ਸਈਅਦ ਅਹਿਮਦ ਖ਼ਾਨ

ਸਰ ਸਈਅਦ ਅਹਿਮਦ ਖਾਨ
سر سید احمد خان
ਸਰ ਸਈਅਦ ਅਹਿਮਦ ਖਾਨ ; سر سید احمد خان
ਜਨਮ	ਸਈਅਦ ਅਹਿਮਦ ਤਕ਼ਵੀ; 17 ਅਕਤੂਬਰ 1817; ਦਿੱਲੀ, ਮੁਗਲ ਸਲਤਨਤ
ਮੌਤ	27 ਮਾਰਚ 1898; ਅਲੀਗੜ੍ਹ, ਬਰਤਾਨਵੀ ਭਾਰਤ
ਕਾਲ	ਆਧੁਨਿਕ ਜੁੱਗ
ਸਕੂਲ	ਇਸਲਾਮੀ ਦਰਸ਼ਨ
ਮੁੱਖ ਵਿਚਾਰ	ਅਲੀਗੜ੍ਹ ਅੰਦੋਲਨ, ਅਲੀਗੜ੍ਹ ਮੁਸਲਿਮ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ, ਦੋ ਕੌਮਾਂ ਦਾ ਸਿਧਾਂਤ
	ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਹੋਣ ਵਾਲੇ ਮੁਸਲਿਮ ਲੀਗ, ਦੋ ਕੌਮਾਂ ਦਾ ਸਿਧਾਂਤ, ਲਾਰਡ ਮਾਊਂਟਬੈਟਨ ਆਫ਼ ਬਰਮ੍ਹਾ ਨਵਾਬ ਸਰ ਜ਼ਿਆਉੱਦੀਨ ਅਹਿਮਦ;

ਸਰ ਸਈਅਦ ਅਹਿਮਦ ਖਾਨ (ਉਰਦੂ: سر سید احمد خان‎‎; 17 ਅਕਤੂਬਰ 1817 – 27 ਮਾਰਚ 1898), ਜਨਮ ਸਈਅਦ ਅਹਿਮਦ ਤਕਵੀ (Urdu: سید احمد تقوی‎)^[1], ਭਾਰਤ ਦਾ ਇੱਕ ਮੁਸਲਮਾਨ ਦਾਰਸ਼ਨਿਕ ਅਤੇ ਸਮਾਜ ਸੁਧਾਰਕ ਸੀ।

ਅਰੰਭਕ ਜੀਵਨ

ਸਰ ਸਈਅਦ ਅਹਿਮਦ ਖਾਨ 17 ਅਕਤੂਬਰ 1817 ਵਿੱਚ ਦਿੱਲੀ ਵਿੱਚ ਪੈਦਾ ਹੋਏ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਪੂਰਵਜ ਕਿਸੇ ਵਕਤ ਅਰਬ ਤੋਂ ਇਰਾਨ ਆਏ ਸਨ।^[2] ਫਿਰ ਉਥੋਂ ਅਕਬਰ ਦੇ ਜਮਾਨੇ ਵਿੱਚਅਫਗਾਨਿਸਤਾਨ ਵਿੱਚ ਹੇਰਾਤ ਆ ਵਸੇ।^[3] ਅਤੇ ਸ਼ਾਹਜਹਾਂ ਦੇ ਜਮਾਨੇ ਵਿੱਚ ਹੇਰਾਤ ਤੋਂ ਹਿੰਦੁਸਤਾਨ ਆਏ ਸਨ। ਜਮਾਨੇ ਦੇ ਦਸਤੂਰ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਅਰਬੀ ਫਾਰਸੀ ਦੀ ਪੜ੍ਹਾਈ ਕੀਤੀ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਆਪਣੀ ਅਰੰਭਕ ਸਿੱਖਿਆ ਆਪਣੇ ਨਾਨਾ ਖਵਾਜਾ ਫਰੀਦ ਉੱਦੀਨ ਅਹਿਮਦ ਖਾਨ ਤੋਂ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤੀ। ਅਰੰਭਕ ਸਿੱਖਿਆ ਵਿੱਚ ਕੁਰਾਨ ਦੀ ਪੜ੍ਹਾਈ ਕੀਤੀ ਅਤੇ ਅਰਬੀ ਅਤੇ ਫਾਰਸੀ ਸਾਹਿਤ ਦਾ ਅਧਿਐਨ ਵੀ ਕੀਤਾ। ਇਸਦੇ ਇਲਾਵਾ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਹਿਸਾਬ, ਚਿਕਿਤਸਾ ਅਤੇ ਇਤਹਾਸ ਵਿੱਚ ਵੀ ਮੁਹਾਰਤ ਹਾਸਲ ਕੀਤੀ। ਪਤ੍ਰਿਕਾ 'ਸਈਅਦ ਉਲ ਅਕਬਰ' ਦੇ ਨਾਲ ਨਾਲ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਆਪਣੇ ਵੱਡੇ ਭਰਾ ਨਾਲ ਮਿਲ ਕੇ ਉਰਦੂ ਭਾਸ਼ਾ ਵਿੱਚ ਸ਼ਹਿਰ ਦੀ ਸਭ ਤੋਂ ਪਹਿਲੀ ਪ੍ਰਿੰਟਿੰਗ ਪ੍ਰੈੱਸ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਕੀਤੀ। ਸਰ ਸਈਅਦ ਨੇ ਕਈ ਸਾਲਾਂ ਲਈ ਮੈਡੀਸਨ ਦਾ ਪੜ੍ਹਾਈ ਕੀਤੀ ਲੇਕਿਨ ਕੋਰਸ ਪੂਰਾ ਨਾ ਕੀਤਾ।

ਅਰੰਭਕ ਸਿੱਖਿਆ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਨ ਦੇ ਬਾਅਦ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਆਪਣੇ ਮਾਸੜ ਮੌਲਵੀ ਖਲੀਲ ਅੱਲ੍ਹਾ ਕੋਲੋਂ ਕਾਨੂੰਨੀ ਕੰਮ ਸਿੱਖਿਆ ਅਤੇ 1837 ਵਿੱਚ ਆਗਰਾ ਵਿੱਚ ਕਮਿਸ਼ਨਰ ਦੇ ਦਫ਼ਤਰ ਵਿੱਚ ਬਤੌਰ ਨਾਇਬ ਮੁਨਸ਼ੀ ਕੰਮ ਕਰਨ ਲੱਗੇ। 1841 ਅਤੇ 1842 ਵਿੱਚ ਮੈਨਪੁਰੀ ਅਤੇ 1842 ਅਤੇ 1846 ਤੱਕ ਫਤੇਹਪੁਰ ਸੀਕਰੀ ਵਿੱਚ ਸਰਕਾਰੀ ਸੇਵਾਵਾਂ ਨਿਭਾਈਆਂ। ਮਿਹਨਤ ਅਤੇ ਈਮਾਨਦਾਰੀ ਨਾਲ ਤਰੱਕੀ ਕਰਦੇ ਹੋਏ 1846 ਵਿੱਚ ਦਿੱਲੀ ਵਿੱਚ ਸਦਰ ਅਮੀਨ ਨਿਯੁਕਤ ਹੋਏ। ਦਿੱਲੀ ਵਿੱਚ ਰਹਿਣ ਦੇ ਦੌਰਾਨ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਆਪਣੀ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਕਿਤਾਬ "ਆਸਾਰ ਅਲਸਨਾਦੀਦ", 1847 ਵਿੱਚ ਲਿਖੀ। 1845 ਵਿੱਚ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਤਬਾਦਲਾ ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ ਬਿਜਨੌਰ ਹੋ ਗਿਆ। ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ ਬਿਜਨੌਰ ਵਿੱਚ ਰਹਿਣ ਦੇ ਦੌਰਾਨ ਤੁਸੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਕਿਤਾਬ "ਸਰਕਸ਼ੀ ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ ਬਿਜਨੌਰ", ਲਿਖੀ। ਹਿੰਦ ਦੀ ਪਹਿਲੀ ਜੰਗ-ਏ-ਆਜ਼ਾਦੀ ਦੇ ਦੌਰਾਨ ਉਹ ਬਿਜਨੌਰ ਵਿੱਚ ਸਨ। ਇਸ ਔਖੇ ਸਮੇਂ ਵਿੱਚ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਕਈ ਅੰਗਰੇਜ਼ ਪੁਰਸ਼ਾਂ, ਔਰਤਾਂ ਅਤੇ ਬੱਚਿਆਂ ਦੀਆਂ ਜਾਨਾਂ ਬਚਾਉਣ ਦਾ ਕੰਮ ਕੀਤਾ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਇਹ ਕੰਮ ਇਨਸਾਨੀ ਹਮਦਰਦੀ ਅਤੇ ਬਰਤਾਨੀਆ ਨਾਲ ਵਫਾਦਾਰੀ ਨਾਤੇ ਕੀਤਾ।^[4] ਅਮਨ ਹੋ ਜਾਣ ਦੇ ਬਾਅਦ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਇਸ ਸੇਵਾ ਦੇ ਬਦਲੇ ਇਨਾਮ ਦੇਣ ਲਈ ਇੱਕ ਜਾਗੀਰ ਦੀ ਪੇਸ਼ਕਸ਼ ਹੋਈ ਜਿਸਨੂੰ ਸਵੀਕਾਰ ਕਰਨ ਤੋਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਇਨਕਾਰ ਕਰ ਦਿੱਤਾ।

1857 ਵਿੱਚ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਤਰੱਕੀ ਦੇਕੇ ਸਦਰ ਅਲ ਸਦੋਰ ਬਣਾਇਆ ਗਿਆ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਨਿਯੁਕਤੀ ਮੁਰਾਦਾਬਾਦ ਕਰ ਦਿੱਤੀ ਗਈ। 1862 ਵਿੱਚ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਗਾਜੀਪੁਰ ਬਦਲ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਅਤੇ 1867 ਵਿੱਚ ਆਪਣੇ ਬਨਾਰਸ ਵਿੱਚ ਤੈਨਾਤ ਹੋਏ।

1877 ਵਿੱਚ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਇੰਪੀਰਿਅਲ ਕੌਂਸਲ ਮੈਬਰ ਨਾਮਜਦ ਕੀਤਾ ਗਿਆ। 1888 ਵਿੱਚ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਸਰ ਦਾ ਖਿਤਾਬ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਅਤੇ 1889 ਵਿੱਚ ਇੰਗਲੈਂਡ ਦੀ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਐਡਨਬਰਾ ਨੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਐਲ ਐਲ ਡੀ ਦੀ ਆਨਰੇਰੀ ਡਿਗਰੀ ਦਿੱਤੀ।

1862 ਵਿੱਚ ਗਾਜੀਪੁਰ ਵਿੱਚ ਸਾਇੰਟਫ਼ਿਕ ਸੋਸਾਇਟੀ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਕੀਤੀ। ਅਲੀਗੜ ਗਏ ਤਾਂ ਅਲੀਗੜ ਸੰਸਥਾਨ ਗਜਟ ਕੱਢਿਆ। ਇੰਗਲੈਂਡ ਤੋਂ ਪਰਤਣ ਉੱਤੇ 1870 ਵਿੱਚ ਰਿਸਾਲਾ ਤਹਿਜ਼ੀਬ ਅਲਾਖ਼ਲਾਕ ਜਾਰੀ ਕੀਤਾ। ਇਸ ਵਿੱਚ ਲੇਖ ਸਰ ਸਇਯਦ ਨੇ ਭਾਰਤ ਦੇ ਮੁਸਲਮਾਨਾ ਦੇ ਵਿੱਚਾਰਾਂ ਵਿੱਚ ਵੱਡਾ ਇਨਕਲਾਬ ਪੈਦਾ ਕੀਤਾ। ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਅਦਬ ਵਿੱਚ ਵਿੱਚ ਅਲੀਗੜ ਅੰਦੋਲਨ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਹੋਈ। ਸਰ ਸਈਅਦ ਦਾ ਵੱਡਾ ਕਾਰਨਾਮਾ ਅਲੀਗੜ ਕਾਲਜ ਸੀ। 1887 ਵਿੱਚ ਸੱਤਰ ਸਾਲ ਦੀ ਉਮਰ ਵਿੱਚ ਪਿੰਨਸ਼ਨ ਲੈ ਲਈ ਅਤੇ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਇਸ ਕਾਲਜ ਦੇ ਵਿਕਾਸ ਅਤੇ ਰਾਜਨੀਤੀ ਲਈ ਸਮਰਪਤ ਕਰ ਦਿੱਤਾ।

ਪੰਜਾਬ ਫੇਰੀ

ਸਰ ਸਯਦ ਨੇ ਵੱਖ ਵੱਖ ਸਮੇਂ ਦੌਰਾਨ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਪੰਜ ਚੱਕਰ ਲਾਏ। ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਦੌਰੇ ਬਾਰੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਸਫ਼ਰਨਾਮਾ ਵੀ ਉਰਦੂ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਿਤ ਹੋ ਚੁੱਕਾ ਹੈ।^[5]

ਹਵਾਲੇ

↑ Hayaat-e-Javaid, Maulana Altaf Husain Haali, Vol. 1, pp. 25-26, Arsalaan Books, Allama Iqbal Road, Azad Kashmir
↑ Hayaat-e-Javaid, Maulana Altaf Husain Haali, Vol. 1, pp. 26, Arsalaan Books, Allama Iqbal Road, Azad Kashmir
↑ GRAHAM, George Farquhar (1885). The Life and Work of Syed Ahmed Khan, C. at S. L. Black wood. p. 1.
↑ Glasse, Cyril, The New Encyclopedia of Islam, Altamira Press, (2001)
↑ ਕਰਾਂਤੀ ਪਾਲ (2018-10-16). "ਸਰ ਸਯਦ ਅਹਿਮਦ ਖਾਂ ਦੀ ਚੇਤਨਾ ਅਤੇ ਪੰਜਾਬ - Tribune Punjabi". Tribune Punjabi. Retrieved 2018-10-20. {{cite news}}: Cite has empty unknown parameter: |dead-url= (help)^{[permanent dead link]}