ਨਿਧਾਨ ਸਿੰਘ ਚੁੱਘਾ

ਨਿਧਾਨ ਸਿੰਘ ਚੁੱਘਾ
ਜਨਮ	ਨਿਧਾਨ ਸਿੰਘ ਜੂਨ 1855 ਚੁੱਘਾ, ਜਿਲ੍ਹਾ ਫਿਰੋਜਪੁਰ, ਸੂਬਾ ਪੰਜਾਬ, ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਭਾਰਤ (ਹੁਣ, ਜਿਲ੍ਹਾ ਮੋਗਾ, ਪੰਜਾਬ, ਭਾਰਤ)
ਮੌਤ	6 ਦਸੰਬਰ 1936 ਮੋਗਾ, ਪੰਜਾਬ
ਹੋਰ ਨਾਮ	ਜਗਜੀਤ ਸਿੰਘ (ਦੂਜਾ ਨਾਮ)
ਜੀਵਨ ਸਾਥੀ	ਗੁਰਸ਼ਰਨ ਕੌਰ, ਸ਼ੰਘਈ
ਬੱਚੇ	ਬਿਜੈ ਸਿੰਘ
ਪਿਤਾ	ਸੁੰਦਰ ਸਿੰਘ

ਨਿਧਾਨ ਸਿੰਘ ਚੁੱਘਾ (ਜੂਨ 1855 - 6 ਦਸੰਬਰ 1936) ਇੱਕ ਗ਼ਦਰੀ ਨੇਤਾ ਸੀ। ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਅਧਿਕਾਰੀਆਂ ਦੁਆਰਾ ਉਸ ਨੂੰ ਸਭ ਤੋਂ ਖਤਰਨਾਕ ਅਤੇ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਗ਼ਦਰੀਆਂ ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਸੀ।^[1][2]

ਨਿਧਾਨ ਸਿੰਘ ਦਾ ਜਨਮ 1855 ਵਿੱਚ ਆਧੁਨਿਕ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਮੋਗਾ ਜ਼ਿਲ੍ਹੇ ਦੇ ਇਕ ਪਿੰਡ ਚੁੱਘਾ, ਨੇੜੇ ਕਸਬਾ ਧਰਮਕੋਟ ਵਿੱਚ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਇਹਨਾਂ ਦੇ ਪਿਤਾ ਦਾ ਨਾਮ ਸੁੰਦਰ ਸਿੰਘ ਸੀ। ਇੱਕ ਸਰੋਤ ਦੱਸਦਾ ਹੈ ਕਿ ਉਹ 1851 ਵਿੱਚ ਪੈਦਾ ਹੋਇਆ ਸੀ।

ਸੰਨ 1882 ਵਿੱਚ, ਨਿਧਾਨ ਸਿੰਘ ਭਾਰਤ ਤੋਂ ਸ਼ੰਘਾਈ ਲਈ ਰਵਾਨਾ ਹੋਇਆ, ਜਿੱਥੇ ਉਹ ਇੱਕ ਚੌਕੀਦਾਰ ਵਜੋਂ ਕੰਮ ਕਰਦਾ ਸੀ ਅਤੇ ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਸਥਾਨਕ ਗੁਰਦੁਆਰੇ ਦਾ ਖਜ਼ਾਨਚੀ ਬਣ ਗਿਆ। ਉਸ ਨੇ ਸਥਾਨਕ ਗੁਰਦੁਆਰੇ ਦੀ ਉਸਾਰੀ ਵਿੱਚ ਮਦਦ ਕੀਤੀ ਸੀ।^[3]

ਜਦੋਂ ਕਿ ਚੀਨ ਵਿੱਚ, ਨਿਧਾਨ ਸਿੰਘ ਨੇ ਸਿੱਖ ਧਾਰਮਿਕ ਰਸਮਾਂ ਅਨੁਸਾਰ ਇੱਕ ਚੀਨੀ ਔਰਤ ਨਾਲ ਵਿਆਹ ਕੀਤਾ, ਜਿਸ ਨਾਲ ਉਸ ਦਾ ਇੱਕ ਪੁੱਤਰ ਹੋਇਆ ਜਿਸਦਾ ਨਾਮ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਬਿਜੇ ਸਿੰਘ ਰੱਖਿਆ। ਨਿਧਾਨ ਸਿੰਘ ਨੇ ਅਗਸਤ 1909 ਵਿੱਚ ਸ਼ੰਘਾਈ ਵਿੱਚ ਡੋਂਗਬਾਓਕਿੰਗ ਰੋਡ ਗੁਰਦੁਆਰੇ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਐਤਵਾਰ ਨੂੰ ਚੀਨੀ ਔਰਤ ਨਾਲ ਵਿਆਹ ਕਰਵਾ ਲਿਆ।^[4] ਉਸ ਦੀ ਚੀਨੀ ਲਾੜੀ ਪੂਟੁੰਗ ਦੀ ਮੂਲ ਨਿਵਾਸੀ ਸੀ (ਪੁਦੋਂਗ) ਦੀ ਸਿੱਖ ਧਰਮ ਵਿੱਚ ਪਰਿਵਰਤਨ ਕਰਨ ਦੀ ਇੱਛਾ ਸੀ ਜੋ ਕਿ ਭਾਰਤੀ ਭਾਈਚਾਰੇ ਵਿੱਚ ਜਾਣੀ ਜਾਂਦੀ ਸੀ, ਅਤੇ ਉਹ ਵਿਆਹ ਕਰਕੇ ਬਹੁਤ ਖੁਸ਼ ਸੀ।^[5] ਇਸ ਚੀਨੀ ਔਰਤ ਨੇ ਸਿੱਖ ਧਰਮ ਅਪਣਾ ਲਿਆ ਅਤੇ ਉਸ ਨੂੰ ਗੁਰਸ਼ਰਨ ਕੌਰ ਵਜੋਂ ਨਾਮ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਜਦੋਂ ਕਿ ਨਿਧਾਨ ਦਾ ਨਾਮ ਇੱਕ ਅੰਮ੍ਰਿਤ ਸੰਚਾਰ ਸਮਾਰੋਹ ਵਿੱਚ ਜਗਜੀਤ ਸਿੰਘ ਰੱਖਿਆ ਗਿਆ ਸੀ।^[4][5] ਵਿਆਹ ਦੀ ਰਸਮ ਵਿੱਚ ਆਨੰਦ ਕਾਰਜ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ, ਜਿੱਥੇ ਗੁਰੂ ਗ੍ਰੰਥ ਸਾਹਿਬ ਦੇ ਦੁਆਲੇ ਚਾਰ ਚੱਕਰ ਕੇ ਲਾਵਾਂ ਲਈਆ ਸਨ।^[5] ਸਥਾਨਕ ਸਿੱਖਾਂ ਦੀ ਇੱਕ ਵੱਡੀ ਗਿਣਤੀ ਨੇ ਅੰਤਰਜਾਤੀ ਚੀਨੀ-ਪੰਜਾਬੀ ਵਿਆਹ ਵਿੱਚ ਹਿੱਸਾ ਲਿਆ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ 20 ਔਰਤਾਂ ਸ਼ਾਮਲ ਸਨ।^[5] ਇਹ ਪਹਿਲਾ ਅੰਤਰਜਾਤੀ ਚੀਨੀ-ਸਿੱਖ ਵਿਆਹ ਸੀ ਜੋ ਡੋਂਗਬਾਓਕਿੰਗ ਰੋਡ ਗੁਰਦੁਆਰੇ ਵਿੱਚ ਹੋਇਆ ਸੀ।^[5]

ਨਿਧਾਨ ਸਿੰਘ ਸੰਯੁਕਤ ਰਾਜ ਅਮਰੀਕਾ ਜਾਣ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਕਈ ਸਾਲਾਂ ਲਈ ਸ਼ੰਘਾਈ ਵਿੱਚ ਰਿਹਾ।

ਜਦੋਂ ਨਿਧਾਨ ਸਿੰਘ ਅਮਰੀਕਾ ਚਲੇ ਗਏ, ਉਦੋਂ ਭਾਰਤ ਦੀ ਆਜ਼ਾਦੀ ਦੇ ਸੰਗਰਾਮ ਵਾਸਤੇ ਨੇ ਗ਼ਦਰ ਪਾਰਟੀ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਕੀਤੀ ਸੀ। ਨਿਧਾਨ ਗ਼ਦਰ ਪਾਰਟੀ ਦਾ ਮੈਂਬਰ ਬਣ ਗਿਆ ਅਤੇ ਪਾਰਟੀ ਦੀ ਕਾਰਜਕਾਰੀ ਕਮੇਟੀ ਦੇ ਇੱਕ ਅਗਜਿਕਟਿਵ ਵਜੋਂ ਚੁਣਿਆ ਗਿਆ।^[1] ਅਪ੍ਰੈਲ 1914 ਵਿੱਚ, ਨਿਧਾਨ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਸਟਾਕਟਨ, ਕੈਲੀਫੋਰਨੀਆ ਦੀ ਖਾਲਸਾ ਦੀਵਾਨ ਸੁਸਾਇਟੀ ਦਾ ਪ੍ਰਧਾਨ ਚੁਣਿਆ ਗਿਆ।^[1]

ਪਹਿਲੇ ਵਿਸ਼ਵ ਯੁੱਧ ਦੌਰਾਨ, ਨਿਧਾਨ ਸਿੰਘ, ਹੋਰ ਉੱਘੇ ਗ਼ਦਰੀਆਂ ਦੇ ਨਾਲ, ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਵਿਰੁੱਧ ਹਥਿਆਰਬੰਦ ਵਿਦਰੋਹ ਪੈਦਾ ਕਰਨ ਦੇ ਉਦੇਸ਼ ਨਾਲ ਭਾਰਤ ਵਾਪਸ ਪਰਤਿਆ। ਆਖਰਕਾਰ ਭਾਰਤ ਵਾਪਸ ਆਉਣ ਦੇ ਇਰਾਦੇ ਨਾਲ, ਉਹ ਪਹਿਲੀ ਵਾਰ 29 ਅਗਸਤ 1914 ਨੂੰ ਸੈਨ ਫਰਾਂਸਿਸਕੋ ਵਿੱਚ ਐਸ. ਐਸ. ਕੋਰੀਆ ਵਿੱਚ ਸਵਾਰ ਹੋਇਆ, ਪਿਆਰਾ ਸਿੰਘ (ਲੰਗੇਰੀ, ਹੁਸ਼ਿਆਰਪੁਰ ਅਤੇ ਤਿੰਨ ਹੋਰਾਂ ਦੇ ਨਾਲ ਜਾਪਾਨ ਦੇ ਨਾਗਾਸਾਕੀ ਵਿੱਚ ਉਤਰਿਆ, ਅਤੇ ਅੱਗੇ ਵਧ ਕੇ ਸ਼ੰਘਾਈ, ਚੀਨ ਗਿਆ, ਜਿੱਥੇ ਉਸਨੇ ਗ਼ਦਰ ਦੇ ਕਾਰਨ ਲਈ ਪੈਸਾ ਇਕੱਠਾ ਕੀਤਾ।^[1][6] ਸ਼ੰਘਾਈ ਵਿੱਚ ਇਕੱਤਰ ਕੀਤੇ ਗਏ ਕੁਝ ਫੰਡ ਮੂਲ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਕਾਮਾਗਾਟਾ ਮਾਰੂ ਵਿੱਚ ਸਵਾਰ ਲੋਕਾਂ ਦੀਆਂ ਜਰੂਰਤਾਂ ਲਈ ਦਿੱਤੇ ਗਏ , ਹਾਲਾਂਕਿ ਜਹਾਜ਼ ਦੇ ਸਵਾਰਾ ਨੂੰ ਸ਼ੰਘਾਈ ਵਿਚ ਉਤਰਨ ਦੀ ਆਗਿਆ ਨਾ ਦਿੱਤੇ ਜਾਣ ਕਾਰਨ, ਇਸ ਦੇ ਉਦੇਸ਼ ਲਈ ਫੰਡ ਨਿਧਨ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਉਸ ਦੇ ਆਪਣੇ ਗ਼ਦਰ ਦੇ ਏਜੰਡੇ ਦੀ ਬਜਾਏ ਅਲਾਟ ਕੀਤੇ ਗਏ ਸਨ।^[1] ਜਦੋਂ ਉਹ ਸ਼ੰਘਾਈ ਵਿੱਚ ਸੀ, ਤਾਂ ਨਿਧਾਨ ਸਿੰਘ ਨੇ ਗ਼ਦਰ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਇੱਕ ਤਾਰ ਭੇਜਿਆ ਕਿ ਜੋ ਮਨੀਲਾ ਵਿੱਚ ਉਤਰੇ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਚੇਤਾਵਨੀ ਦਿੱਤੀ ਕਿ ਹਾਂਗਕਾਂਗ ਦੇ ਅਧਿਕਾਰੀ ਹਥਿਆਰਾਂ ਅਤੇ ਗ਼ਦਰ ਨਾਲ ਸਬੰਧਤ ਸਾਹਿਤ ਲਈ ਜਹਾਜ਼ ਦੀ ਸਖਤ ਭਾਲ ਕਰਨ ਜਾ ਰਹੇ ਹਨ।^[6] ਇਸ ਚੇਤਾਵਨੀ ਦੇ ਕਾਰਨ, ਦੂਜੇ ਜਹਾਜ਼ ਉੱਤੇ ਗ਼ਦਰ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਨੇ ਆਪਣੇ ਸਾਰੇ ਗ਼ਦਰੀ ਸਾਹਿਤ ਨੂੰ ਸਮੁੰਦਰੀ ਜਹਾਜ਼ ਵਿੱਚ ਸੁੱਟ ਦਿੱਤਾ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਰਿਵਾਲਵਰ ਅਤੇ ਗੋਲਾ ਬਾਰੂਦ ਗ਼ਦਰ ਦੇ ਨੇਤਾਵਾਂ ਨੂੰ ਰੱਖਣ ਲਈ ਦਿੱਤੇ ਗਏ ਸਨ।^[6] ਨਿਧਾਨ ਸਿੰਘ ਆਪਣੀ ਚੀਨੀ ਪਤਨੀ ਅਤੇ ਪੁੱਤਰ ਨੂੰ ਮਿਲਣ ਗਿਆ ਜਦੋਂ ਉਹ ਇਸ ਸਮੇਂ ਦੌਰਾਨ ਸ਼ੰਘਾਈ ਵਿੱਚ ਰਿਹਾ।

ਨਿਧਾਨ ਸਿੰਘ ਨੇ ਇਸ ਵਿੱਤੀ ਰਕਮ ਅਤੇ ਗੋਲਾ ਬਾਰੂਦ ਦੇ 600 ਰਾਊਂਡ ਨਾਲ ਸ਼ੰਘਾਈ ਛੱਡ ਦਿੱਤਾ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਟੋਸਾ ਮਾਰੂ ਆਪਣੇ ਕੁਝ ਗ਼ਦਰ ਦੇ ਸਹਿਯੋਗੀਆਂ ਨੂੰ ਲੈ ਕੇ ਗਿਆ ਸੀ। ਦੋਵੇਂ ਜਹਾਜ਼ ਇੱਕ ਦੂਜੇ ਦੇ ਲਗਭਗ ਉਸੇ ਸਮੇਂ ਪੇਨਾਗ, ਮਲਾਇਆ ਵਿੱਚ ਉਤਰੇ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਗ਼ਦਰੀ ਸਵਾਰ ਸਨ ਅਤੇ ਹੁਣ ਤੋਂ ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਦੁਆਰਾ ਰੱਖੇ ਗਏ ਸਨ।^[1] ਮਲਾਇਆ ਵਿੱਚ ਨਿਧਾਨ ਸਿੰਘ ਦੀ ਨਜ਼ਰਬੰਦੀ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਉਸਨੇ ਫੌਜੀਆਂ ਨੂੰ ਮਿਲਣ ਅਤੇ ਹਥਿਆਰ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਨ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕੀਤੀ ਪਰ ਉਹ ਅਸਫਲ ਰਿਹਾ।^[1] ਨਿਧਾਨ ਸਿੰਘ ਗ਼ਦਰ ਦੇ ਇੱਕ ਸਮੂਹ ਦਾ ਹਿੱਸਾ ਸੀ ਜਿਸ ਨੇ ਮਲਾਇਆ ਦੇ ਗਵਰਨਰ ਨੂੰ ਅਪੀਲ ਕੀਤੀ ਕਿ ਉਹ ਦੋਵੇਂ ਕਿਸ਼ਤੀਆਂ ਨੂੰ ਆਪਣੀ ਮੰਜ਼ਿਲ ਵੱਲ ਵਧਣ ਦੇਣ, ਜੋ ਕਿ ਸਫਲ ਰਿਹਾ।^[1]

ਨਿਧਾਨ 7 ਨਵੰਬਰ 1914 ਨੂੰ ਲੁਧਿਆਣਾ, ਪੰਜਾਬ ਪਹੁੰਚਿਆ, ਜਿੱਥੇ ਉਸ ਨੂੰ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਹਥਿਆਰਬੰਦ ਵਿਦਰੋਹ ਪੈਦਾ ਕਰਨ ਦਾ ਕੰਮ ਸੌਂਪਿਆ ਗਿਆ ਸੀ। ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ, ਉਸਨੇ ਵਿਦਰੋਹ ਲਈ ਬੰਬਾਂ ਵਰਗੇ ਵਿਸਫੋਟਕਾਂ ਦਾ ਨਿਰਮਾਣ ਕਰਨ ਵਾਲੀਆਂ ਫੈਕਟਰੀਆਂ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤੀਆਂ।^[1] ਇਹ ਬੰਬ ਫੈਕਟਰੀਆਂ ਝਾਬੇਵਾਲ ਅਤੇ ਲੋਹਿਤ ਬੱਦੀ ਵਿਖੇ ਸਥਿਤ ਸਨ।^[1] 30 ਨਵੰਬਰ 1914 ਨੂੰ ਫਿਰੋਜ਼ਪੁਰ ਛਾਉਣੀ ਉੱਤੇ ਅਚਾਨਕ ਹਮਲਾ ਕਰਨ ਦੀ ਯੋਜਨਾ ਬਣਾਈ ਗਈ ਸੀ ਪਰ ਇਹ ਦੇਸ਼ ਦਰੋਹੀਆਂ ਕਾਰਣ ਅਮਲ ਵਿੱਚ ਨਹੀਂ ਆਈ।^[1][7]

ਬਾਬਾ ਰੂੜ ਸਿੰਘ ਚੂਹੜਚੱਕ ਦੇ ਨਾਲ ਨਿਧਾਨ ਸਿੰਘ ਨੂੰ 29 ਅਪ੍ਰੈਲ 1915 ਨੂੰ ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਨੇ ਗ੍ਰਿਫਤਾਰ ਕਰ ਲਿਆ ਸੀ ਜਦੋਂ ਉਹ ਇੱਕ ਘੁੰਮ ਰਹੇ ਭਿਕਸ਼ੂ ਵਜੋਂ ਗੁਪਤ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਸੀ। ਲਾਹੌਰ ਦੇ ਪਹਿਲੇ ਸਾਜ਼ਿਸ਼ ਕੇਸ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਕਰਤਾਰ ਸਿੰਘ ਸਰਾਭਾ ਸਮੇਤ 24 ਨੂੰ ਮੌਤ ਦੀ ਸਜ਼ਾ ਸੁਣਾਈ ਗਈ ਸੀ, ਨਿਧਾਨ ਸਿੰਘ ਵੀ ਉਹਨਾਂ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਿਲ ਸਨ।^[1] ਹਾਲਾਂਕਿ, ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਨਾਮਜਦ ਕੌਂਸਲ ਦੀ ਸਲਾਹ ਨਾਲ ਕਰਤਾਰ ਸਿੰਘ ਸਰਾਭਾ^[8], ਵਿਸ਼ਨੂੰ ਗਣੇਸ਼ ਪਿੰਗਲੇ^[9], ਜਗਤ ਸਿੰਘ ਸੁਰ ਸਿੰਘ ਵਾਲਾ, ਹਰਨਾਮ ਸਿੰਘ ਸਿਆਲਕੋਟੀ, ਬਖਸ਼ੀਸ ਸਿੰਘ ਗਿੱਲਵਾਲੀ, ਸੁਰੈਣ ਸਿੰਘ ਗਿੱਲ ਵਾਲੀ (ਵੱਡਾ) ਅਤੇ ਸੁਰੈਣ ਸਿੰਘ ਗਿੱਲ ਵਾਲੀ (ਛੋਟਾ) ਦੀ ਉਸ ਦੀ ਮੌਤ ਦੀ ਸਜ਼ਾ ਬਹਾਲ ਰੱਖੀ ਤੇ 17 ਦੀ ਸ਼ਜਾ ਨੂੰ ਉਮਰ ਕੈਦ ਵਿੱਚ ਬਦਲ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਸੀ ਤੇ ਨਿਧਾਨ ਸਿੰਘ ਵੀ ਇਹਨਾਂ ਵਿੱਚ ਸੀ।^[1]

ਆਪਣੀ ਸਜ਼ਾ ਕੱਟਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਨਿਧਾਨ ਸਿੰਘ ਨੇ ਆਪਣੇ ਬਾਕੀ ਸਾਲ ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚ ਬਿਤਾਏ ਅਤੇ ਇੱਕ ਧਾਰਮਿਕ ਵਿਅਕਤੀ ਵਜੋਂ ਸਤਿਕਾਰਤ ਹੋ ਗਿਆ।^[10] ਨਿਧਾਨ ਸਿੰਘ ਉਹਨਾਂ ਪੰਜ ਪਿਆਰਿਆ ਦਾ ਹਿੱਸਾ ਬਣਿਆ ਜਿੰਨਾਂ ਨੇ 14 ਅਕਤੂਬਰ 1932 ਨੂੰ ਪੰਜਾ ਸਾਹਿਬ ਵਿਖੇ ਹਰੀਮੰਦਰ ਦਾ ਨੀਂਹ ਪੱਥਰ ਰੱਖਿਆ ਸੀ।^[10] ਨਿਧਾਨ ਸਿੰਘ ਨੇ ਗੁਰਦੁਆਰੇ ਲੋਹਗੜ੍ਹ (ਦੀਨਾਨਗਰ) ਅਤੇ ਗੁਰਦੁਆਰੇ ਸਿੰਘ ਸਭਾ (ਮੋਗਾ) ਦੋਵਾਂ ਥਾਵਾਂ ਤੇ ਪ੍ਰਧਾਨ ਵਜੋਂ ਸੇਵਾ ਨਿਭਾਈ।^[1] 6 ਦਸੰਬਰ 1936 ਨੂੰ ਮੋਗਾ ਵਿੱਚ ਨਿਧਾਨ ਸਿੰਘ ਦੀ ਮੌਤ ਹੋ ਗਈ।^[1][10]

1. ↑ ^{1.00 1.01 1.02 1.03 1.04 1.05 1.06 1.07 1.08 1.09 1.10 1.11 1.12 1.13 1.14} Deol, Gurdev Singh (2011). "Nidhan Singh Chuggha". In Singh, Harbans (ed.). The Encyclopedia of Sikhism. Vol. 3: M–R (3rd ed.). Punjabi University, Patiala. pp. 217–218. ISBN 978-8173803499.
2. ↑ Tatla, Darshan Singh (2003). A Guide to Sources: Ghadar Movement. Guru Nanak Dev University. p. 61. ISBN 9788177700565.
3. ↑ ਹਵਾਲੇ ਵਿੱਚ ਗ਼ਲਤੀ:Invalid <ref> tag; no text was provided for refs named :1
4. ↑ ^{4.0 4.1} Vathyam, Meena (14 November 2016). "Sikhs: A piece of history that remains fragmentary". Shanghai Daily. Retrieved 8 June 2024.
5. ↑ ^{5.0 5.1 5.2 5.3 5.4} ਹਵਾਲੇ ਵਿੱਚ ਗ਼ਲਤੀ:Invalid <ref> tag; no text was provided for refs named :023
6. ↑ ^{6.0 6.1 6.2} Waraich, Malwinder Jit Singh (April 2013). "Another Ghadr". The Panjab: Past and Present. 44 (Part 1) (The Ghadar Movement (Special Issue)). Punjabi University, Patiala: 45.
7. ↑ Deepak, B. R. (1999). "Revolutionary Activities of the Ghadar Party in China". China Report. 35 (4). Sage Publications: 443. doi:10.1177/000944559903500402. ISSN 0009-4455.
8. ↑ "ਕਰਤਾਰ ਸਿੰਘ ਸਰਾਭਾ", ਵਿਕੀਪੀਡੀਆ, ਇਕ ਅਜ਼ਾਦ ਵਿਸ਼ਵਗਿਆਨਕੋਸ਼, 2024-08-11, retrieved 2025-03-03
9. ↑ "ਵਿਸ਼ਨੂੰ ਗਣੇਸ਼ ਪਿੰਗਲੇ", ਵਿਕੀਪੀਡੀਆ, ਇਕ ਅਜ਼ਾਦ ਵਿਸ਼ਵਗਿਆਨਕੋਸ਼, 2020-09-16, retrieved 2025-03-03
10. ↑ ^{10.0 10.1 10.2} . Patiala. {{cite book}}: Missing or empty |title= (help)