ਮਤਸਯ ਪੁਰਾਣ

ਮਤਸਯ ਪੁਰਾਣ ੧੮ ਪੁਰਾਣਾਂ ਵਿਚੋਂ ਇਕ ਹੈ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਭਗਵਾਨ ਸ਼੍ਰੀਹਰੀ ਦੇ ਮਤਸਯ ਅਵਤਾਰ ਦੀ ਮੁੱਖ ਕਹਾਣੀ ਦੇ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਅਨੇਕਾਂ ਤੀਰਥਾਂ, ਵਰਤਾਂ, ਯੱਗਾਂ, ਦਾਨਾਂ ਆਦਿ ਦਾ ਵਿਸਥਾਰ ਨਾਲ ਵਰਣਨ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ।^[1] ਇਸ ਵਿਚ ਜਲ ਪ੍ਰਲੇ, ਮਤਸਯ ਅਤੇ ਮਨੂੰ ਦੇ ਸੰਵਾਦ, ਰਾਜਧਰਮ, ਤੀਰਥ ਯਾਤਰਾ, ਦਾਨ ਮਹਾਤਮਯ, ਪ੍ਰਯਾਗ ਮਹਾਤਮਯ, ਕਾਸ਼ੀ ਮਹਾਤਮਯ, ਨਰਮਦਾ ਮਹਾਤਮਯ, ਮੂਰਤੀ ਨਿਰਮਾਣ ਮਹਾਤਮਯ ਅਤੇ ਤ੍ਰਿਦੇਵਾਂ ਦੀ ਮਹਿਮਾ ਆਦਿ ਨੂੰ ਵੀ ਉਜਾਗਰ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ। ਚੌਦਾਂ ਹਜ਼ਾਰ ਬਾਣੀਆਂ ਵਾਲਾ ਇਹ ਪੁਰਾਣ ਵੀ ਇੱਕ ਪੁਰਾਤਨ ਪੁਸਤਕ ਹੈ।^[2]

ਪਾਠ ਦਾ ਨਾਮ ਹਿੰਦੂ ਦੇਵਤੇ ਵਿਸ਼ਨੂੰ ਦੇ ਮੱਛੀ ਅਵਤਾਰ ਦੇ ਨਾਮ ਤੇ ਰੱਖਿਆ ਗਿਆ ਹੈ ਜਿਸ ਨੂੰ ਮਤਸਯ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।^[1][3]

ਮਤਸਯ ਪੁਰਾਣ ਦੇ ਤਾਮਿਲ ਸੰਸਕਰਣ ਦੇ ਦੋ ਭਾਗ ਹਨ, ਪੂਰਵ (ਸ਼ੁਰੂਆਤੀ) ਅਤੇ ਉੱਤਰਾ (ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ), ਅਤੇ ਇਸ ਵਿੱਚ 172 ਅਧਿਆਇ ਹਨ।^[4][5] ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਿਤ ਮਤਸਯ ਪੁਰਾਣ ਹੱਥ-ਲਿਖਤਾਂ ਦੇ ਹੋਰ ਸੰਸਕਰਣਾਂ ਦੇ 291 ਅਧਿਆਇ ਹਨ।^[6]

ਪਦਮ ਪੁਰਾਣ ਵਿੱਚ ਮਤਸਯ ਪੁਰਾਣ ਨੂੰ ਤਮਸ ਪੁਰਾਣ ਜਾਂ ਸ਼ਿਵ ਜਾਂ ਅਗਨੀ ਦੀ ਮਹਿਮਾ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਗ੍ਰੰੰਥ ਵਜੋਂ ਸ਼੍ਰੇਣੀਬੱਧ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ। ਵਿਦਵਾਨ ਸਤਵ-ਰਾਜਸ-ਤਮਾਸ ਵਰਗੀਕਰਣ ਨੂੰ "ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਕਾਲਪਨਿਕ" ਮੰਨਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਇਸ ਲਿਖਤ ਵਿੱਚ ਅਜਿਹਾ ਕੁਝ ਵੀ ਨਹੀਂ ਹੈ ਜੋ ਅਸਲ ਵਿੱਚ ਇਸ ਵਰਗੀਕਰਨ ਨੂੰ ਜਾਇਜ਼ ਠਹਿਰਾਉਂਦਾ ਹੋਵੇ।

ਇਸ ਪੁਰਾਣ ਵਿੱਚ ਸੱਤ ਕਲਪਾਂ ਦਾ ਕਥਨ ਹੈ, ਜਿਸ ਦਾ ਆਰੰਭ ਨ੍ਰਿਸਿੰਘਾ ਦੇ ਕਥਨ ਤੋਂ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਇਹ ਚੌਦਾਂ ਹਜ਼ਾਰ ਬਾਣੀਆਂ ਦਾ ਪੁਰਾਣਾ ਹੈ। ਮਨੂੰ ਅਤੇ ਮਤਸਯ ਦੇ ਸੰਵਾਦ ਤੋਂ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋ ਕੇ ਬ੍ਰਹਿਮੰਡ ਦਾ ਵਰਣਨ ਬ੍ਰਹਮਾ ਅਤੇ ਅਸੁਰ ਦੇਵਤਿਆਂ ਦਾ ਜਨਮ, ਮਾਰੂਦਗਨਾ ਦਾ ਉਭਾਰ, ਉਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਰਾਜਾ ਪ੍ਰਿਥੂ ਦੇ ਰਾਜ ਦਾ ਵਰਣਨ ਹੈ। ਇਸ ਪੁਰਾਣ ਅਨੁਸਾਰ ਮਤਸਿਆ (ਮਛਲੀ) ਦੇ ਅਵਤਾਰ ਵਿੱਚ ਭਗਵਾਨ ਵਿਸ਼ਨੂੰ ਨੇ ਇੱਕ ਰਿਸ਼ੀ ਨੂੰ ਹਰ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਜੀਵਾਂ ਨੂੰ ਇਕੱਠਾ ਕਰਨ ਲਈ ਕਿਹਾ ਅਤੇ ਜਦੋਂ ਧਰਤੀ ਪਾਣੀ ਵਿੱਚ ਡੁੱਬ ਰਹੀ ਸੀ ਤਾਂ ਮਤਸਯ ਅਵਤਾਰ ਵਿੱਚ ਦੇਵਤਾ ਨੇ ਰਿਸ਼ੀ ਦੇ ਨਾਵ ਦੀ ਰੱਖਿਆ ਕੀਤੀ। ਇਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਬ੍ਰਹਮਾ ਨੇ ਫਿਰ ਜੀਵਨ ਦੀ ਸਿਰਜਣਾ ਕੀਤੀ। ਇਕ ਹੋਰ ਮਾਨਤਾ ਅਨੁਸਾਰ ਜਦੋਂ ਕਿਸੇ ਰਾਖਸ਼ ਨੇ ਵੇਦਾਂ ਨੂੰ ਚੋਰੀ ਕਰ ਕੇ ਸਮੁੰਦਰ ਵਿਚ ਲੁਕਾਇਆ ਤਾਂ ਭਗਵਾਨ ਵਿਸ਼ਨੂੰ ਨੇ ਮੱਛੀ ਦਾ ਰੂਪ ਧਾਰਨ ਕਰ ਕੇ ਵੇਦਾਂ ਨੂੰ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਕੇ ਮੁੜ ਸਥਾਪਿਤ ਕੀਤਾ।

• Matsya Purana, Published in 1892, (in Sanskrit)

1. ↑ ^{1.0 1.1} Dalal 2014, p. 250.
2. ↑ Srisa Chandra Vasu (1916). The Sacred Books of the Hindus, Volume XVII: The Matsya Puranam. AMS Press. pp. CV–CVI, Appendix X. ISBN 978-0-404-57817-6.
3. ↑ Kemmerer, Lisa (2011). Animals and World Religions. Oxford University Press. p. 78. ISBN 978-0-19-991255-1.
4. ↑ K P Gietz 1992, pp. 975-976 with note 5663.
5. ↑ Rocher 1986, p. 199.
6. ↑ Rocher 1986, p. 197.