ਚਿਤ੍ਰੰਗਦਾ (Sanskrit, चित्रांगदा), ਹਿੰਦੂ ਮਹਾਂਕਾਵਿ ਮਹਾਂਭਾਰਤ ਵਿੱਚ, ਰਾਜਾ ਚਿਤ੍ਰੰਵਾਹਨਾ ਦੀ ਧੀ ਸੀ ਅਤੇ ਅਰਜੁਨ ਦੀ ਪਤਨੀਆਂ ਵਿਚੋਂ ਇੱਕ ਹੈ। ਉਸ ਨਾਲ ਉਸ ਨੇ ਇੱਕ ਪੁੱਤਰ ਨੂੰ ਜਨਮ ਦਿੱਤਾ ਜਿਸ ਦਾ ਨਾਂ ਬੱਭਰੂਵਾਹਨਾ ਰੱਖਿਆ ਸੀ।^[1]

ਮਨਲੂਰ ਮਹਾਭਾਰਤ ਕਾਲ ਦੌਰਾਨ ਭਾਰਤ ਦੇ ਦੱਖਣੀ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਰਾਜ ਸੀ। ਇਸ ਉੱਤੇ ਚਿਤ੍ਰਵਾਹਨ ਨਾਮ ਦੇ ਰਾਜੇ ਨੇ ਸ਼ਾਸਨ ਕੀਤਾ ਸੀ। ਉਸ ਦੀ ਇੱਕ ਬੇਟੀ ਸੀ ਜਿਸਦਾ ਨਾਂ ਚਿਤ੍ਰੰਗਦਾ ਸੀ, ਜਿਸ ਦਾ ਨਾਮ ਉਸ ਨੇ ਮਧੁਲਿਕਾ ਫੁੱਲ 'ਤੇ ਰੱਖਿਆ ਸੀ। ਕਈ ਪੀੜ੍ਹੀਆਂ ਤੱਕ, ਖ਼ਾਨਦਾਨ ਦੇ ਇੱਕ ਤੋਂ ਵੱਧ ਵਾਰਸ ਨਹੀਂ ਸਨ। ਚਿਤ੍ਰਵਾਹਨ ਤੱਕ ਕੋਈ ਹੋਰ ਵਾਰਸ ਨਹੀਂ ਸੀ, ਇਸ ਲਈ ਉਸ ਨੇ ਚਿਤ੍ਰੰਗਦਾ ਨੂੰ ਯੁੱਧ ਅਤੇ ਰਾਜ ਦੀ ਸਿਖਲਾਈ ਦਿੱਤੀ। ਚਿਤ੍ਰੰਗਦਾ ਯੁੱਧ ਲੜਨ ਦੀ ਚੰਗੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਜਾਂਚ ਰੱਖਦੀ ਸੀ ਅਤੇ ਉਸ ਨੇ ਆਪਣੀ ਧਰਤੀ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਰੱਖਿਆ ਕਰਨ ਦੇ ਹੁਨਰ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤੇ ਸਨ।^[2]

ਮਹਾਂਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਇਸ ਗੱਲ ਦਾ ਜ਼ਿਕਰ ਨਹੀਂ ਮਿਲਦਾ ਹੈ ਕਿ ਪਾਂਡਵ ਰਾਜਕੁਮਾਰ ਅਰਜੁਨ ਦੀ ਚਿਤ੍ਰੰਗਦਾ ਨਾਲ ਮੁਲਾਕਾਤ ਕਿਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਹੋਈ। ਇਸ ਬਿਰਤਾਂਤ ਦਾ ਵਰਣਨ ਰਬਿੰਦਰਨਾਥ ਟੈਗੋਰ ਦੇ ਨਾਟਕ ਚਿਤ੍ਰਾ^[3] ਵਿੱਚ ਮਿਲਦਾ ਹੈ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਟੈਗੋਰ ਨੇ ਚਿਤ੍ਰੰਗਦਾ ਨੂੰ ਇੱਕ ਯੋਧਾ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਦਰਸਾਇਆ ਹੈ। ਇਸ ਨਾਟਕ ਵਿੱਚ ਟੈਗੋਰ ਨੇ ਉਸ ਨੂੰ ਇੱਕ ਨਰ ਪੌਸ਼ਾਕ ਵਿੱਚ ਪੇਸ਼ ਕੀਤਾ ਹੈ।^[4] ਉਸ ਦੀ ਇਮਾਨਦਾਰੀ ਅਤੇ ਹੌਂਸਲੇ ਕਾਰਨ ਅਰਜੁਨ ਨੂੰ ਉਸ ਨਾਲ ਪਿਆਰ ਹੋ ਗਿਆ।^[2] ਅਰਜੁਨ ਦੀ ਭਟਕਣਾ, ਉਸ ਦੇ ਗ਼ੁਲਾਮੀ ਦੇ ਸਮੇਂ ਦੌਰਾਨ, ਉਸ ਨੂੰ ਮਨੀਪੁਰਾ ਦੇ ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਰਾਜ ਵਿੱਚ ਵੀ ਲੈ ਜਾਇਆ ਗਿਆ। ਮਨੀਪੁਰਾ ਦੇ ਸ਼ਾਸਕ ਰਾਜਾ ਚਿੱਤਰਵਾਹਨ ਦਾ ਦੌਰਾ ਕਰਦਿਆਂ, ਉਸਨੇ ਆਪਣੀ ਸੁੰਦਰ ਬੇਟੀ ਚਿਤ੍ਰੰਗਦਾ ਨੂੰ ਵੇਖਿਆ ਅਤੇ ਉਸਦੇ ਨਾਲ ਪਿਆਰ ਹੋ ਗਿਆ। ਜਦੋਂ ਉਹ ਰਾਜੇ ਕੋਲ ਵਿਆਹ ਲਈ ਉਸ ਦਾ ਹੱਥ ਮੰਗਣ ਲਈ ਆਇਆ, ਤਾਂ ਰਾਜੇ ਨੇ ਉਸ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਪੂਰਵਜ ਪ੍ਰਭੰਜਨਾ ਦੀ ਕਹਾਣੀ ਸੁਣਾਈ ਜੋ ਬੇਔਲਾਦ ਸੀ ਅਤੇ ਔਲਾਦ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਨ ਲਈ ਸਖਤ ਤਪ ਕਰਦੇ ਰਹੇ। ਅਖੀਰ ਵਿੱਚ, ਮਹਾਂਦੇਵ ਪ੍ਰਭੰਜਨਾ ਕੋਲ ਪ੍ਰਗਟ ਹੋਏ, ਉਸ ਨੂੰ ਇਹ ਵਰਦਾਨ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਕਿ ਉਸ ਦੀ ਜਾਤੀ ਦੇ ਹਰੇਕ ਉੱਤਰਾਧਿਕਾਰੀ ਦੇ ਬੱਚੇ ਹੋਣੇ ਚਾਹੀਦੇ ਹਨ। ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਚਿਤਰਵਾਹਨ, ਉਸ ਦੇ ਪੂਰਵਜਾਂ ਦੇ ਉਲਟ, ਉਸ ਦੇ ਇੱਕ ਪੁੱਤਰ ਨਹੀਂ, ਬਲਕਿ ਇੱਕ ਧੀ ਸੀ, ਉਸ ਨੇ ਆਪਣੇ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਰਿਵਾਜਾਂ ਅਨੁਸਾਰ ਉਸਨੂੰ "ਪੁਤ੍ਰਿਕਾ" ਬਣਾਇਆ। ਇਸ ਦਾ ਅਰਥ ਇਹ ਹੋਇਆ ਕਿ ਉਸ ਦਾ ਜਨਮ ਲੈਣ ਵਾਲਾ ਇੱਕ ਪੁੱਤਰ ਉਸਦਾ ਉਤਰਾਧਿਕਾਰੀ ਹੋਵੇਗਾ, ਕੋਈ ਹੋਰ ਨਹੀਂ ਹੋਵੇਗਾ। ਅਰਜੁਨ ਆਸਾਨੀ ਨਾਲ ਇਸ ਸ਼ਰਤ ਨਾਲ ਸਹਿਮਤ ਹੋ ਗਿਆ। ਚਿਤ੍ਰੰਗਦਾ ਨਾਲ ਵਿਆਹ ਕਰਵਾਕੇ, ਉਹ ਉਸ ਨਾਲ ਤਿੰਨ ਸਾਲ ਰਿਹਾ। ਜਦੋਂ ਚਿਤ੍ਰੰਗਦਾ ਨੇ ਇੱਕ ਪੁੱਤਰ ਨੂੰ ਜਨਮ ਦਿੱਤਾ ਸੀ, ਅਰਜੁਨ ਨੇ ਉਸ ਨੂੰ ਪਿਆਰ ਨਾਲ ਗਲੇ ਲਗਾ ਲਿਆ ਅਤੇ ਉਸ ਤੋਂ ਅਤੇ ਉਸ ਦੇ ਪਿਤਾ ਤੋਂ ਵਿਦਾ ਲੈ ਕੇ ਫਿਰ ਭਟਕਣਾ ਮੁੜ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤਾ।^[5]

ਕਲਯੁਗ ਦੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਪਾਂਡਵ ਦ੍ਰੌਪਦੀ ਨਾਲ ਸੰਨਿਆਸ ਲੈ ਗਏ ਅਤੇ ਗੱਦੀ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਇਕਲੌਤੇ ਵਾਰਸ ਅਰਜੁਨ ਦੇ ਪੋਤੇ, ਪਰੀਕਸ਼ਿਤ ਲਈ ਛੱਡ ਦਿੱਤਾ। ਉਸ ਨੇ ਕੁੱਤੇ ਦੇ ਸਾਥ ਨਾਲ ਹਿਮਾਲਿਆ ਵੱਲ ਆਪਣੀ ਅੰਤਮ ਯਾਤਰਾ ਕੀਤੀ। ਚਿਤ੍ਰੰਗਦਾ ਵਾਪਸ ਆਪਣੇ ਰਾਜ ਮਨੀਪੁਰ ਚਲੀ ਗਈ।^[6]

• Citrāngadā in: M.M.S. Shastri Chitrao, Bharatavarshiya Prachin Charitrakosha (Dictionary of Ancient Indian Biography, in Hindi), Pune 1964, p. 213
• The Mahabharata of Krishna Dvaipayana Vyasa, trl. from the original Sanskrit by Kisari Mohan Ganguli, Calcutta 1883-1896
• Chitrangada in: Wilfried Huchzermeyer, Studies in the Mahabharata, edition sawitri 2018, p. 17-19.  ISBN 978-3-931172-32-9 (also as E-Book)

1. ↑ Shastri Chitrao (1964), p. 213
2. ↑ ^{2.0 2.1} Bhanu, Sharada (1997). Myths and Legends from India - Great Women. Chennai: Macmillan India Limited. pp. 7–9. ISBN 0-333-93076-2.
3. ↑ Tagore, Rabindranath (2015). Chitra - A Play in One Act. Read Books Ltd. p. 1. ISBN 9781473374263.
4. ↑ J. E. Luebering, ed. (2010). The 100 Most Influential Writers of All Time. The Rosen Publishing Group, Inc. p. 242. ISBN 9781615300051.
5. ↑ Ganguli (1883), Book I, Section 218
6. ↑ Ganguli, Kisari Mohan (1883–1896). "SECTION 1". The Mahabharata: Book 17: Mahaprasthanika Parva. Internet Sacred Text Archive. Retrieved 3 April 2016.