ਲਹੌਰ ਦਾ ਕਿਲ੍ਹਾ

ਸ਼ਾਹੀ ਕਿਲ੍ਹਾ

شاہی قلعہ
ਸ਼ਾਹੀ ਕਿਲ੍ਹਾ شاہی قلعہ
ਸੰਘੀ ਸਭਾ
ਦੇਸ਼	ਪਾਕਿਸਤਾਨ
ਸੂਬਾ	ਪੰਜਾਬ
ਸ਼ਹਿਰ	ਲਹੌਰ
ਖੇਤਰ	ਰਾਵੀ
ਸੰਘੀ ਸਭਾ	UC 38
ਸਰਕਾਰ
• ਕਿਸਮ	ਸ਼ਹਿਰੀ ਸਭਾ
• ਚੇਅਰਮੈਨ	X

ਲਹੌਰ ਕਿਲ੍ਹਾ
شاہی قلعہ
ਲਹੌਰ ਕਿਲ੍ਹਾ; شاہی قلعہ
	ਆਲਮਗੀਰੀ ਦਰਵਾਜ਼ੇ ਤੋਂ ਦ੍ਰਿਸ਼
ਸਥਿਤੀ	ਲਹੌਰ, ਪਾਕਿਸਤਾਨ
ਗੁਣਕ	31°35′25″N 74°18′35″E / 31.59028°N 74.30972°E
ਆਰਕੀਟੈਕਚਰਲ ਸ਼ੈਲੀ(ਆਂ)	ਇੰਡੋ-ਇਸਲਾਮਿਕ, ਮੁਗ਼ਲ
	Lua error in ਮੌਡਿਊਲ:Location_map at line 522: Unable to find the specified location map definition: "Module:Location map/data/Pakistan Lahore" does not exist.
UNESCO World Heritage Site
Part of	ਕਿਲ੍ਹਾ ਅਤੇ ਸ਼ਾਲੀਮਾਰ ਬਾਗ਼
Criteria	ਸਭਿਆਚਾਰਕ: i, ii, iii
Reference	171-001
Inscription	1981 (5ਵੀਂ Session)

ਲਹੌਰ ਦਾ ਕਿਲ੍ਹਾ (ਪੰਜਾਬੀ ਅਤੇ ਉਰਦੂ: شاہی قلعہ: ਸ਼ਾਹੀ ਕਿਲ੍ਹਾ, ਜਾਂ "ਰਾਇਲ ਕਿਲ੍ਹਾ") ਲਹੌਰ, ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਦੇ ਸ਼ਹਿਰ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਗੜ੍ਹ ਹੈ।^[1] ਇਹ ਕਿਲ੍ਹਾ ਲਹੌਰ ਸ਼ਹਿਰ ਦੇ ਉੱਤਰੀ ਸਿਰੇ ਵੱਲ ਸਥਿਤ ਹੈ ਅਤੇ 20 ਹੈਕਟੇਅਰ ਤੋਂ ਜ਼ਿਆਦਾ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਫੈਲਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ। ਇਸ ਵਿੱਚ 21 ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਯਾਦਗਾਰ ਹਨ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚੋਂ ਕੁਝ ਸਮਰਾਟ ਅਕਬਰ ਦੇ ਸਮੇਂ ਦੀਆਂ ਹਨ। ਲਹੌਰ ਕਿਲ੍ਹਾ 17 ਵੀਂ ਸਦੀ ਵਿੱਚ ਲਗਭਗ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੁਬਾਰਾ ਬਣਾਇਆ ਗਿਆ ਹੈ,^[2] ਜਦੋਂ ਮੁਗ਼ਲ ਸਾਮਰਾਜ ਦੀ ਸ਼ਾਨ ਅਤੇ ਅਮੀਰੀ ਸਿਖਰ 'ਤੇ ਸੀ।^[3]^[4]

ਹਾਲਾਂਕਿ ਲਹੌਰ ਦੇ ਕਿਲ੍ਹੇ ਦੀ ਥਾਂ ਹਜ਼ਾਰਾਂ ਸਾਲਾਂ ਤੋਂ ਵੱਸੀ ਹੋਈ ਹੈ, ਇਸ ਥਾਂ ਤੇ ਇੱਕ ਗੜ੍ਹੀ ਦੇ ਢਾਂਚੇ ਦਾ ਪਹਿਲਾ ਰਿਕਾਰਡ 11 ਵੀਂ ਸਦੀ ਵਿੱਚ ਕੱਚੀਆਂ-ਇੱਟਾਂ ਤੋਂ ਬਣੇ ਕਿਲ੍ਹੇ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਤ ਸੀ। ਆਧੁਨਿਕ ਲਹੌਰ ਦੇ ਕਿਲ੍ਹੇ ਦੀ ਨੀਂਹ ਬਾਦਸ਼ਾਹ ਸਮਰਾਟ ਅਕਬਰ ਦੇ ਰਾਜ ਸਮੇਂ 1566 ਵਿੱਚ ਰੱਖੀ ਗਈ ਸੀ, ਜਿਸ ਨੇ ਕਿਲ੍ਹੇ ਨੂੰ ਇੱਕ ਸਮਕਾਲੀ ਆਰਕੀਟੈਕਚਰ ਦਾ ਰੂਪ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕੀਤਾ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਇਸਲਾਮਿਕ ਅਤੇ ਹਿੰਦੂ ਨੁਕਤਿਆਂ ਦੀ ਤਸਵੀਰ ਦਿਖਾਈ ਗਈ। ਸ਼ਾਹਜਹਾਂ ਦੀ ਪੀੜ੍ਹੀ ਨੂੰ ਸ਼ਾਨਦਾਰ ਫਾਰਸੀ ਫੁੱਲਾਂ ਦੇ ਡਿਜ਼ਾਈਨ ਦੇ ਨਾਲ ਸ਼ਾਨਦਾਰ ਸੰਗਮਰਮਰ ਉਤੇ ਉਕਰਿਆ ਗਿਆ ਹੈ, ਜਦੋਂ ਕਿ ਕਿਲ੍ਹੇ ਦੇ ਸ਼ਾਨਦਾਰ ਅਤੇ ਪ੍ਰਤੀਕੂਲ ਆਲਮਗਿਰੀ ਗੇਟ ਅਤੇ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਬਾਦਸ਼ਾਹੀ ਮਸਜਿਦ ਮਹਾਨ ਮੁਗਲ ਬਾਦਸ਼ਾਹ ਔਰੰਗਜ਼ੇਬ ਦੁਆਰਾ ਬਣਾਏ ਗਏ ਸਨ।

ਮੁਗਲ ਸਾਮਰਾਜ ਦੇ ਪਤਨ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਲਹੌਰ ਦੇ ਕਿਲ੍ਹੇ ਨੂੰ ਸਿੱਖ ਰਾਜ ਦੇ ਸੰਸਥਾਪਕ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦੇ ਘਰ ਵਜੋਂ ਵਰਤਿਆ ਗਿਆ। ਫਰਵਰੀ 1849 ਵਿੱਚ ਗੁਜਰਾਤ ਦੀ ਲੜਾਈ ਵਿੱਚ ਸਿੱਖਾਂ ਉੱਤੇ ਆਪਣੀ ਜਿੱਤ ਪਿੱਛੋਂ ਪੰਜਾਬ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਕਬਜ਼ੇ ਵਿੱਚ ਲੈਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਇਸ ਕਿਲ੍ਹੇ ਤੇ ਬਰਤਾਨਵੀ ਬਸਤੀਵਾਦੀ ਰਾਜ ਦੇ ਅਧਿਕਾਰ ਹੇਠ ਆ ਗਿਆ।।

ਸਥਾਨ

ਕਿਲ੍ਹਾ ਲਹੌਰ ਦੇ ਪੁਰਾਣੀ ਕੰਧ ਵਾਲੇ ਸ਼ਹਿਰ ਦੇ ਉੱਤਰੀ ਹਿੱਸੇ ਵਿੱਚ ਸਥਿਤ ਹੈ। ਕਿਲ੍ਹੇ ਦਾ ਆਲਮਗਿਰੀ ਗੇਟ ਇਮਾਰਤਾਂ ਦੀ ਇੱਕ ਮੰਜ਼ਿਲ ਦਾ ਹਿੱਸਾ ਹੈ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਬਾਦਸ਼ਾਹੀ ਮਸਜਿਦ, ਰੌਸ਼ਨੀ ਗੇਟ ਅਤੇ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦੀ ਸਮਾਧੀ ਦੇ ਨਾਲ ਹਜ਼ੂਰੀ ਬਾਗ਼ ਦੇ ਦੁਆਲੇ ਇੱਕ ਚੌਂਕੜਾ ਬਣਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ। ਮਿਨਾਰ-ਏ-ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਅਤੇ ਇਕਬਾਲ ਪਾਰਕ ਕਿਲ੍ਹੇ ਦੇ ਉੱਤਰੀ ਕਿਨਾਰੇ ਦੇ ਨੇੜੇ ਹਨ।

ਇਤਿਹਾਸ

ਮੁੱਢਲਾ ਇਤਿਹਾਸ

ਹਾਲਾਂਕਿ ਇਹ ਜਗ੍ਹਾ ਹਜ਼ਾਰਾਂ ਸਾਲਾਂ ਤੱਕ ਵੱਸਣ ਲਈ ਜਾਣੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ, ਲਹੌਰ ਦੇ ਕਿਲ੍ਹੇ ਦੀ ਉਤਪਤੀ ਅਸਪਸ਼ਟ ਹੈ ਅਤੇ ਰਵਾਇਤੀ ਤੌਰ ਤੇ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਕਲਪਨਾਵਾਂ ਦੇ ਆਧਾਰ 'ਤੇ ਹੈ।^[5]

ਦਿੱਲੀ ਸਲਤਨਤ

11 ਵੀਂ ਸਦੀ ਤੋਂ ਮਹਿਮੂਦ ਗਜ਼ਨਵੀ ਦੇ ਰਾਜ ਸਮੇਂ ਇਸ ਕਿਲ੍ਹੇ ਦਾ ਪਹਿਲਾ ਇਤਿਹਾਸਿਕ ਜ਼ਿਕਰ ਮਿਲਦਾ ਹੈ। ਕਿਲ੍ਹਾ ਮਿੱਟੀ ਦਾ ਬਣਿਆ ਹੋਇਆ ਸੀ ਅਤੇ ਲਹੌਰ ਦੇ ਹਮਲੇ ਦੌਰਾਨ 1241 ਵਿੱਚ ਮੰਗੋਲਾਂ ਦੁਆਰਾ ਤਬਾਹ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ।^[6] ਦਿੱਲੀ ਸਲਤਨਤ ਦੇ ਤੁਰਕੀ ਮਮਲੂਕ ਰਾਜਵੰਸ਼ ਦੇ ਸੁਲਤਾਨ ਗਿਆਸੁੱਦੀਨ ਬਲਬਨ ਦੁਆਰਾ 1267 ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਨਵਾਂ ਕਿਲ੍ਹਾ ਬਣਾਇਆ ਗਿਆ ਸੀ।^[7] 1398 ਵਿੱਚ ਤੈਮੂਰ ਦੀਆਂ ਫ਼ੌਜਾਂ ਦੁਬਾਰਾ ਬਣਾਏ ਗਏ ਕਿਲ੍ਹੇ ਨੂੰ 1421 ਵਿੱਚ ਮੁਬਾਰਕ ਸ਼ਾਹ ਸੱਯਦ ਦੁਆਰਾ ਮੁੜ ਬਣਾਇਆ ਗਿਆ,^[8] 1430 ਦੇ ਦਹਾਕੇ ਵਿੱਚ ਕਿਲ੍ਹੇ ਤੇ ਕਾਬੁਲ ਦੇ ਸ਼ੇਖ ਅਲੀ ਨੇ ਕਬਜ਼ਾ ਕਰ ਲਿਆ ਸੀ।^[9] ਅਤੇ ਲੋਧੀ ਵੰਸ਼ ਦੇ ਪਸ਼ਤੂਨ ਸੁਲਤਾਨਾਂ ਦੇ ਕਬਜ਼ੇ ਹੇਠ ਰਿਹਾ ਜਦੋਂ ਤਕ 1524 ਵਿੱਚ ਮੁਗ਼ਲ ਬਾਦਸ਼ਾਹ ਬਾਬਰ ਦੁਆਰਾ ਲਹੌਰ 'ਤੇ ਕਬਜ਼ਾ ਨਹੀਂ ਕਰ ਲਿਆ ਗਿਆ ਸੀ।

ਮੁਗ਼ਲ ਕਾਲ

ਅਕਬਰ ਦਾ ਸਮਾਂ

ਕਿਲ੍ਹੇ ਦਾ ਮੌਜੂਦਾ ਡਿਜਾਈਨ ਅਤੇ ਬਣਤਰ ਦੀ ਸਥਾਪਤੀ 1575 ਵਿੱਚ ਹੋਈ, ਜਦੋਂ ਮੁਗ਼ਲ ਬਾਦਸ਼ਾਹ ਅਕਬਰ ਨੇ ਸਾਮਰਾਜ ਦੇ ਉੱਤਰੀ-ਪੱਛਮੀ ਸਰਹੱਦ ਦੀ ਰਾਖੀ ਲਈ ਇੱਕ ਅਹੁਦੇ ਉੱਤੇ ਕਬਜ਼ਾ ਕਰ ਲਿਆ ਸੀ।^[10] ਮੁਗਲ ਖੇਤਰਾਂ ਅਤੇ ਕਾਬੁਲ, ਮੁਲਤਾਨ ਅਤੇ ਕਸ਼ਮੀਰ ਦੇ ਗੜ੍ਹਾਂ ਵਿਚਕਾਰ ਲਹੌਰ ਦੀ ਰਣਨੀਤਕ ਸਥਿਤੀ ਨੇ ਪੁਰਾਣੀ ਗਾਰੇ ਦੀ ਕਿਲਾਬੰਦੀ ਨੂੰ ਖਤਮ ਕਰਕੇ ਪੱਕੀਆਂ ਇੱਟਾਂ ਦੀ ਕਿਲਾਬੰਦੀ ਦੀ ਲੋੜ ਮਹਿਸੂਸ ਕੀਤੀ।^[11] ਸਮੇਂ ਦੇ ਨਾਲ ਨਾਲ ਉੱਚੇ ਮਹਿਲਾਂ ਨੂੰ ਰਲਵੇਂ ਬਾਗਾਂ ਦੇ ਨਾਲ ਬਣਾਇਆ ਗਿਆ।^[12] ਅਕਬਰ ਦੁਆਰਾ ਬਣਵਾਈਆਂ ਬਣਤਰਾਂ ਵਿੱਚ ਦੌਲਤ ਖਾਨਾ-ਏ-ਖਸ-ਓ-ਐਮ, ਝਰੋਕੋ-ਈ-ਦਰਸ਼ਨ, ਅਤੇ ਅਕਬਰ ਗੇਟ ਸ਼ਾਮਲ ਸਨ। ਅਕਬਰ ਦੁਆਰਾ ਬਣਾਏ ਕਈ ਢਾਂਚਿਆਂ ਨੂੰ ਬਾਅਦ ਦੇ ਸ਼ਾਸਕਾਂ ਦੁਆਰਾ ਸੋਧਿਆ ਜਾਂ ਬਦਲਿਆ ਗਿਆ।^[13]

ਜਹਾਂਗੀਰ ਦਾ ਸਮਾਂ

ਸਮਰਾਟ ਜਹਾਂਗੀਰ ਨੇ ਪਹਿਲੀ ਵਾਰ 1612 ਵਿੱਚ ਕਿਲ੍ਹੇ ਵਿੱਚ ਆਪਣੇ ਵੱਲੋਂ ਤਬਦੀਲੀ ਦਾ ਜ਼ਿਕਰ ਕਰਦੇ ਹੋਏ ਮਕਤਬ ਖਾਨਾ ਦਾ ਵਰਣਨ ਕੀਤਾ। ਜਹਾਂਗੀਰ ਨੇ ਕਾਲ ਬੁਰਜ ਮੰਡਲੀ ਨੂੰ ਵੀ ਸ਼ਾਮਲ ਕੀਤਾ ਹੈ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਵਫਦ ਦੀ ਛੱਤ 'ਤੇ ਯੂਰਪੀਅਨ ਪ੍ਰੇਰਿਤ ਦੂਤਾਂ ਨੂੰ ਉਕਰਿਆ ਗਿਆ। ਕਿਲ੍ਹੇ ਨੂੰ ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਸੈਲਾਨੀਆਂ ਨੇ ਜਹਾਂਗੀਰ ਦੀ ਮਿਆਦ ਦੇ ਦੌਰਾਨ, ਕ੍ਰਿਸਚੀਅਨ ਮੂਰਤੀ-ਵਿਹਾਰ ਦੌਰਾਨ, ਮੈਡੋਨਾ ਅਤੇ ਯਿਸੂ ਦੀਆਂ ਤਸਵੀਰਾਂ ਨੂੰ ਕਿਲੇ ਕੰਪਲੈਕਸ ਵਿੱਚ ਪਾਇਆ।^[14] 1606 ਵਿੱਚ ਸਿੱਖ ਧਰਮ ਦੇ ਗੁਰੂ ਅਰਜਨ ਦੇਵ ਜੀ ਨੂੰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਮੌਤ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਇਸ ਕਿਲ੍ਹੇ ਵਿੱਚ ਕੈਦ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ।^[15]

ਸ਼ਾਹਜਹਾਂ ਦਾ ਸਮਾਂ

ਕਿਲ੍ਹੇ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਹਜਹਾਂ ਦਾ ਪਹਿਲਾ ਯੋਗਦਾਨ 1628 ਦੇ ਆਪਣੇ ਤਾਜਪੋਸ਼ੀ ਦੇ ਸਮੇਂ ਵਿੱਚ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਅਤੇ 1645 ਤਕ ਜਾਰੀ ਰਿਹਾ। ਸ਼ਾਹਜਹਾਂ ਨੇ ਸਭ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਚੇਹਲ ਸੋਟੌਨ ਦੀ ਸ਼ੈਲੀ ਵਿੱਚ ਦੀਵਾਨ-ਏ-ਆਮ ਦਾ ਨਿਰਮਾਣ ਕਰਨ ਦਾ ਹੁਕਮ ਦਿੱਤਾ - ਇੱਕ ਫਾਰਸੀ ਸਟਾਈਲ 40-ਪਿਲਰ ਜਨਤਕ ਹਾਜ਼ਰੀ ਹਾਲ ਹੈ। ਹਾਲਾਂਕਿ ਸ਼ਾਹ ਬੁਰਜ ਦੀ ਉਸਾਰੀ ਜਹਾਂਗੀਰ ਦੇ ਅਧੀਨ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਈ ਸੀ, ਸ਼ਾਹਜਹਾਨ ਇਸਦੇ ਡਿਜ਼ਾਇਨ ਨਾਲ ਨਰਾਜ਼ ਹੋਇਆ ਅਤੇ ਉਸ ਨੇ ਮੁੜ ਨਿਰਮਾਣ ਦੀ ਨਿਗਰਾਨੀ ਲਈ ਆਸਿਫ ਖ਼ਾਨ ਨਿਯੁਕਤ ਕੀਤਾ ਸੀ। ਸ਼ਾਹਜਹਾਨ ਨੇ ਸ਼ਾਹ ਬੁਰਜ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਸ਼ੀਸ਼ ਮਹਿਲ ਅਤੇ ਨੌਲੱਖਾ ਪਾਰਵਿਲਨ ਦੇ ਨਾਲ ਇੱਕ ਚੌਂਕੜਾ ਵੀ ਬਣਵਾਇਆ। ਦੋਵੇਂ ਸ਼ਾਹਜਹਾਂ ਦੀਆਂ ਬਣਤਰਾਂ ਹਨ, ਹਾਲਾਂਕਿ ਨੌਲੱਖਾ ਪਵਿਲੀਅਨ ਸਿੱਖ ਯੁੱਗ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਵੀ ਸੰਭਵ ਹੋ ਸਕਿਆ ਹੈ। ਚਿੱਟੇ ਸੰਗਮਰਮਰ ਦੀ ਮੋਤੀ ਮਸਜਿਦ ਜਾਂ ਪਰਲ ਮਸਜਿਦ ਸ਼ਾਹਜਹਾਨ ਦੇ ਸਮੇਂ ਤੋਂ ਹੀ ਹੈ।

ਔਰੰਗਜ਼ੇਬ ਦਾ ਸਮਾਂ

ਸਮਰਾਟ ਔਰੰਗਜ਼ੇਬ ਨੇ ਆਲਮਗਿਰੀ ਗੇਟ ਬਣਵਾਇਆ,^[16] ਜਿਸਦਾ ਅਰਧ ਚੱਕਰੀ ਟਾਰੂਰਾਂ ਅਤੇ ਗੁੰਬਦਦਾਰ ਪਬਲੀਅਨ ਲਹੌਰ ਦਾ ਇੱਕ ਵਿਆਪਕ ਮਾਨਤਾ ਪ੍ਰਾਪਤ ਚਿੰਨ੍ਹ ਹੈ ਜਿਸ ਨੂੰ ਇੱਕ ਵਾਰ ਪਾਕਿਸਤਾਨੀ ਮੁਦਰਾ 'ਤੇ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਿਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ.।

ਸਿੱਖ ਕਾਲ

ਮੁਗਲ ਅਫ਼ਗਾਨ ਦੁਰਯਾਨ ਨੂੰ ਕਿਲ੍ਹਾ ਹਾਰ ਗਏ ਸਨ।^[17] ਉਸ ਸਮੇਂ ਕਿਲ੍ਹੇ ਨੂੰ ਭੰਗੀ ਮਿਸਲ ਨੇ ਬਚਾਇਆ, ਜੋ ਪੰਜਾਬ ਦੀਆਂ 12 ਸਿੱਖ ਮਿਸਲਾਂ ਵਿਚੋਂ ਇੱਕ ਸੀ ਅਤੇ ਜਿਸਨੇ 1767 ਤੋਂ 1799 ਤੱਕ ਲਹੌਰ ਤੇ ਸ਼ਾਸਨ ਕੀਤਾ ਸੀ। ਫਿਰ ਕਿਲ੍ਹਾ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦੀ ਫ਼ੌਜ ਦੇ ਹੱਥਾਂ ਵਿੱਚ ਆ ਗਿਆ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੇ 1799 ਵਿੱਚ ਲਹੌਰ ਤੋਂ ਭੰਗੀ ਮਿਸਲ ਤੋਂ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤਾ।^[18] ਮਹਾਰਾਜਾ ਦਲੀਪ ਸਿੰਘ ਦਾ ਜਨਮ 1838 ਵਿੱਚ ਇਸੇ ਕਿਲ੍ਹੇ ਦੀ ਜਿੰਦ ਕੌਰ ਹਵੇਲੀ ਵਿੱਚ ਹੋਇਆ।^[19] 1847 ਵਿੱਚ ਦਲੀਪ ਸਿੰਘ ਨੇ ਭੀਰਵਾਲ ਦੀ ਸੰਧੀ 'ਤੇ ਹਸਤਾਖ਼ਰ ਕੀਤੇ ਸਨ ਜੋ ਸਿੱਖ ਰਾਜ ਨੂੰ ਇੱਕ ਪ੍ਰਭਾਵਸ਼ਾਲੀ ਅੰਤ ਵਿੱਚ ਲੈ ਕੇ ਆਇਆ। 1849 ਤੱਕ ਸਿੱਖ ਰਾਜ ਦੇ ਪਤਨ ਤੱਕ ਕਿਲ੍ਹਾ ਅਤੇ ਸ਼ਹਿਰ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦੇ ਪਰਿਵਾਰ ਦੇ ਕਬਜ਼ੇ ਅਧੀਨ ਰਿਹਾ।^[20]

ਗੈਲਰੀ

ਤਸਵੀਰਾਂ ਵਾਲੀ ਕੰਧ
ਸ਼ੀਸ਼ ਮਹਿਲ ਆਪਣੀ ਆਇਨਾ ਕਾਰੀ ਲਈ ਜਾਣਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ - ਪ੍ਰਤਿਬਿੰਬਤ ਟਾਇਲ-ਵਰਕ
ਨੌਲੱਖਾ ਪਵੇਲੀਅਨ ਇਸਦੀ ਵਿਲੱਖਣ ਬੰਗਾਲੀ-ਸ਼ੈਲੀ ਦੀ ਛੱਤ ਲਈ ਜਾਣਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ
ਅਕਬਰ ਯੁੱਗ ਦੇ ਤੱਤਾਂ ਨੂੰ ਹਿੰਦੂ ਅਤੇ ਇਸਲਾਮਿਕ ਨਮੂਨੇ ਨੂੰ ਸਮਝਾਉਣ ਵਾਲੀ ਸਮਕਾਲੀ ਸ਼ੈਲੀ ਵਿੱਚ ਸਜਾਇਆ ਗਿਆ ਹੈ
ਸ਼ੀਸ਼ ਮਹਿਲ ਬਾਹਰੋਂ
ਸ਼ੀਸ਼ ਮਹਿਲ
ਨੌਲੱਖਾ ਪਵੇਲੀਅਨ ਅਤੇ ਸ਼ੀਸ਼ ਮਹਿਲ, ਸ਼ਾਹ ਬੁਰਜ ਤੋਂ
ਸ਼ੀਸ਼ ਮਹਿਲ ਨੂੰ ਚਮਕਦਾਰ ਕੱਚ ਟਾਇਲ ਦੇ ਕੰਮ ਨਾਲ ਸ਼ਿੰਗਾਰਿਆ ਗਿਆ ਹੈ
ਝਿੰਗਾਰ ਸ਼ਾਹ ਸੁਥਰਾ ਦੀ ਸਮਾਧੀ ਇੱਕ ਹਿੰਦੂ ਧਰਮ ਅਸਥਾਨ ਹੈ ਜੋ ਕਿ ਕਿਲ੍ਹੇ ਦੀ ਉੱਤਰੀ ਕੰਧ ਦੇ ਕੋਲ ਸਥਿਤ ਹੈ
ਝਿੰਗਾਰ ਸ਼ਾਹ ਸੁਥਰਾ ਦੀ ਸਮਾਧ ਉੱਪਰ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤ ਸ਼ਿਲਾਲੇਖ
ਸ਼ੀਸ਼ ਮਹਿਲ ਅੰਦਰੋਂ
ਮਕਤਾਬ ਖਾਨਾ
ਸਿੱਖ ਯੁੱਗ ਨਾਗ ਮੰਦਰ
ਖਿਲਾਵਤ ਖਾਨਾ ਤੋਂ ਹੇਠਾਂ ਦੀਆਂ ਬਾਹਰਲੀਆਂ ਕੰਧਾਂ
ਮੂਸਾਮਨ ਬੁਰਜ
ਜਹਾਂਗੀਰ ਦਾ ਕੁਆਦਐਂਗਲ
ਸਹਿਦਰੀ ਪਾਵੇਲੀਅਨ

ਹਵਾਲੇ

↑ Google maps. "Location of Lahore Fort". Google maps. Retrieved 23 September 2013. {{cite web}}: |last= has generic name (help)
↑ Ruggles, D. Fairchild (2011). Islamic Gardens and Landscapes. University of Pennsylvania Press. ISBN 9780812207286.
↑ Islamic art in the Metropolitan Museum: The Historical Context. Metropolitan Museum of Art. 1992. p. 34.
↑ M. Tahir (1997). Encyclopaedic Survey of Islamic Culture. Anmol Publications. ISBN 81-7488-487-4
↑ G. Johnson, Christopher Bayly, and J F Richards (1988). The New Cambridge History of India. Cambridge University Press. ISBN 0-521-40027-9
↑ lahore fort, University of Alberta, archived from the original on 2016-03-03, retrieved 2018-05-25
↑ Hamadani, p.103
↑ Khan, p.10
↑ Punjab (India). Punjab District Gazetteers, Volume 13. Controller of Print. and Stationery, 2002. p. 26.
↑ Asher, p.47
↑ Lahore Fort Complex Archived 7 May 2008 at the Wayback Machine.. Archnet Digital Library. Retrieved 7 March 2008
↑ Neville, p.xiv
↑ Chaudhry, p.258
↑ Schimmel, Annemarie (2004). The Empire of the Great Mughals: History, Art and Culture. Reaktion Books. pp. 352. ISBN 9781861891853.
↑ Pashaura Singh (2006). Life and Work of Guru Arjan: History, Memory, and Biography in the Sikh Tradition. Oxford University Press. pp. 23, 217–218. ISBN 978-0-19-567921-2.
↑ Bhalla, p.81
↑ "The Fall of the Moghul Empire of Hindustan". Emotional Literacy. Retrieved 14 May 2015.
↑ Students’ Academy. Lahore-The Cultural Capital of Pakistan. Lulu. p. 18. ISBN 1458322874.
↑ Bansal, Bobby (2015). Remnants of the Sikh Empire: Historical Sikh Monuments in India & Pakistan. Hay House, Inc. ISBN 9384544930.
↑ Kartar Singh Duggal (2001). Maharaja Ranjit Singh, the Last to Lay Arms. Abhinav Publications. p. 56. ISBN 9788170174103.