ਸਿੰਚਾਈ

ਚੰਨਾਗਿਰੀ, ਦਵਾਂਗੀਂ ਜ਼ਿਲ੍ਹੇ, ਭਾਰਤ ਦੇ ਨੇੜੇ ਸਿੰਜਾਈ ਨਹਿਰ

ਸਿੰਚਾਈ ਮਿੱਟੀ ਨੂੰ ਬਣਾਉਟੀ ਸਾਧਨਾਂ ਨਾਲ ਪਾਣੀ ਦੇਕੇ ਉਸ ਵਿੱਚ ਪਾਣੀ ਦੀ ਮਾਤਰਾ ਵਿੱਚ ਵਾਧਾ ਕਰਨ ਨੂੰ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ। ਆਮ ਤੌਰ ਤੇ ਇਸਦੀ ਵਰਤੋਂ ਫਸਲ ਉਗਾਉਣ ਦੇ ਦੌਰਾਨ, ਖੁਸ਼ਕ ਖੇਤਰਾਂ ਜਾਂ ਸਮਰੱਥ ਵਰਖਾ ਨਾ ਹੋਣ ਦੀ ਹਾਲਤ ਵਿੱਚ ਬੂਟਿਆਂ ਦੀ ਪਾਣੀ ਲੋੜ ਪੂਰੀ ਕਰਨ ਲਈ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਖੇਤੀਬਾੜੀ ਦੇ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਇਸਦਾ ਪ੍ਰਯੋਗ ਇਸਦੇ ਇਲਾਵਾ ਨਿਮਨ ਕਾਰਣਾਂ ਵਲੋਂ ਵੀ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ:-

ਫਸਲ ਨੂੰ ਪਾਲੇ ਤੋਂ ਬਚਾਉਣਾ,^[1]
ਮਿੱਟੀ ਨੂੰ ਸੁੱਕ ਕੇ ਕਠੋਰ ਬਣਨੋਂ ਰੋਕਣਾ,^[2]
ਝੋਨੇ ਦੇ ਖੇਤਾਂ ਵਿੱਚ ਨਦੀਨ ਦੇ ਵਾਧੇ ਨੂੰ ਲਗਾਮ ਲਗਾਉਣਾ, ਆਦਿ।^[3]

ਸਿੰਚਾਈ ਦੀਆਂ ਕਿਸਮਾਂ

ਸਿੰਚਾਈ ਦੇ ਕਈ ਤਰੀਕੇ ਹਨ। ਉਹ ਵੱਖੋ ਵੱਖਰੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਕਿ ਕਿਸ ਤਰਾਂ ਪੌਦਿਆਂ ਨੂੰ ਪਾਣੀ ਦੀ ਸਪਲਾਈ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਇਸਦਾ ਉਦੇਸ਼ ਪੌਦਿਆਂ ਨੂੰ ਪਾਣੀ ਨੂੰ ਇਕਸਾਰਤਾ ਨਾਲ ਲਾਗੂ ਕਰਨਾ ਹੈ, ਤਾਂ ਜੋ ਹਰੇਕ ਪੌਦੇ ਨੂੰ ਨਾ ਬਹੁਤ ਜ਼ਿਆਦਾ ਨਾ ਹੀ ਬਹੁਤ ਘੱਟ ਪਾਣੀ ਦੀ ਮਾਤਰਾ ਦੀ ਲੋੜ ਹੋਵੇ।

ਸਤਹ ਸਿੰਚਾਈ (Surface irrigation)

ਸਤਹ ਸਿੰਚਾਈ ਜਾਂ ਸਰਫੇਸ ਸਿੰਚਾਈ, ਸਿੰਚਾਈ ਦਾ ਸਭ ਤੋਂ ਪੁਰਾਣਾ ਰੂਪ ਹੈ ਅਤੇ ਹਜ਼ਾਰਾਂ ਸਾਲਾਂ ਤੋਂ ਇਹ ਵਰਤੋਂ ਵਿੱਚ ਹੈ। ਸਤ੍ਹਾ (ਫੁੱਰੋ, ਹੜ੍ਹ, ਜਾਂ ਲੈਵਲ ਬੇਸਿਨ) ਵਿੱਚ ਸਿੰਚਾਈ ਪ੍ਰਣਾਲੀਆਂ ਵਿੱਚ ਪਾਣੀ ਇੱਕ ਖੇਤੀਬਾੜੀ ਜਮੀਨਾਂ ਦੀ ਸਤਹ ਵਿੱਚ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਇਸ ਨੂੰ ਗਿੱਲੇ ਕਰਨ ਅਤੇ ਮਿੱਟੀ ਵਿੱਚ ਘੁਸਪੈਠ ਕਰਨ ਲਈ। ਸਤਹੀ ਸਿੰਚਾਈ ਨੂੰ ਫ਼ਰ, ਬਾਰਡਰ ਸਟਿਪ ਜਾਂ ਬੇਸਿਨ ਸਿੰਚਾਈ ਵਿੱਚ ਵੰਡਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਇਸਨੂੰ ਅਕਸਰ ਹੜ੍ਹ ਸਿੰਚਾਈ (Flood Irrigation) ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਜਦੋਂ ਸਿੰਚਾਈ ਦੇ ਨਤੀਜੇ ਆਉਂਦੇ ਹਨ ਜਾਂ ਖੇਤੀ ਰਹਿਤ ਜ਼ਮੀਨ ਦੇ ਹੜ੍ਹ ਦੇ ਨੇੜੇ। ਇਤਿਹਾਸਕ ਤੌਰ ਤੇ, ਇਹ ਖੇਤੀਬਾੜੀ ਵਾਲੀ ਜ਼ਮੀਨ ਨੂੰ ਸਿੰਚਾਈ ਦਾ ਸਭ ਤੋਂ ਆਮ ਤਰੀਕਾ ਰਿਹਾ ਹੈ ਅਤੇ ਅਜੇ ਵੀ ਦੁਨੀਆ ਦੇ ਜ਼ਿਆਦਾਤਰ ਹਿੱਸਿਆਂ ਵਿੱਚ ਵਰਤਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।

ਮਾਈਕ੍ਰੋ ਸਿੰਚਾਈ (Micro-irrigation)

ਮਾਈਕਰੋ ਸਿੰਚਾਈ, ਨੂੰ ਕਈ ਵਾਰ ਸਥਾਨਿਕ ਸਿੰਚਾਈ, ਘੱਟ ਮਾਤਰਾ ਵਾਲੀ ਸਿੰਚਾਈ, ਜਾਂ ਟ੍ਰਿਕਲ ਸਿੰਚਾਈ ਵੀ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਇਹ ਇੱਕ ਅਜਿਹੀ ਸਿੰਚਾਈ ਹੈ ਜਿੱਥੇ ਪਾਣੀ ਨੂੰ ਪਾਈਪਡ ਨੈਟਵਰਕ ਰਾਹੀਂ ਘੱਟ ਦਬਾਅ ਹੇਠ ਵੰਡਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਇੱਕ ਪੂਰਵ-ਨਿਰਧਾਰਤ ਪੈਟਰਨ ਵਿੱਚ, ਅਤੇ ਹਰੇਕ ਪੌਦੇ ਨੂੰ ਛੋਟੇ ਛੱਡੇ ਜਾਂ ਇਸਦੇ ਨਾਲ ਲਗਦੀ ਹੈ ਇਸ ਨੂੰ ਵਿਅਕਤੀਗਤ emitters, ਸਬਜ਼ਫਰਸ ਡਰਿਪ ਸਿੰਚਾਈ (SDI), ਮਾਈਕਰੋ ਸਪਰੇਅ ਜਾਂ ਮਾਈਕਰੋ-ਸਿੰਲਨਲ ਸਿੰਚਾਈ, ਅਤੇ ਮਿੰਨੀ-ਬੱਬਖਰ ਸਿੰਚਾਈ, ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਨਾਲ ਪ੍ਰੰਪਰਾਗਤ ਡ੍ਰਾਇਪ ਸਿੰਚਾਈ, ਆਦਿ ਸਾਰੇ ਸਿੰਚਾਈ ਢੰਗਾਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਇਸ ਸ਼੍ਰੇਣੀ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਿਤ ਹੈ।

ਡ੍ਰਿਪ ਸਿੰਚਾਈ (Drip Irrigation)

ਡ੍ਰਿਪ (ਜਾਂ ਮਾਈਕਰੋ) ਸਿੰਚਾਈ, ਜਿਸ ਨੂੰ ਟਰਿੱਕਲ ਸਿੰਚਾਈ ਵੀ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਇਸਦਾ ਨਾਮ ਸੁਝਾਅ ਦਿੰਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਵਿੱਚ ਸਿਰਫ ਜੜ੍ਹਾਂ ਦੀ ਸਥਿਤੀ ਤੇ ਪਾਣੀ ਦਾ ਡਰਾਪ ਡਿੱਗਦਾ ਹੈ। ਪਾਣੀ ਪੌਦੇ ਦੇ ਰੂਟ ਜ਼ੋਨ ਦੇ ਕੋਲ ਜਾਂ ਨੇੜੇ ਪਹੁੰਚਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਡਰਾਪ ਸੁੱਟੋ ਇਹ ਤਰੀਕਾ ਸਿੰਜਾਈ ਦਾ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡਾ ਪਾਣੀ-ਪ੍ਰਭਾਵੀ ਤਰੀਕਾ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ, ਜੇਕਰ ਸਹੀ ਢੰਗ ਨਾਲ ਪ੍ਰਬੰਧ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਕਿਉਂਕਿ ਉਪਰੋਕਤ ਅਤੇ ਢੋਆ ਢੁਆਈ ਨੂੰ ਘੱਟ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਟ੍ਰਿਪ ਸਿੰਚਾਈ ਦੀ ਫੀਲਡ ਪਾਣੀ ਦੀ ਕੁਸ਼ਲਤਾ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਤੌਰ 'ਤੇ 80 ਤੋਂ 90 ਪ੍ਰਤੀਸ਼ਤ ਦੀ ਸੀਮਾ ਵਿੱਚ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਜਦੋਂ ਸਹੀ ਤਰੀਕੇ ਨਾਲ ਪ੍ਰਬੰਧਿਤ ਹੁੰਦਾ ਹੈ।

ਫਵਾਰਾ (ਸ੍ਪ੍ਰਿੰਕ੍ਲ੍ਰ) ਸਿੰਚਾਈ (Sprinkler Irrigation)

ਛਿੜਕਣ ਵਾਲੇ ਜਾਂ ਓਵਰਹੈੱਡ ਸਿੰਚਾਈ ਵਿਚ, ਪਾਣੀ ਨੂੰ ਖੇਤਰ ਦੇ ਅੰਦਰ ਇੱਕ ਜਾਂ ਵਧੇਰੇ ਕੇਂਦਰੀ ਸਥਾਨਾਂ ਲਈ ਪਾਈਪ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਓਵਰਹੈੱਡ ਹਾਈ-ਪ੍ਰੈਪ ਸਪ੍ਰਿੰਕਰਾਂ ਜਾਂ ਬੰਦੂਕਾਂ (ਗੰਨਾ) ਦੁਆਰਾ ਵੰਡਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਸਥਾਈ ਤੌਰ ਤੇ ਸਥਾਪਿਤ ਰਾਈਸਰਾਂ 'ਤੇ ਟੁੱਟੇ ਹੋਏ ਟੁਕੜੇ, ਸਪਰੇਜ਼, ਜਾਂ ਬੰਦੂਕਾਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਰਨ ਵਾਲੀ ਇੱਕ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਨੂੰ ਅਕਸਰ ਇੱਕ ਠੋਸ-ਸੈੱਟ ਸਿੰਚਾਈ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਵਜੋਂ ਜਾਣਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਉੱਚ ਦਬਾਅ ਵਾਲੇ ਸੰਚਾਈਆ ਜੋ ਰੋਟਰ ਨੂੰ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ਨੂੰ ਰੋਟਰ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਉਹ ਕਿਸੇ ਗੱਡੀ ਚਲਾਉਣ, ਗੀਅਰ ਡ੍ਰਾਇਵ ਜਾਂ ਪ੍ਰਭਾਵ ਵਿਧੀ ਦੁਆਰਾ ਚਲਾਏ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ਰੋਟਰਜ਼ ਪੂਰੇ ਜਾਂ ਅੰਸ਼ਕ ਚੱਕਰ ਵਿੱਚ ਘੁੰਮਾਉਣ ਲਈ ਬਣਾਏ ਜਾ ਸਕਦੇ ਹਨ। ਗੰਨ ਰੋਟਰਸ ਦੇ ਸਮਾਨ ਹਨ, ਸਿਵਾਏ ਕਿ ਉਹ ਆਮ ਤੌਰ 'ਤੇ 40 ਤੋਂ 130 ਲੇਬੀਐਫ / ਇਨ² (275 ਤੋਂ 900 ਕੇਪੀਏ) ਦੇ ਬਹੁਤ ਜ਼ਿਆਦਾ ਦਬਾਅ ਤੇ ਚਲਾਉਂਦੇ ਹਨ ਅਤੇ 50 ਤੋਂ 1200 ਯੂਐਸ ਗੈਲ / ਮਿੰਟ (3 ਤੋਂ 76 ਐਲ / ਸ) ਦੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ, ਆਮ ਤੌਰ ਤੇ ਨੋਜ਼ਲ ਦੇ ਨਾਲ 0.5 ਤੋਂ 1.9 ਇੰਚ (10 ਤੋਂ 50 ਐਮਐਮ) ਦੀ ਰੇਜ਼ ਵਿੱਚ ਵਿਆਸ। ਬੰਦੂਕਾਂ ਨੂੰ ਨਾ ਸਿਰਫ਼ ਸਿੰਚਾਈ ਲਈ ਵਰਤਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਸਗੋਂ ਉਦਯੋਗਿਕ ਕਾਰਜਾਂ ਜਿਵੇਂ ਧੂੜ ਚੈਨ ਅਤੇ ਲੌਗਿੰਗ ਆਦਿ ਲਈ ਵੀ ਵਰਤਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।

ਉਪ-ਸਿੰਚਾਈ (Subirrigation)

ਉੱਚੀਆਂ ਪਾਣੀ ਦੀਆਂ ਮਾਤਰਾਵਾਂ ਵਾਲੇ ਖੇਤਰਾਂ ਵਿੱਚ ਕਈ ਸਾਲਾਂ ਤਕ ਉਪ-ਸਿੰਚਾਈ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕੀਤੀ ਗਈ ਹੈ। ਇਹ ਪਾਣੀ ਦੀ ਸਤ੍ਹਾ ਨੂੰ ਤਿਆਰ ਕਰਨ ਦਾ ਇੱਕ ਤਰੀਕਾ ਹੈ ਜਿਸ ਨਾਲ ਪੌਦੇ ਦੇ ਰੂਟ ਜ਼ੋਨ ਤੋਂ ਮਿੱਟੀ ਨੂੰ ਮਿਲਾਇਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਅਕਸਰ ਉਹ ਪ੍ਰਣਾਲੀਆਂ ਨੀਵੇਂ ਇਲਾਕਿਆਂ ਜਾਂ ਦਰਿਆਈ ਵਾਦੀਆਂ ਵਿੱਚ ਸਥਾਈ ਘਾਹ ਦੇ ਮੈਦਾਨਾਂ ਤੇ ਸਥਿਤ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ ਅਤੇ ਡਰੇਨੇਜ ਬੁਨਿਆਦੀ ਢਾਂਚੇ ਦੇ ਨਾਲ ਮਿਲਦੀਆਂ ਹਨ। ਪੰਪਿੰਗ ਸਟੇਸ਼ਨਾਂ, ਨਹਿਰਾਂ, ਵਾਰਾਂ ਅਤੇ ਗੇਟ ਦੀ ਇੱਕ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਇਸ ਨੂੰ ਪਾਣੀ ਦੇ ਪੱਧਰ ਨੂੰ ਵਧਾਉਣ ਜਾਂ ਘਟਾਉਣ ਦੀ ਇਜਾਜ਼ਤ ਦਿੰਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਪਾਣੀ ਦੀ ਸਾਰਣੀ ਨੂੰ ਕਾਬੂ ਵਿੱਚ ਰੱਖਦੀ ਹੈ।

ਹਵਾਲੇ

↑ Snyder, R. L.; Melo-Abreu, J. P. (2005). "Frost protection: fundamentals, practice, and economics – Volume 1" (PDF). Food and Agriculture Organization of the United Nations. ISSN: 1684-8241. {{cite web}}: Unknown parameter |booktitle= ignored (help)
↑ "Arid environments becoming consolidated". Archived from the original on 2008-10-09. Retrieved 2015-06-26.
↑ Williams, J. F. "Managing Water for Weed Control in Rice". UC Davis, Department of Plant Sciences. Archived from the original on 2007-04-03. Retrieved 2007-03-14. {{cite web}}: Unknown parameter |coauthors= ignored (|author= suggested) (help); Unknown parameter |dead-url= ignored (|url-status= suggested) (help)