ਸਵਿਤਰੀਬਾਈ ਫੂਲੇ

ਸਵਿਤਰੀਬਾਈ ਜੋਤੀਰਾਓ ਫੂਲੇ
ਭਾਰਤ ਦੀ 1998 ਦੀ ਮੋਹਰ 'ਤੇ ਫੂਲੇ
ਜਨਮ	(1831-01-03)3 ਜਨਵਰੀ 1831 ਨਾਇਗਾਓਂ, ਬੰਬੇ ਪ੍ਰੈਜ਼ੀਡੈਂਸੀ, ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਇੰਡੀਆ (ਹੁਣ ਮਹਾਰਾਸ਼ਟਰ, ਭਾਰਤ)
ਮੌਤ	10 ਮਾਰਚ 1897(1897-03-10) (ਉਮਰ 66) ਪੁਣੇ, ਬੰਬੇ ਪ੍ਰੈਜ਼ੀਡੈਂਸੀ, ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਇੰਡੀਆ (ਹੁਣ ਮਹਾਰਾਸ਼ਟਰ, ਭਾਰਤ))
ਅਲਮਾ ਮਾਤਰ	• ਸਾਧਾਰਨ ਸਕੂਲ, ਪੂਨਾ[1] • ਅਧਿਆਪਕ ਸਿਖਲਾਈ ਪ੍ਰੋਗਰਾਮ, ਅਹਿਮਦਨਗਰ
ਪੇਸ਼ਾ	ਅਧਿਆਪਕ, ਕਾਰਕੁਨ, ਸਮਾਜ ਸੁਧਾਰਕ
ਯੁੱਗ	1831-1897[2]
ਸੰਗਠਨ	ਸੱਤਿਆ ਸ਼ੋਧਕ ਸਮਾਜ[3]
ਲਈ ਪ੍ਰਸਿੱਧ	ਲੜਕੀਆਂ ਦੀ ਸਿੱਖਿਆ,[3] ਔਰਤਾਂ ਦੇ ਹੱਕ[3]
ਜ਼ਿਕਰਯੋਗ ਕੰਮ	• ਬਾਵਨਕਸ਼ੀ ਸੁਬੋਧ ਰਤਨਾਕਰ [4]
ਜੀਵਨ ਸਾਥੀ	ਜੋਤੀਰਾਓ ਫੂਲੇ

ਸਾਵਿਤਰੀਬਾਈ ਫੂਲੇ (3 ਜਨਵਰੀ 1831 – 10 ਮਾਰਚ 1897 )^[5] (ਸਾਵਿੱਤਰੀ ਬਾਈ ਫੂਲੇ^[6]) ਭਾਰਤ ਦੀ ਇੱਕ ਅਧਿਆਪਕਾ, ਸਮਾਜ ਸੁਧਾਰਿਕਾ ਅਤੇ ਮਰਾਠੀ ਕਵਿਤਰੀ ਸੀ। ਉਸ ਨੇ ਆਪਣੇ ਪਤੀ ਮਹਾਤਮਾ ਜੋਤੀਬਾ ਫੂਲੇ ਦੇ ਨਾਲ ਮਿਲ ਕੇ ਇਸਤਰੀਆਂ ਦੇ ਅਧਿਕਾਰਾਂ ਅਤੇ ਸਿੱਖਿਆ ਲਈ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਕਾਰਜ ਕੀਤੇ। ਸਾਵਿਤਰੀਬਾਈ ਭਾਰਤ ਦੇ ਪਹਿਲੀ ਕੰਨਿਆ ਪਾਠਸ਼ਾਲਾ ਵਿੱਚ ਪਹਿਲੀ ਇਸਤਰੀ ਅਧਿਆਪਕ ਸੀ। ਉਸ ਨੂੰ ਆਧੁਨਿਕ ਮਰਾਠੀ ਕਵਿਤਾ ਅਗਰਦੂਤ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।^[7] 1852 ਵਿੱਚ ਉਸ ਨੇ ਅਛੂਤ ਬਾਲਿਕਾਵਾਂ ਲਈ ਇੱਕ ਪਾਠਸ਼ਾਲਾ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਕੀਤੀ।^[8]

ਸਾਵਿਤਰੀਬਾਈ ਫੁਲੇ ਦਾ ਜਨਮ 3 ਜਨਵਰੀ 1831 ਨੂੰ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਉਸ ਦੇ ਪਿਤਾ ਦਾ ਨਾਮ ਖੰਦੋਜੀ ਨੇਵਸੇ ਅਤੇ ਮਾਤਾ ਦਾ ਨਾਮ ਲਕਸ਼ਮੀ ਸੀ। ਸਿਰਫ ਨੌ ਸਾਲ ਦੀ ਉਮਰ ਵਿੱਚ ਸਾਵਿਤਰੀਬਾਈ ਫੂਲੇ ਦਾ ਵਿਆਹ 1840 ਵਿੱਚ ਤੇਰਾਂ ਸਾਲਾ ਜੋਤੀਬਾ ਫੂਲੇ ਨਾਲ ਹੋਇਆ ਸੀ।

ਸਾਵਿਤਰੀਬਾਈ ਫੂਲੇ ਭਾਰਤ ਦੇ ਪਹਿਲੀ ਕੁੜੀਆਂ ਦੀ ਪਾਠਸ਼ਾਲਾ ਦੀ ਪਹਿਲੀ ਪ੍ਰਿੰਸੀਪਲ ਅਤੇ ਪਹਿਲੇ ਕਿਸਾਨ ਸਕੂਲ ਦੇ ਸੰਸਥਾਪਕ ਸੀ। ਮਹਾਤਮਾ ਜੋਤੀਬਾ ਨੂੰ ਮਹਾਰਾਸ਼ਟਰ ਅਤੇ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਸਮਾਜਕ ਸੁਧਾਰ ਅੰਦੋਲਨ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਸਭ ਤੋਂ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਵਿਅਕਤੀ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਉਸ ਨੂੰ ਔਰਤਾਂ ਅਤੇ ਦਲਿਤ ਜਾਤੀਆਂ ਨੂੰ ਸਿੱਖਿਅਤ ਕਰਨ ਦੀਆਂ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ਾਂ ਲਈ ਜਾਣਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਜੋਤੀਰਾਵ, ਜੋ ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਵਿੱਚ ਜੋਤੀਬਾ ਦੇ ਨਾਮ ਨਾਲ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਹੋਏ ਸਾਵਿਤਰੀਬਾਈ ਦੇ ਸਰਪ੍ਰਸਤ, ਗੁਰੂ ਅਤੇ ਸਮਰਥਕ ਸਨ। ਸਾਵਿਤਰੀਬਾਈ ਨੇ ਆਪਣੇ ਜੀਵਨ ਦਾ ਉਦੇਸ਼ ਸੀ ਵਿਧਵਾ ਵਿਆਹ ਕਰਵਾਉਣਾ, ਛੁਆਛਾਤ ਮਿਟਾਉਣਾ, ਔਰਤਾਂ ਦੀ ਮੁਕਤੀ ਅਤੇ ਦਲਿਤ ਔਰਤਾਂ ਨੂੰ ਸਿੱਖਿਅਤ ਬਣਾਉਣਾ ਬਣਾਇਆ। ਉਹ ਇੱਕ ਕਵਿਤਰੀ ਵੀ ਸੀ ਉਸ ਨੂੰ ਮਰਾਠੀ ਦੀ ਆਦਿ ਕਵਿਤਰੀ ਵਜੋਂ ਵੀ ਜਾਣਿਆ ਜਾਂਦਾ ਸੀ।

ਸਾਵਿਤਰੀਬਾਈ ਨੇ ਉਸ ਦੌਰ ਵਿੱਚ ਕੰਮ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤਾ ਜਦੋਂ ਧਾਰਮਿਕ ਅੰਧਵਿਸ਼ਵਾਸ, ਰੂੜੀਵਾਦ, ਛੂਆਛਾਤ, ਦਲਿਤਾਂ ਅਤੇ ਇਸਤਰੀਆਂ ਉੱਤੇ ਮਾਨਸਿਕ ਅਤੇ ਸਰੀਰਕ ਜ਼ੁਲਮ ਆਪਣੀ ਸਿਖਰ ਤੇ ਸੀ। ਬਾਲ-ਵਿਆਹ, ਸਤੀ ਪ੍ਰਥਾ, ਲੜਕੀਆਂ ਨੂੰ ਜੰਮਦੇ ਹੀ ਮਾਰ ਦੇਣਾ, ਵਿਧਵਾ ਇਸਤਰੀ ਦੇ ਨਾਲ ਗੈਰ ਮਨੁੱਖੀ ਸਲੂਕ, ਬੇਮੇਲ ਵਿਆਹ, ਬਹੁਪਤਨੀ ਵਿਆਹ ਆਦਿ ਪ੍ਰਥਾਵਾਂ ਜੋਰਾਂ ਤੇ ਸਨ। ਸਮਾਜ ਵਿੱਚ ਬਰਾਹਮਣਵਾਦ ਅਤੇ ਜਾਤੀਵਾਦ ਦਾ ਬੋਲਬਾਲਾ ਸੀ। ਅਜਿਹੇ ਸਮੇਂ ਸਾਵਿਤਰੀਬਾਈ ਫੁਲੇ ਅਤੇ ਜੋਤੀਬਾਫੁਲੇ ਦਾ ਇਸ ਦੁਰਾਚਾਰੀ ਸਮਾਜ ਅਤੇ ਉਸਦੇ ਅਤਿਆਚਾਰਾਂ ਦੇ ਖਿਲਾਫ ਖੜੇ ਹੋ ਜਾਣਾ ਵੱਡੀ ਕ੍ਰਾਂਤੀ ਦੇ ਸਮਾਨ ਸੀ। ਉਹ ਸਕੂਲ ਜਾਂਦੀ ਸੀ, ਤਾਂ ਲੋਕ ਪੱਥਰ ਮਾਰਦੇ ਸਨ। ਉਸ ਉੱਤੇ ਗੰਦਗੀ ਸੁੱਟ ਦਿੰਦੇ ਸਨ। ਅੱਜ ਤੋਂ ਲਗਪਗ 160 ਸਾਲ ਪਹਿਲਾਂ ਜਦੋਂ ਕੁੜੀਆਂ ਲਈ ਸਕੂਲ ਖੋਲ੍ਹਣਾ ਪਾਪ ਦਾ ਕੰਮ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਸੀ ਦੇਸ਼ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਇਕੱਲਾ ਕੁੜੀਆਂ ਦਾ ਸਕੂਲ ਕਿੰਨੀਆਂ ਸਮਾਜਕ ਮੁਸ਼ਕਲਾਂ ਨਾਲ ਖੋਲਿਆ ਗਿਆ ਹੋਵੇਗਾ।

1 ਜਨਵਰੀ 1848 ਤੋਂ ਲੈ ਕੇ 15 ਮਾਰਚ 1852 ਦੇ ਦੌਰਾਨ ਸਾਵਿਤਰੀਬਾਈ ਫੁਲੇ ਨੇ ਆਪਣੇ ਪਤੀ ਨਾਲ ਮਿਲ ਕੇ ਲਗਾਤਾਰ ਇੱਕ ਦੇ ਬਾਅਦ ਇੱਕ ਬਿਨਾਂ ਕਿਸੇ ਆਰਥਕ ਮਦਦ ਅਤੇ ਸਹਾਰੇ ਦੇ ਕੁੜੀਆਂ ਲਈ 18 ਸਕੂਲ ਖੋਲੇ।

ਸਾਵਿਤਰੀਬਾਈ ਆਪਣੇ ਵਿਆਹ ਦੇ ਸਮੇਂ ਅਨਪੜ੍ਹ ਸੀ। ਜੋਤੀਰਾਓ ਨੇ ਸਾਵਿਤਰੀਬਾਈ ਅਤੇ ਆਪਣੀ ਚਚੇਰੀ ਭੈਣ ਸਗੁਣਾਬਾਈ ਸ਼ਿਰਸਾਗਰ ਨੂੰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਘਰ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਖੇਤ ਵਿੱਚ ਕੰਮ ਕਰਨ ਦੇ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਸਿੱਖਿਆ ਦਿੱਤੀ। ਜੋਤੀਰਾਓ ਨਾਲ ਆਪਣੀ ਮੁੱਢਲੀ ਸਿੱਖਿਆ ਪੂਰੀ ਕਰਨ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਉਸ ਦੀ ਅਗਲੀ ਸਿੱਖਿਆ ਉਸ ਦੇ ਦੋਸਤਾਂ, ਸਖਾਰਾਮ ਯਸ਼ਵੰਤ ਪਰਾਂਜਪੇ ਅਤੇ ਕੇਸ਼ਵ ਸ਼ਿਵਰਾਮ ਭਵਲਕਰ ਦੀ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰੀ ਸੀ। ਪਹਿਲਾ ਕੋਰਸ ਅਹਿਮਦਨਗਰ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਅਮਰੀਕੀ ਮਿਸ਼ਨਰੀ, ਸਿੰਥੀਆ ਫਰਾਰ ਦੁਆਰਾ ਚਲਾਏ ਗਏ ਸੰਸਥਾ ਵਿੱਚ ਸੀ, ਅਤੇ ਦੂਜਾ ਕੋਰਸ ਪੁਣੇ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਆਮ ਸਕੂਲ ਵਿੱਚ ਸੀ। ਉਸਦੀ ਸਿਖਲਾਈ ਦੇ ਮੱਦੇਨਜ਼ਰ, ਸਾਵਿਤਰੀਬਾਈ ਸ਼ਾਇਦ ਪਹਿਲੀ ਭਾਰਤੀ ਮਹਿਲਾ ਅਧਿਆਪਕ ਅਤੇ ਹੈੱਡਮਿਸਟ੍ਰੈਸ ਸੀ।

ਆਪਣੀ ਅਧਿਆਪਕਾ ਦੀ ਪੜ੍ਹਾਈ ਪੂਰੀ ਕਰਨ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਸਾਵਿਤਰੀਬਾਈ ਫੂਲੇ ਨੇ ਪੁਣੇ ਦੇ ਮਹਾਰਵਾੜਾ ਵਿਖੇ ਲੜਕੀਆਂ ਨੂੰ ਪੜ੍ਹਾਉਣਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤਾ। ਉਸ ਨੇ ਅਜਿਹਾ ਸਗੁਨਾਬਾਈ ਦੇ ਨਾਲ ਕੀਤਾ ਜੋ ਇੱਕ ਕ੍ਰਾਂਤੀਕਾਰੀ ਨਾਰੀਵਾਦੀ ਅਤੇ ਜੋਤੀਰਾਓ ਦੀ ਸਲਾਹਕਾਰ ਸੀ। ਭੀੜੇ ਵਾਡਾ ਤਾਟਿਆ ਸਾਹਬ ਭੀਡੇ ਦਾ ਘਰ ਸੀ, ਜੋ ਕਿ ਤਿੰਨਾਂ ਦੁਆਰਾ ਕੀਤੇ ਜਾ ਰਹੇ ਕੰਮ ਤੋਂ ਪ੍ਰੇਰਿਤ ਸੀ। ਭੀੜੇ ਵਾਡਾ ਦੇ ਪਾਠਕ੍ਰਮ ਵਿੱਚ ਗਣਿਤ, ਵਿਗਿਆਨ ਅਤੇ ਸਮਾਜਿਕ ਅਧਿਐਨ ਦੇ ਰਵਾਇਤੀ ਪੱਛਮੀ ਪਾਠਕ੍ਰਮ ਸ਼ਾਮਲ ਸਨ। 1851 ਦੇ ਅੰਤ ਤੱਕ, ਸਾਵਿਤਰੀਬਾਈ ਅਤੇ ਜੋਤੀਰਾਓ ਫੂਲੇ ਪੁਣੇ ਵਿੱਚ ਲੜਕੀਆਂ ਲਈ ਤਿੰਨ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਸਕੂਲ ਚਲਾ ਰਹੇ ਸਨ। ਸੰਯੁਕਤ ਰੂਪ ਤੋਂ, ਤਿੰਨਾਂ ਸਕੂਲਾਂ ਵਿੱਚ ਲਗਭਗ ਡੇਢ ਸੌ ਵਿਦਿਆਰਥੀ ਦਾਖਲ ਹੋਏ ਸਨ। ਪਾਠਕ੍ਰਮ ਦੀ ਤਰ੍ਹਾਂ, ਤਿੰਨਾਂ ਸਕੂਲਾਂ ਦੁਆਰਾ ਨਿਯੁਕਤ ਅਧਿਆਪਨ ਦੇ ਢੰਗ ਸਰਕਾਰੀ ਸਕੂਲਾਂ ਵਿੱਚ ਵਰਤੇ ਜਾਂਦੇ ਢੰਗਾਂ ਨਾਲੋਂ ਵੱਖਰੇ ਸਨ। ਲੇਖਿਕਾ, ਦਿਵਿਆ ਕੰਦੁਕੁਰੀ ਦਾ ਮੰਨਣਾ ਹੈ ਕਿ ਫੂਲੇ ਵਿਧੀਆਂ ਨੂੰ ਸਰਕਾਰੀ ਸਕੂਲਾਂ ਦੁਆਰਾ ਵਰਤੇ ਜਾਣ ਵਾਲੇ ਤਰੀਕਿਆਂ ਨਾਲੋਂ ਉੱਤਮ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਸੀ। ਇਸ ਪ੍ਰਤਿਸ਼ਠਾ ਦੇ ਸਿੱਟੇ ਵਜੋਂ, ਫੂਲੇ ਦੇ ਸਕੂਲਾਂ ਵਿੱਚ ਆਪਣੀ ਸਿੱਖਿਆ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਨ ਵਾਲੀਆਂ ਲੜਕੀਆਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ ਸਰਕਾਰੀ ਸਕੂਲਾਂ ਵਿੱਚ ਦਾਖਲ ਲੜਕਿਆਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ ਨਾਲੋਂ ਜ਼ਿਆਦਾ ਹੈ।

ਬਦਕਿਸਮਤੀ ਨਾਲ, ਸਾਵਿਤਰੀਬਾਈ ਅਤੇ ਜੋਤੀਰਾਓ ਫੂਲੇ ਦੀ ਸਫਲਤਾ ਨੂੰ ਰੂੜੀਵਾਦੀ ਵਿਚਾਰਾਂ ਵਾਲੇ ਸਥਾਨਕ ਭਾਈਚਾਰੇ ਦੇ ਬਹੁਤ ਵਿਰੋਧ ਦੇ ਨਾਲ ਆਇਆ। ਕੰਦੁਕੁਰੀ ਕਹਿੰਦੀ ਹੈ ਕਿ ਸਾਵਿਤਰੀਬਾਈ ਅਕਸਰ ਇੱਕ ਵਾਧੂ ਸਾੜੀ ਲੈ ਕੇ ਆਪਣੇ ਸਕੂਲ ਜਾਂਦੀ ਸੀ ਕਿਉਂਕਿ ਉਸ ਨੂੰ ਉਸ ਦੇ ਰੂੜੀਵਾਦੀ ਵਿਰੋਧ ਦੁਆਰਾ ਪੱਥਰਾਂ, ਗੋਬਰ ਅਤੇ ਜ਼ੁਬਾਨੀ ਦੁਰਵਿਹਾਰ ਨਾਲ ਕੁੱਟਿਆ ਜਾਂਦਾ ਸੀ। ਫੂਲੇਸ ਨੂੰ ਰੂੜੀਵਾਦੀ ਅਤੇ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਜਾਤੀਆਂ (ਬ੍ਰਾਹਮਣ) ਦੇ ਅਜਿਹੇ ਸਖਤ ਵਿਰੋਧ ਦਾ ਸਾਹਮਣਾ ਕਰਨਾ ਪਿਆ ਕਿਉਂਕਿ ਉਹ ਦੱਬੀ ਜਾਤੀ (ਮਾਲੀ) ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਤ ਸਨ। ਸੂਦਰ ਜਾਤੀਆਂ ਨੂੰ ਹਜ਼ਾਰਾਂ ਸਾਲਾਂ ਤੋਂ ਸਿੱਖਿਆ ਤੋਂ ਵਾਂਝਾ ਰੱਖਿਆ ਗਿਆ ਸੀ। ਇਹ ਹੰਗਾਮਾ ਹਮੇਸ਼ਾਂ ਉੱਚੀਆਂ ਜਾਤੀਆਂ ਦੁਆਰਾ ਉਕਸਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਸੀ। 1849 ਤੱਕ, ਸਾਵਿਤਰੀਬਾਈ ਅਤੇ ਜੋਤੀਰਾਓ ਫੂਲੇ ਜੋਤੀਰਾਓ ਦੇ ਪਿਤਾ ਦੇ ਘਰ ਰਹਿ ਰਹੇ ਸਨ। ਹਾਲਾਂਕਿ, 1849 ਵਿੱਚ, ਜੋਤੀਰਾਓ ਦੇ ਪਿਤਾ ਨੇ ਜੋੜੇ ਨੂੰ ਆਪਣਾ ਘਰ ਛੱਡਣ ਲਈ ਕਿਹਾ ਕਿਉਂਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਕੰਮ ਨੂੰ ਮਨੁਸਮ੍ਰਿਤੀ ਅਤੇ ਇਸ ਦੇ ਬ੍ਰਾਹਮਣਵਾਦੀ ਗ੍ਰੰਥਾਂ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਇੱਕ ਪਾਪ ਮੰਨਿਆ ਗਿਆ ਸੀ।

ਜੋਤੀਰਾਓ ਦੇ ਪਿਤਾ ਦੇ ਘਰ ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਜਾਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਫੂਲੇ ਜੋਤੀਰਾਓ ਦੇ ਇੱਕ ਦੋਸਤ, ਉਸਮਾਨ ਸ਼ੇਖ ਦੇ ਪਰਿਵਾਰ ਦੇ ਨਾਲ ਚਲੇ ਗਏ। ਉੱਥੇ ਹੀ ਸਾਵਿਤਰੀਬਾਈ ਛੇਤੀ ਹੀ ਫਾਤਿਮਾ ਬੇਗਮ ਸ਼ੇਖ ਨਾਂ ਦੀ ਕਰੀਬੀ ਦੋਸਤ ਅਤੇ ਸਹਿਯੋਗੀ ਬਣਨ ਲਈ ਮਿਲੀ ਸੀ। ਸ਼ੇਖ ਬਾਰੇ ਇੱਕ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਵਿਦਵਾਨ ਨਸਰੀਨ ਸਈਅਦ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ, "ਫਾਤਿਮਾ ਸ਼ੇਖ ਪਹਿਲਾਂ ਹੀ ਪੜ੍ਹਨਾ ਅਤੇ ਲਿਖਣਾ ਜਾਣਦੀ ਸੀ, ਉਸ ਦੇ ਭਰਾ ਉਸਮਾਨ ਜੋਤੀਬਾ ਦੇ ਦੋਸਤ ਸਨ, ਨੇ ਫਾਤਿਮਾ ਨੂੰ ਅਧਿਆਪਕ ਸਿਖਲਾਈ ਕੋਰਸ ਕਰਨ ਲਈ ਉਤਸ਼ਾਹਿਤ ਕੀਤਾ ਸੀ। ਸਧਾਰਨ ਸਕੂਲ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੋਵਾਂ ਨੇ ਇਕੱਠੇ ਗ੍ਰੈਜੂਏਸ਼ਨ ਕੀਤੀ। ਉਹ ਭਾਰਤ ਦੀ ਪਹਿਲੀ ਮੁਸਲਿਮ ਮਹਿਲਾ ਅਧਿਆਪਕ ਸੀ।" ਫਾਤਿਮਾ ਅਤੇ ਸਾਵਿਤਰੀਬਾਈ ਨੇ 1849 ਵਿੱਚ ਸ਼ੇਖ ਦੇ ਘਰ ਇੱਕ ਸਕੂਲ ਖੋਲ੍ਹਿਆ।

1850 ਦੇ ਦਹਾਕੇ ਵਿੱਚ, ਸਾਵਿਤਰੀਬਾਈ ਅਤੇ ਜੋਤੀਰਾਓ ਫੂਲੇ ਨੇ ਦੋ ਵਿਦਿਅਕ ਟਰੱਸਟਾਂ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਕੀਤੀ। ਉਹ ਹੱਕਦਾਰ: ਨੇਟਿਵ ਫੀਮੇਲ ਸਕੂਲ, ਪੁਣੇ ਅਤੇ ਸੁਸਾਇਟੀ ਫਾਰ ਪ੍ਰੋਮੋਟਿੰਗ ਦਿ ਐਜੂਕੇਸ਼ਨ ਆਫ਼ ਮਹਾਰਸ, ਮਾਂਗਸ ਆਦਿ ਸਨ। ਇਹ ਦੋ ਟਰੱਸਟ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਸਕੂਲਾਂ ਨੂੰ ਘੇਰ ਕੇ ਸਮਾਪਤ ਹੋਏ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਸਾਵਿਤਰੀਬਾਈ ਫੂਲੇ ਅਤੇ ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਫਾਤਿਮਾ ਸ਼ੇਖ ਕਰ ਰਹੇ ਸਨ।

ਜੋਤੀਰਾਓ ਨੇ 15 ਸਤੰਬਰ 1853 ਨੂੰ ਈਸਾਈ ਮਿਸ਼ਨਰੀ ਪੀਰੀਅਡਿਕ, ਗਿਆਨੋਦਿਆ ਨੂੰ ਦਿੱਤੀ ਇੰਟਰਵਿਊ ਵਿੱਚ ਸਾਵਿਤਰੀਬਾਈ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਕੰਮ ਦਾ ਸਾਰ ਦਿੱਤਾ, "ਇਹ ਮੇਰੇ ਲਈ ਵਾਪਰਿਆ ਹੈ ਕਿ ਮਾਂ ਦੇ ਕਾਰਨ ਬੱਚੇ ਵਿੱਚ ਜੋ ਸੁਧਾਰ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਉਹ ਬਹੁਤ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਅਤੇ ਚੰਗਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਲਈ ਜਿਹੜੇ ਲੋਕ ਇਸ ਦੇਸ਼ ਦੀ ਖੁਸ਼ਹਾਲੀ ਅਤੇ ਭਲਾਈ ਲਈ ਚਿੰਤਤ ਹਨ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਔਰਤਾਂ ਦੀ ਸਥਿਤੀ ਵੱਲ ਜ਼ਰੂਰ ਧਿਆਨ ਦੇਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਗਿਆਨ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕਰਨ ਦੀ ਹਰ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕਰਨੀ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ ਜੇ ਉਹ ਚਾਹੁੰਦੇ ਹਨ ਕਿ ਦੇਸ਼ ਤਰੱਕੀ ਕਰੇ। ਇਸ ਸੋਚ ਦੇ ਨਾਲ, ਮੈਂ ਪਹਿਲਾਂ ਕੁੜੀਆਂ ਲਈ ਸਕੂਲ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤਾ। ਪਰ ਮੇਰੇ ਜਾਤੀ ਭਰਾਵਾਂ ਨੂੰ ਇਹ ਪਸੰਦ ਨਹੀਂ ਸੀ ਕਿ ਮੈਂ ਕੁੜੀਆਂ ਨੂੰ ਪੜ੍ਹਾ ਰਹੀ ਸੀ ਅਤੇ ਮੇਰੇ ਆਪਣੇ ਪਿਤਾ ਨੇ ਸਾਨੂੰ ਘਰੋਂ ਬਾਹਰ ਕੱਢ ਦਿੱਤਾ। ਕੋਈ ਵੀ ਸਕੂਲ ਲਈ ਜਗ੍ਹਾ ਦੇਣ ਲਈ ਤਿਆਰ ਨਹੀਂ ਸੀ ਅਤੇ ਨਾ ਹੀ ਸਾਡੇ ਕੋਲ ਇਸ ਨੂੰ ਬਣਾਉਣ ਲਈ ਪੈਸੇ ਸਨ। ਲੋਕ ਆਪਣੇ ਬੱਚਿਆਂ ਨੂੰ ਸਕੂਲ ਭੇਜਣ ਲਈ ਤਿਆਰ ਨਹੀਂ ਸਨ ਪਰ ਲਹੂਜੀ ਰਾਘ ਰਾਉਤ ਮਾਂਗ ਅਤੇ ਰੰਬਾ ਮਹਾਰ ਨੇ ਆਪਣੇ ਜਾਤੀ ਭਰਾਵਾਂ ਨੂੰ ਸਿੱਖਿਆ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਨ ਦੇ ਲਾਭਾਂ ਬਾਰੇ ਯਕੀਨ ਦਿਵਾਇਆ।

ਆਪਣੇ ਪਤੀ ਨਾਲ ਮਿਲ ਕੇ, ਉਸਨੇ ਵੱਖ -ਵੱਖ ਜਾਤਾਂ ਦੇ ਬੱਚਿਆਂ ਨੂੰ ਪੜ੍ਹਾਇਆ ਅਤੇ ਕੁੱਲ 18 ਸਕੂਲ ਖੋਲ੍ਹੇ।^[9] ਇਸ ਜੋੜੇ ਨੇ ਗਰਭਵਤੀ ਬਲਾਤਕਾਰ ਪੀੜਤਾਂ ਲਈ ਬਾਲ-ਹਤਿਆ ਪ੍ਰਤਿਬੰਧਕ ਗ੍ਰਹਿ (ਸ਼ਾਬਦਿਕ, "ਬਾਲ-ਹੱਤਿਆ ਰੋਕੂ ਘਰ") ਨਾਂ ਦਾ ਇੱਕ ਕੇਅਰ ਸੈਂਟਰ ਵੀ ਖੋਲ੍ਹਿਆ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਬੱਚਿਆਂ ਨੂੰ ਬਚਾਉਣ ਵਿੱਚ ਸਹਾਇਤਾ ਕੀਤੀ।^[10]

ਸਾਵਿਤਰੀਬਾਈ ਅਤੇ ਜੋਤੀਰਾਓ ਦੇ ਆਪਣੇ ਕੋਈ ਬੱਚੇ ਨਹੀਂ ਸਨ। ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਬ੍ਰਾਹਮਣ ਵਿਧਵਾ ਤੋਂ ਪੈਦਾ ਹੋਏ ਇੱਕ ਪੁੱਤਰ ਯਸ਼ਵੰਤਰਾਓ ਨੂੰ ਗੋਦ ਲਿਆ ਸੀ। ਹਾਲਾਂਕਿ, ਇਸ ਦਾ ਸਮਰਥਨ ਕਰਨ ਲਈ ਅਜੇ ਤੱਕ ਕੋਈ ਅਸਲੀ ਸਬੂਤ ਉਪਲਬਧ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਜਦੋਂ ਯਸ਼ਵੰਤ ਦਾ ਵਿਆਹ ਹੋਣ ਵਾਲਾ ਸੀ ਤਾਂ ਕੋਈ ਵੀ ਉਸ ਨੂੰ ਲੜਕੀ ਦੇਣ ਲਈ ਤਿਆਰ ਨਹੀਂ ਸੀ ਕਿਉਂਕਿ ਉਹ ਵਿਧਵਾ ਦੇ ਘਰ ਪੈਦਾ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਇਸ ਲਈ ਸਾਵਿਤਰੀਬਾਈ ਨੇ ਫਰਵਰੀ 1889 ਵਿੱਚ ਆਪਣੀ ਸੰਸਥਾ ਦੇ ਵਰਕਰ ਡਾਇਨੋਬਾ ਸਾਸਾਨੇ ਦੀ ਧੀ ਨਾਲ ਉਸ ਦਾ ਵਿਆਹ ਕਰਵਾਇਆ।

ਸਾਵਿਤਰੀਬਾਈ ਅਤੇ ਉਸ ਦੇ ਗੋਦ ਲਏ ਪੁੱਤਰ, ਯਸ਼ਵੰਤ ਨੇ 1897 ਵਿੱਚ ਨਾਲਾਸੋਪਾਰਾ ਦੇ ਆਲੇ-ਦੁਆਲੇ ਦੇ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਗਟ ਹੋਣ ਤੇ ਬੁਬੋਨਿਕ ਪਲੇਗ ਦੀ ਵਿਸ਼ਵਵਿਆਪੀ ਤੀਜੀ ਮਹਾਂਮਾਰੀ ਨਾਲ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਇਲਾਜ ਲਈ ਇੱਕ ਕਲੀਨਿਕ ਖੋਲ੍ਹਿਆ।^[11] ਕਲੀਨਿਕ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਪੁਣੇ ਦੇ ਸਖਤ ਬਾਹਰੀ ਖੇਤਰਾਂ ਵਿੱਚ, ਸੰਕਰਮਣ ਰਹਿਤ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਕੀਤੀ ਗਈ ਸੀ। ਪਾਂਡੁਰੰਗ ਬਾਬਾਜੀ ਗਾਇਕਵਾੜ ਦੇ ਪੁੱਤਰ ਨੂੰ ਬਚਾਉਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕਰਦੇ ਹੋਏ ਸਾਵਿਤਰੀਬਾਈ ਦੀ ਬਹਾਦਰੀ ਨਾਲ ਮੌਤ ਹੋ ਗਈ। ਜਦੋਂ ਗਾਇਕਵਾੜ ਦੇ ਪੁੱਤਰ ਨੂੰ ਇਹ ਪਤਾ ਲੱਗਿਆ ਕਿ ਮੁੰਧਵਾ ਦੇ ਬਾਹਰ ਮਹਾਰ ਬਸਤੀ ਵਿੱਚ ਪਲੇਗ ਦਾ ਸ਼ਿਕਾਰ ਹੋ ਗਿਆ ਹੈ, ਤਾਂ ਸਾਵਿਤਰੀਬਾਈ ਫੂਲੇ ਉਸ ਦੇ ਕੋਲ ਪਹੁੰਚ ਗਈ ਅਤੇ ਉਸ ਨੂੰ ਵਾਪਸ ਹਸਪਤਾਲ ਲੈ ਗਈ। ਇਸ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ ਵਿੱਚ, ਸਾਵਿਤਰੀਬਾਈ ਫੂਲੇ ਪਲੇਗ-ਗ੍ਰਸਤ ਹੋ ਗਈ ਅਤੇ 10 ਮਾਰਚ 1897 ਨੂੰ ਰਾਤ 9:00 ਵਜੇ ਉਸਦੀ ਮੌਤ ਹੋ ਗਈ।

ਸਾਵਿੱਤਰੀ ਬਾਈ ਫੂਲੇ ਦੇ ਦੋ ਕਾਵਿ-ਸੰਗ੍ਰਹਿ ਛਪੇ ਪਹਿਲਾ ‘ਕਾਵਯਾ ਫੂਲੇ’ (1854 ਈ.) ਅਤੇ ਦੂਸਰਾ “ਬਾਵਨ ਕਾਸ਼ੀ ਸੁਬੋਧ ਰਤਨਾਕਰ’ (1892 ਈ.)। ਪਹਿਲਾ ਕਾਵਿ-ਸੰਗ੍ਰਹਿ ਛਪਣ ਸਮੇਂ ਸਾਵਿੱਤਰੀ ਬਾਈ ਫੂਲੇ ਦੀ ਉਮਰ 23 ਸਾਲ ਸੀ। ਇਸ ਸੰਗ੍ਰਹਿ ਵਿੱਚ ਧਰਮ, ਧਰਮ ਸ਼ਾਸਤਰ, ਧਾਰਮਿਕ ਪਾਖੰਡਾਂ ਤੇ ਕੁਰੀਤੀਆਂ ਖ਼ਿਲਾਫ਼ ਲਿਖਿਆ ਗਿਆ ਹੈ। ਸਾਵਿੱਤਰੀ ਬਾਈ ਫੂਲੇ ਦਾ ਦੂਜਾ ਕਾਵਿ ਸੰਗ੍ਰਹਿ ਬਾਵਨਕਸ਼ੀ ਸੁਬੋਧ ਰਤਨਾਕਰ ਸਮੁੱਚੇ ਤੌਰ ’ਤੇ ਜਯੋਤੀ ਰਾਉ ਫੂਲੇ ਨੂੰ ਸਮਰਪਿਤ ਹੈ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਫੂਲੇ ਦੀਆਂ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਘਟਨਾਵਾਂ ਨੂੰ ਤੇ ਵਿਚਾਰਾਂ ਨੂੰ 52 ਛੰਦਾਂ ਵਿੱਚ ਕਾਵਿ ਦਾ ਰੂਪ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਹੈ।^[6]