ਭਰਥਰੀ ਹਰੀ

ਭਰਥਰੀ ਹਰੀ (c.450—510 CE)^[1] ਇੱਕ ਮਹਾਨ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤ ਕਵੀ ਸੀ। ਸੰਸਕ੍ਰਿਤ ਸਾਹਿਤ ਦੇ ਇਤਹਾਸ ਵਿੱਚ ਭਰਥਰੀ ਹਰੀ ਇੱਕ ਨੀਤੀਕਾਰ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਹੈ। ਉਸ ਦੇ ਤਿੰਨ ਸ਼ਤਕਾਂ (ਨੀਤੀਸ਼ਤਕ, ਸਿੰਗਾਰ ਸ਼ਤਕ, ਵੈਰਾਗ ਸ਼ਤਕ) ਦੀਆਂ ਉਪਦੇਸ਼ਾਤਮਕ ਕਹਾਣੀਆਂ ਭਾਰਤੀ ਲੋਕ ਮਨ ਨੂੰ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਤੌਰ 'ਤੇ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਕਰਦੀਆਂ ਹਨ। ਹਰ ਇੱਕ ਸ਼ਤਕ ਵਿੱਚ ਸੌ ਸੌ ਸ਼ਲੋਕ ਹਨ। ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਉਸ ਨੇ ਗੋਰਖਨਾਥ ਨੂੰ ਗੁਰੂ ਧਰ ਕੇ ਸਨਿਆਸ ਧਾਰਨ ਕਰ ਲਿਆ ਸੀ। ਉਸਦਾ ਇੱਕ ਲੋਕ ਪ੍ਰਚਲਿਤ ਨਾਮ ਬਾਬਾ ਭਰਥਰੀ ਵੀ ਹੈ। ਭਰਥਰੀ ਹਰੀ ਦੀ ਲੋਕ ਗਾਥਾ ਪੰਜਾਬੀ ਲੋਕ ਮਨ ’ਤੇ ਵੀ ਉਕਰੀ ਹੋਈ ਹੈ। ਨਾਥ ਪਰੰਪਰਾ ਦੀ ਚਰਚਾ ਨੇ ਪੰਜਾਬੀ ਲੋਕ ਕਥਾ ਪਰੰਪਰਾ ਵਿੱਚ ਵੱਡਾ ਸਥਾਨ ਮੱਲ ਰਖਿਆ ਹੈ।

ਉਸ ਦੇ ਜੀਵਨ ਸਮੇਂ ਦੇ ਸੰਬੰਧ ਵਿੱਚ ਮੱਤਭੇਦ ਹਨ। ਉਸ ਦੀ ਜੀਵਨੀ ਵਿਵਿਧਤਾਵਾਂ ਨਾਲ ਭਰੀ ਹੈ। ਰਾਜਾ ਭਰਥਰੀ ਹਰੀ ਨੇ ਵੀ ਆਪਣੇ ਕਵਿਤਾ ਵਿੱਚ ਆਪਣੇ ਸਮੇਂ ਦਾ ਜ਼ਿਕਰ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ ਹੈ। ਇਸ ਲਈ ਦੰਦਕਥਾਵਾਂ, ਲੋਕਗਾਥਾਵਾਂ ਅਤੇ ਹੋਰ ਸਾਮਗਰੀ ਦੇ ਆਧਾਰ ਉੱਤੇ ਉਸ ਬਾਰੇ ਜੋ ਜੀਵਨ ਜਾਣਕਰੀ ਮਿਲਦੀ ਹੈ ਉਹ ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਹੈ:

ਪਰੰਪਰਾ ਅਨੁਸਾਰ ਭਰਥਰੀ ਹਰੀ ਵਿਕਰਮ ਸੰਵਤ ਦੇ ਮੋਢੀ ਵਿਕਰਮਾਦਿਤ ਦਾ ਵੱਡਾ ਭਾਈ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਵਿਕਰਮਸੰਵਤ ਈਸਵੀ ਸਨ ਤੋਂ 56 ਸਾਲ ਪਹਿਲਾਂ ਸ਼ੁਰੂ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਜੋ ਵਿਕਰਮਾਦਿਤ ਦੇ ਪ੍ਰੌਢ ਅਵਸਥਾ ਦਾ ਸਮਾਂ ਰਿਹਾ ਹੋਵੇਗਾ। ਭਰਥਰੀ ਹਰੀ ਵਿਕਰਮਾਦਿਤ ਦੇ ਵੱਡੇ ਭਰਾ ਸਨ, ਇਸ ਲਈ ਉਸ ਦਾ ਸਮਾਂ ਕੁੱਝ ਹੋਰ ਪਹਿਲੋਂ ਦਾ ਰਿਹਾ ਹੋਵੇਗਾ। ਵਿਕਰਮਸੰਵਤ ਦੇ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਣ ਦੇ ਸੰਬੰਧ ਵਿੱਚ ਵੀ ਵਿਦਵਾਨਾਂ ਵਿੱਚ ਮੱਤਭੇਦ ਹਨ। ਕੁੱਝ ਲੋਕ 78 ਈ ਅਤੇ ਕੁੱਝ ਲੋਕ 544 ਈ ਵਿੱਚ ਇਸਦਾ ਸ਼ੁਰੂ ਮੰਨਦੇ ਹਨ। ਇਹ ਦੋਨੋਂ ਮਤ ਵੀ ਅਪ੍ਰਵਾਨ ਪ੍ਰਤੀਤ ਹੁੰਦੇ ਹਨ। ਫਾਰਸੀ ਗਰੰਥ ਕਲਿਤੌ ਦਿਮਨ: ਵਿੱਚ ਪੰਚਤੰਤਰ ਦਾ ਇੱਕ ਪਦ ਸ਼ਸ਼ਿਦਿਵਾਕਰ ਯੋਰਗਰਹਪੀਡਨੰ ਦਾ ਭਾਵ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਹੈ। ਪੰਚਤੰਤਰ ਵਿੱਚ ਅਨੇਕ ਗ੍ਰੰਥਾਂ ਦੇ ਪਦਾਂ ਦਾ ਸੰਕਲਨ ਹੈ। ਸੰਭਵ ਹੈ ਪੰਚਤੰਤਰ ਵਿੱਚ ਇਸਨੂੰ ਨੀਤੀਸ਼ਤਕ ਤੋਂ ਲਿਆ ਗਿਆ ਹੋਵੇ। ਫਾਰਸੀ ਗਰੰਥ 579 ਈ ਤੋਂ 581 ਈ ਦੇ ਇੱਕ ਫਾਰਸੀ ਸ਼ਾਸਕ ਦੇ ਨਮਿਤ ਤਿਆਰ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਇਸ ਲਈ ਰਾਜਾ ਭਰਥਰੀ ਹਰੀ ਅਨੁਮਾਨਿਤ 550 ਈ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਹੋਏ ਸਨ। ਭਰਥਰੀ ਹਰੀ ਉਜੈਨ ਦਾ ਰਾਜਾ ਸੀ। ਇਹ ਵਿਕਰਮਾਦਿਤ ਉਪਾਧੀ ਧਾਰਨ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਚੰਦਰਗੁਪਤ ਦੂਸਰੇ ਦਾ ਵੱਡਾ ਭਰਾ ਸੀ। ਉਸ ਦੇ ਪਿਤਾ ਦਾ ਨਾਮ ਚੰਦਰਸੈਨ ਸੀ। ਪਤਨੀ ਦਾ ਨਾਮ ਪਿੰਗਲਾ ਸੀ ਜਿਸਨੂੰ ਉਹ ਅਤਿਅੰਤ ਪ੍ਰੇਮ ਕਰਦਾ ਸੀ।

ਉਸ ਨੇ ਸੁੰਦਰ ਅਤੇ ਰਸਪੂਰਣ ਭਾਸ਼ਾ ਵਿੱਚ ਨੀਤੀ, ਸਨਿਆਸ ਅਤੇ ਸਿੰਗਾਰ ਵਰਗੇ ਗੂੜ ਮਜ਼ਮੂਨਾਂ ਉੱਤੇ ਸ਼ਤਕ – ਸਲੋਕ ਲਿਖੇ ਹਨ। ਇਸ ਸ਼ਤਕਤਰੈ ਦੇ ਇਲਾਵਾ, ਵਾਕਿਆਪਦੀ ਨਾਮਕ ਇੱਕ ਉੱਚ ਸ਼੍ਰੇਣੀ ਦਾ ਵਿਆਕਰਨ ਗਰੰਥ ਵੀ ਉਸ ਦੇ ਨਾਮ ਉੱਤੇ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਹੈ। ਕੁੱਝ ਲੋਕ ਭੱਟਿਕਾਵਿ ਦੇ ਰਚਣਹਾਰ ਭੱਟਿ ਨੂੰ ਵੀ ਉਸ ਦਾ ਰੂਪ ਮੰਨਦੇ ਹਨ। ਅਜਿਹਾ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਨਾਥਪੰਥ ਦੇ ਵੈਰਾਗ ਨਾਮਕ ਉਪਪੰਥ ਦੇ ਮੋਢੀ ਉਹ ਹੀ ਸਨ। ਚੀਨੀ ਯਾਤਰੀ ਹਿਊਨਸਾਂਗ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਉਸ ਨੇ ਬੋਧੀ - ਧਰਮ ਕਬੂਲ ਕੀਤਾ ਸੀ ਪਰ ਹੋਰ ਸੂਤਰਾਂ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਉਹ ਅਨੋਖੇ ਵੇਦਾਂਤ ਅਚਾਰੀਆ ਸਨ। ਹਿਊਨਸਾਂਗ ਦੇ ਯਾਤਰਾ ਬਿਰਤਾਂਤ ਤੋਂ ਇਹ ਗਿਆਤ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਕਿ 651 ਈਸਵੀ ਵਿੱਚ ਭਰਥਰੀ ਹਰੀ ਨਾਮਕ ਇੱਕ ਵਿਆਕਰਨਕਾਰ ਦੀ ਮੌਤ ਹੋਈ ਸੀ। ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਉਸ ਦਾ ਸਮਾਂ ਸੱਤਵੀਂ ਸ਼ਤਾਬਦੀ ਦਾ ਪ੍ਰਤੀਤ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਪਰ ਭਾਰਤੀ ਪੁਰਾਣਾਂ ਵਿੱਚ ਉਸ ਦੇ ਸੰਬੰਧ ਵਿੱਚ ਚਰਚਾ ਹੋਣ ਤੋਂ ਸੰਕੇਤ ਮਿਲਦਾ ਹੈ ਕਿ ਹਿਊਨਸਾਂਗ ਦੁਆਰਾ ਵਰਣਿਤ ਭਰਥਰੀ ਹਰੀ ਕੋਈ ਹੋਰ ਰਹੇ ਹੋਣਗੇ।

ਉਸ ਦੇ ਜੀਵਨ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਿਤ ਕੁੱਝ ਦੰਦ ਕਥਾਵਾਂ ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਹਨ -

• ਇੱਕ ਵਾਰ ਰਾਜਾ ਭਰਥਰੀ ਹਰੀ ਆਪਣੀ ਪਤਨੀ ਪਿੰਗਲਾ ਦੇ ਨਾਲ ਜੰਗਲ ਵਿੱਚ ਸ਼ਿਕਾਰ ਖੇਡਣ ਲਈ ਗਏ ਹੋਏ ਸਨ। ਉੱਥੇ ਕਾਫ਼ੀ ਸਮਾਂ ਤੱਕ ਭਟਕਦੇ ਰਹਿਣ ਦੇ ਬਾਅਦ ਵੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਕੋਈ ਸ਼ਿਕਾਰ ਨਹੀਂ ਮਿਲਿਆ। ਨਿਰਾਸ਼ ਪਤੀ - ਪਤਨੀ ਜਦੋਂ ਘਰ ਪਰਤ ਰਹੇ ਸਨ, ਉਦੋਂ ਰਸਤੇ ਵਿੱਚ ਉਸ ਨੂੰ ਹਿਰਨਾਂ ਦਾ ਇੱਕ ਝੁੰਡ ਵਿਖਾਈ ਦਿੱਤਾ। ਜਿਸਦੇ ਅੱਗੇ ਇੱਕ ਮਿਰਗ ਚੱਲ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਭਰਥਰੀ ਹਰੀ ਨੇ ਉਸ ਉੱਤੇ ਵਾਰ ਕਰਨਾ ਚਾਹਿਆ ਉਦੋਂ ਪਿੰਗਲਾ ਨੇ ਉਸ ਨੂੰ ਰੋਕਦੇ ਹੋਏ ਅਨੁਰੋਧ ਕੀਤਾ ਕਿ ਮਹਾਰਾਜ, ਇਹ ਮ੍ਰਗਰਾਜ ਸੱਤ ਸੌ ਹਿਰਨੀਆਂ ਦਾ ਪਤੀ ਅਤੇ ਪਾਲਣਹਾਰ ਹੈ। ਇਸ ਲਈ ਤੁਸੀਂ ਇਸਦਾ ਸ਼ਿਕਾਰ ਨਾ ਕਰੋ। ਭਰਥਰੀ ਹਰੀ ਨੇ ਪਤਨੀ ਦੀ ਗੱਲ ਨਹੀਂ ਮੰਨੀ ਅਤੇ ਮਿਰਗ ਨੂੰ ਨਿਸ਼ਾਣਾ ਬਣਾਇਆ ਜਿਸਦੇ ਨਾਲ ਉਹ ਮਰਣਹਾਰ ਹੋਕੇ ਭੂਮੀ ਉੱਤੇ ਡਿੱਗ ਪਿਆ। ਪ੍ਰਾਣ ਛੱਡਦੇ ਛੱਡਦੇ ਮਿਰਗ ਨੇ ਰਾਜਾ ਭਰਥਰੀ ਹਰੀ ਨੂੰ ਕਿਹਾ - ਤੂੰ ਇਹ ਠੀਕ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ। ਹੁਣ ਜੋ ਮੈਂ ਕਹਿੰਦਾ ਹਾਂ ਉਸਦਾ ਪਾਲਣ ਕਰ। ਮੇਰੀ ਮੌਤ ਦੇ ਬਾਅਦ ਮੇਰੇ ਸਿੰਘ ਸ਼ਰ੍ਰੰਗੀ ਬਾਬਾ ਨੂੰ, ਮੇਰੇ ਨੇਤਰ ਚੰਚਲ ਨਾਰੀ ਨੂੰ, ਮੇਰੀ ਤਵਚਾ ਸਾਧੂ - ਸੰਤਾਂ ਨੂੰ, ਮੇਰੇ ਪੈਰ ਭੱਜਣ ਵਾਲੇ ਚੋਰਾਂ ਨੂੰ ਅਤੇ ਮੇਰੇ ਸਰੀਰ ਦੀ ਮਿੱਟੀ ਪਾਪੀ ਰਾਜਾ ਨੂੰ ਦੇ ਦੇਣਾ। ਮਿਰਗ ਦੀਆਂ ਕਰੁਣਾਮਈ ਗੱਲਾਂ ਸੁਣਕੇ ਭਰਥਰੀ ਹਰੀ ਦਾ ਹਿਰਦਾ ਦ੍ਰਵਿਤ ਹੋ ਉੱਠਿਆ। ਮਿਰਗ ਦਾ ਕਲੇਵਰ ਘੋੜੇ ਉੱਤੇ ਲਦ ਕੇ ਉਹ ਚਲ ਪਿਆ। ਰਸਤੇ ਵਿੱਚ ਉਸ ਦੀ ਮੁਲਾਕਾਤ ਬਾਬਾ ਗੋਰਖਨਾਥ ਨਾਲ ਹੋਈ। ਭਰਥਰੀ ਹਰੀ ਨੇ ਇਸ ਘਟਨਾ ਤੋਂ ਜਾਣੂ ਕਰਾਂਦੇ ਹੋਏ ਉਸ ਨੂੰ ਮਿਰਗ ਨੂੰ ਜਿੰਦਾ ਕਰਨ ਦੀ ਅਰਦਾਸ ਕੀਤੀ। ਇਸ ਉੱਤੇ ਬਾਬਾ ਗੋਰਖਨਾਥ ਨੇ ਕਿਹਾ - ਮੈਂ ਇੱਕ ਸ਼ਰਤ ਉੱਤੇ ਇਸਨੂੰ ਜੀਵਨਦਾਨ ਦੇ ਸਕਦਾ ਹਾਂ ਕਿ ਇਸਦੇ ਜਿੰਦਾ ਹੋ ਜਾਣ `ਤੇ ਤੈਨੂੰ ਮੇਰਾ ਚੇਲਾ ਬਨਣਾ ਪਵੇਗਾ। ਰਾਜਾ ਨੇ ਗੋਰਖਨਾਥ ਦੀ ਬਾਤ ਮੰਨ ਲਈ।
• ਭਰਥਰੀ ਹਰੀ ਨੇ ਸਨਿਆਸ ਕਿਉਂ ਕਬੂਲ ਕੀਤਾ ਇਹ ਦੱਸਣ ਵਾਲੀਆਂ ਹੋਰ ਦੰਦ ਕਥਾਵਾਂ ਵੀ ਹਨ ਜੋ ਉਸ ਨੂੰ ਰਾਜਾ ਅਤੇ ਵਿਕਰਮਾਦਿਤ ਦਾ ਜੇਠਾ ਭਰਾ ਦੱਸਦੀਆਂ ਹਨ। ਉਸ ਦੇ ਗ੍ਰੰਥਾਂ ਤੋਂ ਗਿਆਤ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਉਸ ਨੂੰ ਅਜਿਹੀ ਪ੍ਰਿਅਤਮਾ ਤੋਂ ਨਿਰਾਸ਼ਾ ਹੋਈ ਸੀ ਜਿਸਨੂੰ ਇਹ ਬਹੁਤ ਪ੍ਰੇਮ ਕਰਦੇ ਸਨ। ਨੀਤੀ - ਸ਼ਤਕ ਦੇ ਪ੍ਰਾਰੰਭਿਕ ਸ਼ਲੋਕ ਵਿੱਚ ਵੀ ਨਿਰਾਸ਼ ਪ੍ਰੇਮ ਦੀ ਝਲਕ ਮਿਲਦੀ ਹੈ। ਅਜਿਹਾ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਉਸ ਨੇ ਪ੍ਰੇਮ ਵਿੱਚ ਧੋਖਾ ਖਾਣ ਉੱਤੇ ਸਨਿਆਸ ਕਬੂਲ ਕਰ ਲਿਆ ਸੀ, ਜਿਸਦਾ ਬਿਰਤਾਂਤ ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਹੈ। ਇਸ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਇੱਕ ਵਾਰ ਰਾਜਾ ਭਰਥਰੀ ਹਰੀ ਦੇ ਦਰਬਾਰ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਸਾਧੂ ਆਇਆ ਅਤੇ ਰਾਜੇ ਦੇ ਪ੍ਰਤੀ ਸ਼ਰਧਾ ਪ੍ਰਗਟ ਕਰਦੇ ਹੋਏ ਉਸ ਨੂੰ ਇੱਕ ਅਮਰ ਫਲ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕੀਤਾ। ਇਸ ਫਲ ਨੂੰ ਖਾਕੇ ਰਾਜਾ ਜਾਂ ਕੋਈ ਵੀ ਵਿਅਕਤੀ ਅਮਰ ਹੋ ਸਕਦਾ ਸੀ। ਰਾਜਾ ਨੇ ਇਸ ਫਲ ਨੂੰ ਆਪਣੀ ਪਿਆਰੀ ਰਾਣੀ ਪਿੰਗਲਾ ਨੂੰ ਖਾਣ ਲਈ ਦੇ ਦਿੱਤਾ, ਪਰ ਰਾਣੀ ਨੇ ਉਸਨੂੰ ਆਪ ਨਾ ਖਾਕੇ ਆਪਣੇ ਇੱਕ ਪਿਆਰੇ ਸੈਨਾਪਤੀ ਨੂੰ ਦੇ ਦਿੱਤਾ ਜਿਸਦਾ ਸੰਬੰਧ ਰਾਜ ਨਰਤਕੀ ਨਾਲ ਸੀ। ਉਸਨੇ ਵੀ ਫਲ ਨੂੰ ਆਪ ਨਾ ਖਾਕੇ ਉਸਨੂੰ ਉਸ ਰਾਜ ਨਰਤਕੀ ਨੂੰ ਦੇ ਦਿੱਤਾ। ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਇਹ ਅਮਰ ਫਲ ਰਾਜ ਨਰਤਕੀ ਦੇ ਕੋਲ ਪਹੁੰਚ ਗਿਆ। ਫਲ ਨੂੰ ਪਾਕੇ ਉਸ ਨੇ ਇਸਨੂੰ ਰਾਜਾ ਨੂੰ ਦੇਣ ਦਾ ਵਿਚਾਰ ਕੀਤਾ। ਉਹ ਰਾਜਦਰਬਾਰ ਵਿੱਚ ਪਹੁੰਚੀ ਅਤੇ ਰਾਜੇ ਨੂੰ ਫਲ ਅਰਪਿਤ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਰਾਣੀ ਪਿੰਗਲਾ ਨੂੰ ਦਿੱਤਾ ਹੋਇਆ ਫਲ ਉਸ ਕੋਲੋਂ ਪਾਕੇ ਰਾਜਾ ਹੈਰਾਨ ਰਹਿ ਗਿਆ ਅਤੇ ਇਸਨੂੰ ਉਸਦੇ ਕੋਲ ਪਹੁੰਚਣ ਦਾ ਬਿਰਤਾਂਤ ਪੁੱਛਿਆ। ਉਸ ਨੇ ਸੰਖੇਪ ਵਿੱਚ ਰਾਜੇ ਨੂੰ ਸਭ ਕੁੱਝ ਦੱਸ ਦਿੱਤਾ। ਇਸ ਘਟਨਾ ਦਾ ਰਾਜੇ ਦੇ ਉੱਤੇ ਅਤਿਅੰਤ ਗਹਿਰਾ ਪ੍ਰਭਾਵ ਪਿਆ ਅਤੇ ਉਸ ਨੇ ਸੰਸਾਰ ਦੀ ਅਸਮਾਨਤਾ ਨੂੰ ਜਾਣ ਕੇ ਸੰਨਿਆਸ ਲੈਣ ਦਾ ਨਿਸ਼ਚਾ ਕਰ ਲਿਆ ਅਤੇ ਆਪਣੇ ਛੋਟੇ ਭਰਾ ਵਿਕਰਮ ਨੂੰ ਰਾਜ ਦਾ ਵਾਰਿਸ ਬਣਾ ਕੇ ਜੰਗਲ ਵਿੱਚ ਤਪਸਿਆ ਕਰਨ ਚਲੇ ਗਿਆ। ਉਸ ਦੇ ਤਿੰਨੋਂ ਸ਼ਤਕ ਉਤਕ੍ਰਿਸ਼ਟਤਮ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤ ਕਾਵਿ-ਨਮੂਨੇ ਹਨ। ਉਸ ਦੇ ਅਨੇਕ ਪਦ ਵਿਅਕਤੀਗਤ ਅਨੁਭਵ ਤੋਂ ਅਨੁਪ੍ਰਾਣਿਤ ਹਨ ਅਤੇ ਉਸ ਵਿੱਚ ਆਤਮ - ਦਰਸ਼ਨ ਦਾ ਤੱਤ ਪੂਰਨ ਭਾਂਤ ਝਲਕਦਾ ਹੈ।
• ਉਸ ਸਮੇਂ ਉਸ ਦੇ ਰਾਜ ਵਿੱਚ ਜੈਨਤ ਨਾਮ ਦਾ ਇੱਕ ਬਾਹਮਣ ਰਹਿੰਦਾ ਸੀ। ਘੋਰ ਤਪਸਿਆ ਦੇ ਨਤੀਜੇ ਵਜੋਂ ਉਸਨੂੰ ਇੰਦਰ ਕੋਲੋਂ ਅਮਰ ਫਲ ਦੀ ਪ੍ਰਾਪਤੀ ਹੋਈ ਸੀ। ਫਲ ਨੂੰ ਪਾਕੇ ਬਾਹਮਣ ਆਪਣੇ ਘਰ ਚਲਾ ਆਇਆ ਅਤੇ ਉਸਨੂੰ ਰਾਜਾ ਭਰਥਰੀ ਹਰੀ ਨੂੰ ਦੇਣ ਦਾ ਨਿਸ਼ਚਾ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਉਸ ਨੂੰ ਦੇ ਦਿੱਤਾ। ਇੱਕ ਹੋਰ ਅਨੁਸ਼ਰੁਤੀ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਭਰਥਰੀ ਹਰੀ ਵਿਕਰਮਾਦਿਤ ਦੇ ਵੱਡੇ ਭਰਾ ਅਤੇ ਭਾਰਤ ਦੇ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਸਮਰਾਟ ਸਨ। ਉਹ ਮਾਲਵਾ ਦੀ ਰਾਜਧਾਨੀ ਉੱਜੈਨ ਵਿੱਚ ਨਿਆਂਸ਼ੀਲ ਸ਼ਾਸਨ ਕਰਦੇ ਸਨ। ਉਸ ਦੀ ਇੱਕ ਰਾਣੀ ਸੀ ਜਿਸਦਾ ਨਾਮ ਪਿੰਗਲਾ ਦੱਸਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਰਾਜਾ ਉਸ ਨੂੰ ਅਤਿਅੰਤ ਪ੍ਰੇਮ ਕਰਦੇ ਸਨ, ਜਦੋਂ ਕਿ ਉਹ ਮਹਾਰਾਜਾ ਨਾਲ ਅਤਿਅੰਤ ਕਪਟਪੂਰਣ ਵਰਤਾਉ ਕਰਦੀ ਸੀ। ਹਾਲਾਂਕਿ ਉਸ ਦੇ ਛੋਟੇ ਭਰਾ ਵਿਕਰਮਾਦਿਤ ਨੇ ਰਾਜਾ ਭਰਥਰੀ ਹਰੀ ਨੂੰ ਅਨੇਕ ਵਾਰ ਖਬਰਦਾਰ ਕੀਤਾ ਸੀ ਤਦ ਵੀ ਰਾਜਾ ਨੇ ਉਸਦੇ ਪ੍ਰੇਮ ਜਾਲ ਵਿੱਚ ਫਸੇ ਹੋਣ ਦੇ ਕਾਰਨ ਉਸਦੇ ਕਰਿਆ – ਕਲਾਪਾਂ ਉੱਤੇ ਧਿਆਨ ਨਹੀਂ ਦਿੱਤਾ ਸੀ। ਉਸ ਅਨੁਸ਼ਰੁਤੀ ਦੇ ਆਧਾਰ ਉੱਤੇ ਇਹ ਸੰਕੇਤ ਮਿਲਦਾ ਹੈ ਕਿ ਭਰਥਰੀ ਹਰੀ ਮਾਲਵੇ ਦੇ ਨਿਵਾਸੀ ਅਤੇ ਵਿਕਰਮਾਦਿਤ ਦੇ ਵੱਡੇ ਭਰਾ ਸਨ।

ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਦੇ ਜਿਹਲਮ ਸ਼ਹਿਰ ਤੋਂ ਕੁਝ ਮੀਲਾਂ ਦੇ ਫਾਸਲੇ ’ਤੇ ਜੋਗ ਮਤ ਦਾ ਭਾਰਤ ਦਾ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡਾ ਮੱਠ ਸਥਿਤ ਸੀ। ਇਸ ਟਿੱਲੇ ਉੱਤੇ ਜੋਗੀਆਂ ਦੀਆਂ ਕਈ ਸਮਾਧਾਂ ਬਣੀਆਂ ਹੋਈਆਂ ਸਨ। ਇੱਕ ਬੜੀ ਪੁਰਾਣੀ ਸਮਾਧੀ ਨੂੰ ਭਰਥਰੀ ਹਰੀ ਦੀ ਸਮਾਧੀ ਦੱਸਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਪ੍ਰੰਤੂ 1748 ਈਸਵੀ ਵਿੱਚ ਜਦੋਂ ਅਹਿਮਦ ਸ਼ਾਹ ਦੁਰਾਨੀ ਨੇ ਹਿੰਦੋਸਤਾਨ ’ਤੇ ਹੱਲੇ ਬੋਲੇ ਸਨ ਤਾਂ ਇੱਕ ਹੱਲੇ ਵਿੱਚ ਜਿਹਲਮ ਸ਼ਹਿਰ ’ਚੋਂ ਲੰਘਦਿਆਂ ਰਾਹ ਵਿੱਚ ਆਏ ਇਸ ਟਿੱਲੇ ਨੂੰ ਉਸ ਨੇ ਤਬਾਹ ਕਰ ਦਿੱਤਾ! ਓਥੇ ਹੁਣ ਸਮਾਧਾਂ ਦੇ ਖੰਡਰ ਹੀ ਹਨ। ਉੱਤਰ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ ਦੇ ਮਿਰਜ਼ਾਪੁਰ ਜ਼ਿਲ੍ਹੇ ’ਚ ਚਨਾਰ ਦੇ ਕਿਲ੍ਹੇ ਵਿੱਚ ਭਰਥਰੀ ਦੀ ਉੱਚੀ ਸਮਾਧ ਬਣੀ ਹੋਈ ਹੈ ਜਿਸ ’ਤੇ ਹਜ਼ਾਰਾਂ ਲੋਕੀਂ ਅਕੀਦਤ ਦੇ ਫੁੱਲ ਭੇਟ ਕਰਕੇ ਉਸ ਦੀ ਯਾਦ ਨੂੰ ਤਾਜ਼ਾ ਕਰਦੇ ਹਨ

ਭਰਥਰੀ ਹਰੀ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤ ਮੁਕਤਕ ਕਾਵਿ ਪਰੰਪਰਾ ਦੇ ਮੋਹਰੀ ਕਵੀ ਹਨ। ਉਸ ਤਿੰਨ ਸ਼ਤਕਾਂ ਦੇ ਕਾਰਨ ਉਸ ਨੂੰ ਇੱਕ ਸਫਲ ਅਤੇ ਉੱਤਮ ਕਵੀ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਇਹਨਾਂ ਦੀ ਭਾਸ਼ਾ ਸਰਲ, ਸੁੰਦਰ, ਮਧੁਰ ਅਤੇ ਪ੍ਰਵਾਹਮਈ ਹੈ। ਭਾਵ ਅਭਿਵਿਅਕਤੀ ਇੰਨੀ ਸਸ਼ਕਤ ਹੈ ਕਿ ਉਹ ਪਾਠਕ ਦੇ ਹਿਰਦੇ ਅਤੇ ਮਨ ਦੋਨਾਂ ਨੂੰ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਕਰਦੀ ਹੈ। ਉਸ ਦੇ ਸ਼ਤਕਾਂ ਵਿੱਚ ਛੰਦਾਂ ਦੀ ਵਿਵਿਧਤਾ ਹੈ। ਨੀਤੀ ਸਤਕ ਸਿਆਣਪ ਦਾ ਇੱਕ ਸੰਖੇਪ ਖਜਾਨਾ ਹੈ।ਸਿਆਣੇ ਬੰਦਿਆਂ ਦੇ ਸਦੀਆਂ ਵਿੱਚ ਕਢੇ ਨਿਚੋੜ ਭਰਥਰੀ ਹਰੀ ਨੇ ਸੌ ਸਲੋਕਾਂ ਵਿੱਚ ਪਰੋ ਕੇ ਪਰੋਸ ਦਿੱਤੇ ਹਨ ਜੋ ਪੀੜ੍ਹੀ ਦਰ ਪੀੜ੍ਹੀ ਮਨੁੱਖ ਦੇ ਕੰਮ ਆ ਰਹੇ ਹਨ।

ਉਸ ਨੇ ਸਮਾਜ ਵਿੱਚ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਕੰਮ ਕਰਨ ਦੇ ਢੰਗ ਨੂੰ ਲੈ ਕੇ ਬਹੁਤ ਹੀ ਅੱਛਾ ਨਿਚੋੜ ਪੇਸ਼ ਕੀਤਾ ਹੈ। ਕੰਮ ਕਰਨ ਦੇ ਢੰਗ ਦੀ ਵਿਆਖਿਆ ਕਰਦੇ ਹੋਏ ਉਹ ਲਿਖਦੇ ਹਨ:

ਅਰਥਾਤ:-ਨਿਮਨ ਸ਼੍ਰੇਣੀ ਦੇ ਪੁਰਖ ਵਿਘਨਾਂ ਦੇ ਡਰ ਤੋਂ ਕਿਸੇ ਨਵੇਂ ਕਾਰਜ ਨੂੰ ਸ਼ੁਰੂ ਹੀ ਨਹੀਂ ਕਰਦੇ। ਮੱਧ ਸ਼੍ਰੇਣੀ ਦੇ ਲੋਕ ਕਾਰਜ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੰਦੇ ਹਨ ਪਰ ਵਿਘਨਾਂ ਤੋਂ ਪ੍ਰੇਸ਼ਾਨ ਹੋਕੇ ਵਿੱਚ ਹੀ ਛੱਡ ਦਿੰਦੇ ਹਨ। ਪਰ ਉੱਤਮ ਸ਼੍ਰੇਣੀ ਦੇ ਵੀਰ ਪੁਰਖ ਵਾਰ ਵਾਰ ਵਿਘਨ ਆਉਣ ਤੇ ਵੀ ਅਰੰਭ ਕੀਤੇ ਗਏ ਕਾਰਜ ਨੂੰ ਸਿਰੇ ਲਾਏ ਬਿਨਾਂ ਨਹੀਂ ਛੱਡਦੇ।

ਅਲਪ ਗਿਆਨ ਜਮ੍ਹਾਂ ਹੰਕਾਰ ਬਾਰੇ ਭਰਥਰੀ ਲਿਖਦੇ ਹਨ:

ਅਰਥਾਤ:-ਜੋ ਅਗਿਆਨੀ ਹੈ ਉਸਨੂੰ ਅਸਾਨੀ ਨਾਲ ਖੁਸ਼ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਜੋ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਬੁੱਧੀਮਾਨ ਹੈ ਉਸਨੂੰ ਹੋਰ ਵੀ ਸੌਖ ਨਾਲ ਅਨੁਕੂਲ ਬਣਾਇਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਪਰ ਜੋ ਮਨੁੱਖ ਘੱਟ ਗਿਆਨ ਵਾਲਾ ਤੇ ਉਪਰੋਂ ਹੰਕਾਰੀ ਹੈ ਉਸਨੂੰ ਖੁਦ ਬ੍ਰਹਮਾ ਵੀ ਖੁਸ਼ ਨਹੀਂ ਕਰ ਸਕਦਾ, ਮਨੁੱਖ ਦੀ ਤਾਂ ਗੱਲ ਹੀ ਛੱਡੋ ?