ਵਿਦਵਾਨ ਬੁੱਧਸੇਨਾ ਦਾ ਨਿਵਾਸਸਥਾਨ ਸੀ।

ਆਪਣੀ ਅਮੀਰੀ ਅਤੇ ਅਨੇਕ ਵਪਾਰ ਮਾਰਗਾਂ ਦਾ ਕੇਂਦਰ ਹੋਣ ਦੇ ਕਾਰਨ ਇਸ ਨਗਰ ਨੂੰ ਅਨੇਕ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਉਥਾਨ ਪਤਨ ਦਾ ਸਾਹਮਣਾ ਕਰਨਾ ਪਿਆ। 70 ਈਸਵੀ ਵਿੱਚ ਸੈਨਾਪਤੀ ਪਾਨਚਾਉ ਨੇ ਇਸਨੂੰ ਜਿੱਤਿਆ। ਅਤੇ ਉੱਤਰਵਰਤੀ ਹਨਵੰਸ਼ ਦੇ ਅਧੀਨ ਰਿਹਾ। ਉਸਦੇ ਬਾਅਦ ਫਿਰ ਸੱਤਵੀਂ ਸ਼ਤੀ ਵਿੱਚ ਟਾਂਗ ਖ਼ਾਨਦਾਨ ਦਾ ਇਸ ਉੱਤੇ ਅਧਿਕਾਰ ਸੀ। ਅਠਵੀਂ ਸਦੀ ਵਿੱਚ ਪੱਛਮੀ ਤੁਰਕਿਸਤਾਨ ਵਲੋਂ ਆਉਣ ਵਾਲੇ ਅਰਬਾਂ ਨੇ ਅਤੇ ਦਸਵੀਂ ਸਦੀ ਵਿੱਚ ਕਾਸ਼ਗਰਵਾਸੀਆਂ ਨੇ ਇਸ ਉੱਤੇ ਅਧਿਕਾਰ ਕੀਤਾ। 13ਵੀਂ ਸਦੀ ਵਿੱਚ ਚੰਗੇਜ ਖਾਂ ਨੇ ਉਸ ਉੱਤੇ ਕਬਜਾ ਕੀਤਾ। ਬਾਅਦ ਨੂੰ ਇਹ ਮੱਧ ਏਸ਼ੀਆ ਵਿੱਚ ਮੰਗੋਲਾਂ ਦੇ ਅਧੀਨ ਹੋਇਆ। ਇਸ ਕਾਲ ਵਿੱਚ ਮਾਰਕੋਪੋਲੋ ਇਸ ਰਸਤੇ ਗੁਜਰਿਆ ਸੀ ਅਤੇ ਉਸਨੇ ਇੱਥੇ ਦੀ ਖੇਤੀ, ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਤੌਰ ਤੇ ਕਪਾਹ ਦੀ ਖੇਤੀ ਅਤੇ ਇਸਦੇ ਵਪਾਰਕ ਮਹੱਤਵ ਅਤੇ ਨਿਵਾਸੀਆਂ ਦੇ ਵੀਰ ਚਰਿੱਤਰ ਦੀ ਚਰਚਾ ਕੀਤੀ ਹੈ।

ਹਾਲ ਦੀਆਂ ਸ਼ਤਾਬਦੀਆਂ ਵਿੱਚ ਇਹ ਚੀਨੀ ਮੱਧ ਏਸ਼ੀਆ ਵਿੱਚ ਮੁਸਲਮਾਨ ਸਰਗਰਮੀਆਂ ਦਾ ਕੇਂਦਰ ਰਿਹਾ ਅਤੇ 1864-65 ਵਿੱਚ ਚੀਨ ਦੇ ਵਿਰੁੱਧ ਹੋਈ ਡੰਗਨ ਬਗ਼ਾਵਤ ਵਿੱਚ ਇਸ ਨਗਰ ਦੀ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਭੂਮਿਕਾ ਸੀ। 1878 ਵਿੱਚ ਕਾਸ਼ਗਰ ਅਤੇ ਖੁਤਨ ਨੇ ਮਸ਼ਹੂਰ ਖੇਤੀ ਫੌਜ ਨੂੰ ਆਤਮ ਸਮਰਪਣ ਕੀਤਾ। ਫਲਸਰੂਪ ਇਹ ਫਿਰ ਚੀਨ ਦੇ ਅਧਿਕਾਰ ਵਿੱਚ ਚਲਾ ਗਿਆ। ਅੱਜ ਕੱਲ੍ਹ ਸਿੰਕਿਆਂਗ ਪ੍ਰਾਂਤ ਦੇ ਅਧੀਨ ਹੈ।