ਗੰਧਾਰ ਕਲਾ

ਗੰਧਾਰ ਕਲਾ ਇੱਕ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਭਾਰਤੀ ਕਲਾ ਹੈ। ਇਸ ਕਲਾ ਦਾ ਚਰਚਾ ਵੈਦਿਕ ਅਤੇ ਬਾਅਦ ਦੇ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤ ਸਾਹਿਤ ਵਿੱਚ ਮਿਲਦਾ ਹੈ। ਆਮ ਤੌਰ 'ਤੇ ਗੰਧਾਰ ਸ਼ੈਲੀ ਦੀਆਂ ਮੂਰਤੀਆਂ ਦਾ ਸਮਾਂ ਪਹਿਲੀ ਸ਼ਦੀ ਈਸਵੀ ਤੋਂ ਚੌਥੀ ਸ਼ਦੀ ਈਸਵੀ ਦੇ ਵਿਚਕਾਰ ਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਇਸ ਸ਼ੈਲੀ ਦੀ ਮਹਾਨ ਰਚਨਾਵਾਂ 50 ਈ0 ਤੋਂ 150 ਈ0 ਦੇ ਵਿਚਕਾਰ ਦੀਆਂ ਮੰਨੀਆਂ ਜਾ ਸਕਦੀਆਂ ਹਨ। ਗੰਧਾਰ ਕਲਾ ਦੀ ਵਿਸ਼ਾ - ਵਸਤੂ ਭਾਰਤੀ ਸੀ, ਪਰ ਕਲਾ ਸ਼ੈਲੀ ਯੂਨਾਨੀ ਅਤੇ ਰੋਮਨ ਸੀ। ਇਸ ਲਈ ਗੰਧਾਰ ਕਲਾ ਨੂੰ ਗਰੀਕਾਂ - ਰੋਮਨ, ਗਰੀਕਾਂ ਬੁੱਧਿਸਟ ਜਾਂ ਹਿੰਦੂ - ਯੂਨਾਨੀ ਕਲਾ ਵੀ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਦੇ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਕੇਂਦਰ ਜਲਾਲਾਬਾਦ, ਹੱਡਾ, ਬਾਮਿਆਨ, ਸਵਾਤ ਘਾਟੀ ਅਤੇ ਪੇਸ਼ਾਵਰ ਸਨ। ਇਸ ਕਲਾ ਵਿੱਚ ਪਹਿਲੀ ਵਾਰ ਬੁੱਧ ਦੀਆਂ ਸੁੰਦਰ ਮੂਰਤੀਆਂ ਬਣਾਈਆਂ ਗਈਆਂ।

ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਨਿਰਮਾਣ ਵਿੱਚ ਸਫੇਦ ਅਤੇ ਕਾਲੇ ਰੰਗ ਦੇ ਪੱਥਰ ਦਾ ਇਸਤੇਮਾਲ ਕੀਤਾ ਗਿਆ। ਗੰਧਾਰ ਕਲਾ ਨੂੰ ਮਹਾਯਾਨ ਧਰਮ ਦੇ ਵਿਕਾਸ ਤੋਂ ਪ੍ਰੋਤਸਾਹਨ ਮਿਲਿਆ। ਇਸ ਦੀਆਂ ਮੂਰਤੀਆਂ ਵਿੱਚ ਮਾਂਸਪੇਸ਼ੀਆਂ ਸਪਸ਼ਟ ਝਲਕਦੀਆਂ ਹਨ ਅਤੇ ਆਕਰਸ਼ਕ ਵਸਤਰਾਂ ਦੀਆਂ ਸਿਲਵਟਾਂ ਸਾਫ਼ ਵਿਖਾਈ ਦਿੰਦੀਆਂ ਹਨ। ਇਸ ਸ਼ੈਲੀ ਦੇ ਸ਼ਿਲਪੀਆਂ ਦੁਆਰਾ ਅਸਲੀਅਤ ਪਰ ਘੱਟ ਧਿਆਨ ਦਿੰਦੇ ਹੋਏ ਬਾਹਰਲੇ ਸੌਂਦਰਿਆ ਨੂੰ ਮੂਰਤਰੂਪ ਦੇਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕੀਤੀ ਗਈ। ਇਸ ਦੀਆਂ ਮੂਰਤੀਆਂ ਵਿੱਚ ਭਗਵਾਨ ਬੁੱਧ ਯੂਨਾਨੀ ਦੇਵਤਾ ਅਪੋਲੋ ਦੇ ਸਮਾਨ ਪ੍ਰਤੀਤ ਹੁੰਦੇ ਹਨ। ਇਸ ਸ਼ੈਲੀ ਵਿੱਚ ਉੱਚਕੋਟੀ ਦੀ ਨੱਕਾਸ਼ੀ ਦਾ ਪ੍ਰਯੋਗ ਕਰਦੇ ਹੋਏ ਪ੍ਰੇਮ, ਕਰੁਣਾ, ਸਨੇਹ ਆਦਿ ਵੱਖ ਵੱਖ ਭਾਵਨਾਵਾਂ ਅਤੇ ਅਲੰਕਾਰਿਤਾ ਦਾ ਸੁੰਦਰ ਸੁਮੇਲ ਪੇਸ਼ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ। ਇਸ ਸ਼ੈਲੀ ਵਿੱਚ ਗਹਿਣਿਆਂ ਦਾ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਨ ਜਿਆਦਾ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ। ਇਸ ਵਿੱਚ ਸਿਰ ਦੇ ਬਾਲ ਪਿੱਛੇ ਦੇ ਵੱਲ ਮੋੜ ਕੇਇੱਕ ਜੂੜਾ ਬਣਾ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਹੈ ਜਿਸਦੇ ਨਾਲ ਮੂਰਤੀਆਂ ਸ਼ਾਨਦਾਰ ਅਤੇ ਸਜੀਵ ਲੱਗਦੀਆਂ ਹਨ। ਕਨਿਸ਼ਕ ਦੇ ਕਾਲ ਵਿੱਚ ਗੰਧਾਰ ਕਲਾ ਦਾ ਵਿਕਾਸ ਵੱਡੀ ਤੇਜੀ ਨਾਲ ਹੋਇਆ। ਭਰਹੁਤ ਅਤੇ ਸਾਂਚੀ ਵਿੱਚ ਕਨਿਸ਼ਕ ਦੁਆਰਾ ਨਿਰਮਿਤ ਸਤੰਭ ਗੰਧਾਰ ਕਲਾ ਦੇ ਉਦਾਹਰਨ ਹਨ।^[1]