ਮਮਲੂਕ

ਮਮਲੂਕ (ਅਰਬੀ:مملوك) (ਅਰਬੀ ਮਮਲੂਕ ਇੱਕਬਚਨ, ਮਮਾਲੀਕ ਬਹੁਬਚਨ) ਮੱਧਕਾਲ ਵਿੱਚ ਮੁਸਲਮਾਨ ਖਲੀਫ਼ਿਆਂ ਅਤੇ ਅਯੂਬੀ ਸੁਲਤਾਨਾਂ ਲਈ ਸੇਵਾਵਾਂ ਦੇਣ ਵਾਲੇ ਮੁਸਲਮਾਨ ਸਿਪਾਹੀ ਸਨ। ਵਕਤ ਦੇ ਨਾਲ ਨਾਲ ਉਹ ਜ਼ਬਰਦਸਤ ਅਸਕਰੀ ਸ਼ਕਤੀ ਬਣ ਗਏ ਅਤੇ ਇੱਕ ਤੋਂ ਜ਼ਿਆਦਾ ਵਾਰ ਹਕੂਮਤ ਵੀ ਹਾਸਲ ਕੀਤੀ, ਜਿਹਨਾਂ ਵਿੱਚ ਸਭ ਤੋਂ ਤਾਕਤਵਰ ਮਿਸਰ ਵਿੱਚ 1250 ਤੋਂ 1517 ਤੱਕ ਕਾਇਮ ਮਮਲੂਕ ਸਲਤਨਤ ਸੀ।

9 ਵੀਂ ਸਦੀ ਵਿੱਚ ਪਹਿਲੇ ਮਮਲੂਕ ਸਿਪਾਹੀ ਅੱਬਾਸੀ ਖਲੀਫਾ ਲਈ ਸੇਵਾ ਨਿਭਾਉਂਦੇ ਸਨ। ਅੱਬਾਸੀ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਖ਼ਾਸ ਕਰਕੇ ਕਾਕੇਸਸ ਅਤੇ ਮੈਡੀਟੇਰੀਅਨ ਖੇਤਰ ਦੇ ਉੱਤਰੀ ਇਲਾਕਿਆਂ ਤੋਂ ਭਰਤੀ ਕਰਦੇ ਸਨ। ਚਰਕਾਸੀਆਂ ਦੇ ਸਿਵਾ ਅਕਸਰ ਕੈਦੀ ਗ਼ੈਰ ਮੁਸਲਮਾਨ ਨਸਲ ਨਾਲ ਤਾੱਲੁਕ ਰੱਖਦੇ ਸਨ ਜੋ ਇਸਲਾਮ ਕਬੂਲ ਕਰਨ ਦੇ ਬਾਅਦ ਖ਼ਲੀਫਾ ਦੀ ਹਿਫ਼ਾਜ਼ਤ ਦੀ ਜ਼ਿੰਮੇਦਾਰੀ ਸੰਭਾਲਦੇ ਸਨ।

ਮਾਮਲੂਕ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਦੀ ਉਤਪਤੀ ਵਿਵਾਦਿਤ ਹੈ। ਇਤਿਹਾਸਕਾਰ ਇਸ ਗੱਲ ਨਾਲ ਸਹਿਮਤ ਹਨ ਕਿ ਬਗਦਾਦ ਦੇ ਨੌਵੀਂ ਸਦੀ ਦੇ ਅੱਬਾਸੀ ਖਲੀਫ਼ਾ ਨਾਲ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਏ ਇਸਲਾਮੀ ਸਮਾਜ ਵਿੱਚ ਮਮਲੂਕ ਪ੍ਰਗਟ ਹੋਏ ਹਨ। ਨੌਵੀਂ ਸਦੀ ਵਿੱਚ ਕਦੋਂ ਇਹ ਨਿਰਣਾ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ। 1990 ਵਿਆਂ ਤੱਕ, ਇਹ ਵਿਆਪਕ ਤੌਰ 'ਤੇ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਸੀ ਕਿ ਸਭ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਵਾਲੇ ਮਮਲੂਕਾਂ ਨੂੰ ਗ਼ਿਲਮੈਨ (ਗ਼ੁਲਾਮ ਲਈ ਇੱਕ ਹੋ ਅਤੇ ਵਿਆਪਕ ਤੌਰ 'ਤੇ ਸਮਾਨਾਰਥੀ ਸ਼ਬਦ) ਦੇ ਤੌਰ 'ਤੇ ਜਾਣਿਆ ਜਾਂਦਾ ਸੀ^[1]) ਅਤੇ ਉਹਨਾਂ ਅੱਬਾਸੀ ਖ਼ਲੀਫ਼ਿਆਂ ਦੁਆਰਾ ਖਰੀਦਿਆ ਗਿਆ ਸੀ, ਖਾਸ ਤੌਰ 'ਤੇ ਅਲ-ਮੁਤਾਸੀਮ (833-842) ਦੁਆਰਾ।

9 ਵੀਂ ਸਦੀ ਦੇ ਅੰਤ ਤੱਕ, ਅਜਿਹੇ ਯੋਧੇ ਗ਼ੁਲਾਮ ਫੌਜ ਵਿੱਚ ਹਾਵੀ ਤੱਤ ਬਣ ਗਏ ਸੀ। ਇਹਨਾਂ ਗ਼ੁਲਾਮ/ਗ਼ਿਲਮੈਨ ਅਤੇ ਬਗਦਾਦ ਦੀ ਆਬਾਦੀ ਵਿਚਕਾਰ ਰਹਿੰਦੇ ਝਗੜਿਆਂ ਨੇ ਖਲੀਫ਼ਾ ਅਲ ਮੁਤਾਸੀਮ ਨੂੰ ਆਪਣੀ ਰਾਜਧਾਨੀ ਸਮਰਾ ਵਿੱਚ ਲੈ ਜਾਣ ਲਈ ਪ੍ਰੇਰਿਆ, ਪਰ ਇਹ ਕਦਮ ਤਣਾਅ ਨੂੰ ਸ਼ਾਂਤ ਕਰਨ ਵਿੱਚ ਕਾਮਯਾਬ ਨਹੀਂ ਹੋਇਆ। ਖਲੀਫ਼ਾ ਅਲ-ਮੁਤਾਵਾਕੀਲ ਨੂੰ 861 ਵਿੱਚ ਕੁਝ ਗ਼ੁਲਾਮ ਸਿਪਾਹੀਆਂ ਨੇ ਕਤਲ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਸੀ (ਅਨਾਰਕੀ ਐਟ ਸਮਰਾ ਦੇਖੋ)।^[2]

21 ਵੀਂ ਸਦੀ ਦੇ ਅਰੰਭ ਤੋਂ ਹੀ, ਇਤਿਹਾਸਕਾਰਾਂ ਨੇ ਸੁਝਾਅ ਦਿੱਤਾ ਹੈ ਕਿ ਸਮਾਰਾ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਗ਼ਿਲਮੈਨ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਦੇ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਅੰਤਰ ਸੀ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਸਿਖਲਾਈ ਨਹੀਂ ਸੀ ਅਤੇ ਉਹ ਪਹਿਲਾਂ ਤੋਂ ਮੌਜੂਦ ਕੇਂਦਰੀ ਏਸ਼ੀਆਈ ਹੇਰਾਰਕੀਆਂ ਤੇ ਆਧਾਰਿਤ ਸੀ। ਬਾਲਗ ਗ਼ੁਲਾਮ ਅਤੇ ਫ੍ਰੀਮੈਨ ਦੋਵੇਂ ਹੀ ਲੜਾਕੂਆਂ ਦੇ ਤੌਰ 'ਤੇ ਸੇਵਾ ਕਰਦੇ ਸਨ। 870 ਨੂੰ ਬਗ਼ਦਾਦ ਵਿੱਚ ਖ਼ਲੀਫ਼ਾ ਦੀ ਵਾਪਸੀ ਪਿੱਛੋਂ ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਮਮਲੂਕ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਵਿਕਸਿਤ ਹੋਈ। ਇਸ ਵਿੱਚ ਮਿਲਟਰੀ ਅਤੇ ਮਾਰਸ਼ਲ ਕੁਸ਼ਲਤਾਵਾਂ ਵਿੱਚ ਨੌਜਵਾਨ ਨੌਕਰਾਂ ਦੀ ਯੋਜਨਾਬੱਧ ਸਿਖਲਾਈ ਸ਼ਾਮਲ ਸੀ। .^[3] ਮਮਲੁਕ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਨੂੰ ਅਲ-ਮੁਵਾਫਕ ਦਾ ਇੱਕ ਛੋਟਾ ਜਿਹਾ ਪ੍ਰਯੋਗ ਸਮਝਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਜਿਸ ਨਾਲ ਗੁਲਾਮਾਂ ਦੀ ਲੜਾਕੂਆਂ ਵਜੋਂ ਸੁਯੋਗਤਾ ਨੂੰ ਬਿਹਤਰ ਭਰੋਸੇਯੋਗਤਾ ਦੇ ਨਾਲ ਜੋੜਿਆ ਜਾਂਦਾ ਸੀ। ਇਹ ਤਾਜ਼ਾ ਵਿਆਖਿਆ ਨੂੰ ਸਵੀਕਾਰ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ।^[4]

ਅੱਬਾਸੀ ਸਾਮਰਾਜ ਦੇ ਵਿਭਾਜਨ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਫੌਜੀ ਗ਼ੁਲਾਮ, ਜੋ ਕਿ ਮਮਲੂਕ ਜਾਂ ਗ਼ੁਲਾਮਾਂ ਦੇ ਨਾਂ ਨਾਲ ਜਾਣੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ, ਨੂੰ ਸਾਰੇ ਇਸਲਾਮੀ ਸੰਸਾਰ ਵਿੱਚ ਵਰਤਿਆ ਗਿਆ ਸੀ। ਮਿਸਰ ਦੀ ਫਾਤਿਮੀ ਖਿਲਾਫਤ ਕਿਸ਼ੋਰ ਉਮਰ ਦੇ ਪੁਰਸ਼ ਆਰਮੀਨੀਅਨ, ਤੁਰਕ, ਸੂਡਾਨੀ ਅਤੇ ਕੋਪਟ ਲੜਕੀਆਂ ਨੂੰ ਜ਼ਬਰਦਸਤੀ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਪਰਿਵਾਰਾਂ ਤੋਂ ਲੈ ਜਾਂਦੇ ਸੀ ਉਹਨਾਂ ਫ਼ੌਜੀ ਸਿਖਲਾਈ ਦਿੱਤੀ ਜਾਂਦੀ ਸੀ। ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਫੌਜ ਦਾ ਬਹੁਤ ਵੱਡਾ ਹਿੱਸਾ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਤਿਆਰ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ, ਅਤੇ ਬਾਦਸ਼ਾਹ ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਬਿਹਤਰੀਨ ਗ਼ੁਲਾਮ ਆਪਣੇ ਪ੍ਰਸ਼ਾਸਨ ਵਿੱਚ ਸੇਵਾ ਕਰਨ ਲਈ ਚੁਣ ਲਿਆ ਕਰਦੇ ਸਨ।^[5] ਉਦਾਹਰਣ ਵਜੋਂ ਸ਼ਕਤੀਸ਼ਾਲੀ ਵਜੀਰ ਬਦਰ ਅਲ-ਜਮਾਲੀ, ਅਰਮੀਨੀਆ ਤੋਂ ਇੱਕ ਮਮਲੂਕ ਸੀ। ਈਰਾਨ ਅਤੇ ਇਰਾਕ ਵਿੱਚ,ਬੁਯੀਦ ਵੰਸ਼ ਨੇ ਆਪਣੇ ਸਾਮਰਾਜ ਦੇ ਦੌਰਾਨ ਤੁਰਕੀ ਦੇ ਗ਼ੁਲਾਮਾਂ ਨੂੰ ਵਰਤਿਆ। ਬਾਗ਼ੀ ਅਲ-ਬਸਾਸੀਰੀ ਇੱਕ ਮਮਲੂਕ ਸੀ ਜਿਸ ਨੇ ਬਗਦਾਦ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਅਸਫਲ ਬਗਾਵਤ ਦੇ ਬਾਅਦ ਸੇਲੇਜੂਕ ਰਾਜਵੰਸ਼ ਹਕੂਮਤ ਦੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤ ਕੀਤੀ। <! - ਜੇ ਬਗਾਵਤ ਅਸਫਲ ਹੋਈ, ਤਾਂ ਉਸਨੇ ਸੇਲਜੂਕ ਹਕੂਮਤ ਨੂੰ ਕਿਵੇਂ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤਾ? --> ਜਦੋਂ ਮਗਰਲੇ ਅੱਬਾਸੀਆਂ ਨੇ ਇਰਾਕ ਉੱਤੇ ਫੌਜੀ ਕੰਟਰੋਲ ਮੁੜ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤਾ ਤਾਂ ਉਹ ਵੀ ਆਪਣੇ ਲੜਾਕੂਆਂ ਦੇ ਲਈ ਗ਼ੁਲਾਮਾਂ ਉੱਤੇ ਵੀ ਨਿਰਭਰ ਸਨ।^[6]