ਵਿਸਥਾਪਨ ਕਿਰਿਆਵਾਂ

${\displaystyle {\overset {0}{\color {Green}Fe}}+{\overset {+2}{\color {Orange}Cu}}{\overset {-2}{\color {Blue}SO_{4}}}\rightarrow {\overset {0}{\color {Orange}Cu}}+{\overset {+2}{\color {Green}Fe}}{\overset {-2}{\color {Blue}SO_{4}}}}$

ਵਿਸਥਾਪਨ ਕਿਰਿਆਵਾਂ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਵੱਧ ਕਿਰਿਆਸ਼ੀਲ ਤੱਤ, ਘੱਟ ਕਿਰਿਆਸ਼ੀਲ ਤੱਤ ਦੇ ਯੋਗਿਕ ਵਿੱਚੋਂ ਵਿਸਥਾਪਨ ਕਰ ਦਿੰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਆਪ ਯੋਗਿਕ ਬਣਾ ਲੈਂਦਾ ਹੈ।^[1] ਇਹ ਦੋ ਕਿਸਮਾਂ ਦਾ ਹੈ:

• ਇਕਹਿਰਾ ਵਿਸਥਾਪਨ ਕਿਰਿਆਵਾਂ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਤੱਤ ਕਿਸੇ ਯੋਗਿਕ ਵਿੱਚੋ ਦੂਜੇ ਤੱਤ ਦਾ ਵਿਸਥਾਪਨ ਕਰ ਕੇ ਉਸ ਦੀ ਥਾਂ ਤੇ ਯੋਗਿਕ ਬਣਾ ਲੈਦਾ ਹੈ। ਤੱਤਾਂ ਦੀ ਕਿਰਿਆਸ਼ੀਲਤਾ ਲੜੀ ਵੱਧ ਕਿਰਿਆਸ਼ੀਲ ਤੋਂ ਘੱਟ ਕਿਰਿਆਸ਼ੀਲ Li, K, Sr, Na, Ca, Mg, Al, Zn, Cr, Fe, Cd, Co, Ni, Sn, Pb, H, Sb, As, Bi, Cu, Hg, Ag, Pd, Pt, Au. ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਹੀ ਹੈਲੋਜਨ ਗਰੁਪ ਦੀ ਕਿਰਿਆਸ਼ੀਲਤਾ ਲੜੀ F, Cl, Br, I.^[2]

A ਅਤੇ B ਦੋ ਵੱਖ ਵੱਖ ਚਾਰਜ ਵਾਲੇ ਆਇਨ ਹਨ ਤਾਂ ਸਮੀਕਰਨ ਨੂੰ ਸੰਤੁਲਤ ਕਰਨ ਲਈ ਜ਼ਰੁਰੀ ਹੈ। ਸਿਲਵਰ ਨਾਈਟ੍ਰੇਟ, AgNO₃ (ਜਿਸ ਵਿੱਚ Ag⁺ ਆਇਨ), ਅਤੇ ਜਿਸਤ, Zn, ਅਤੇ ਚਾਂਦੀ, Ag, ਮਿਲ ਕੇ ਜ਼ਿੰਕ ਨਾਈਟ੍ਰੇਟ, Zn(NO₃)₂ (ਜਿਸ ਵਿੱਚ Zn²⁺ ਆਇਨ ਹਨ).

2AgNO₃(aq) + Zn(s) → 2Ag(s) + Zn(NO₃)₂(aq)

ਮੈਗਨੀਸ਼ੀਅਮ ਧਾਤ Mg, ਲੂਣ ਦਾ ਤਿਜ਼ਾਬ HCl, ਨਾਲ ਕਿਰਿਆ ਕਰ ਕੇ ਮੈਗਨੀਸ਼ੀਅਮ ਕਲੋਰਾਈਡ, MgCl₂, ਅਤੇ ਹਾਈਡਰੋਜਨ, H₂.

Mg(s) + 2 HCl(aq) → MgCl₂(aq) + H₂(g)

ਉਦਾਹਰਨ

1. Cu + 2AgNO₃ → 2Ag + Cu(NO₃)₂
2. Fe + Cu(NO₃)₂ → Fe(NO₃)₂ + Cu
3. Ca + 2H₂O → Ca(OH)₂ + H₂
4. Zn + 2HCl → ZnCl₂ + H₂
5. Ag + Cu(NO₃)₂ → No reaction
6. Au + HCl → No reaction
7. Cl₂ + 2NaBr → 2NaCl + Br₂
8. Br₂ + 2KI → 2KBr + I₂

1. I₂ + 2KBr → ਕਿਰਿਆ ਨਹੀਂ ਹੋਈ।

${\displaystyle {\overset {+1}{\color {Orange}Ag}}{\overset {-1}{\color {Blue}NO_{3}}}+{\overset {+1}{\color {Green}H}}{\overset {-1}{\color {Magenta}Cl}}\rightarrow {\overset {+1}{\color {Green}H}}{\overset {-1}{\color {Blue}NO_{3}}}+{\overset {+1}{\color {Orange}Ag}}{\overset {-1}{\color {Magenta}Cl}}\downarrow }$

A-B + C-D → A-D + C-B

• ਦੁਹਰਾ ਵਿਸਥਾਪਨ ਕਿਰਿਆਵਾਂ ਵਿੱਚ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਤੱਤ ਦੇ ਲੂਣ ਵਿੱਚ ਤੱਤ ਦੂਜੇ ਲੂਣ ਵਾਲੇ ਤੱਤ ਦਾ ਵਿਸਥਾਪਨ ਕਰ ਦਿੰਦਾ ਹੈ।

AX(ਘੋਲ) + BY(ਠੋਸ) → AY(ਘੋਲ) + BX(ਠੋਸ)

ਤੇਜਾਬ ਅਤੇ ਖਾਰ ਦੀ ਕਿਰਿਆ 'ਚ ਲੂਣ ਅਤੇ ਪਾਣੀ ਪੈਦਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ।

HCl (ਘੋਲ) + NaOH (ਘੋਲ) → NaCl (ਘੋਲ) + H
₂O (ਤਰਲ)

AgNO
₃ (ਘੋਲ) + NaCl (ਘੋਲ) → AgCl (ਠੋਸ) + NaNO
₃ (ਘੋਲ)

Ba(OH)
₂ (ਠੋਸ) + 2CuCNS (ਠੋਸ) → Ba(CNS)
₂ (ਘੋਲ) + 2CuOH (ਠੋਸ)

CH
₃COOH (ਘੋਲ) + NaHCO
₃ (ਠੋਸ) → CH
₃COONa (ਘੋਲ) + CO
₂ (ਗੈਸ) + H
₂O (ਤਰਲ)