Динозаврларның юкка чыгуы

Вайоминг таулары гадәттән тыш (1000 тапкыр) күбрәк иридий булган балчык тасмаларын саклый. Сан Диего табигый тарих музее.

Commons

медиафайллар тупланмасы

Якынча 66 миллион ел элек, акбур чоры азагында урын алган һәлакәт нәтиҗәсендә Җирдәге 3/4 үсемлекләр һәм хайваннар төрләре (шул исәптән очучы булмаган динозаврлар да) юкка чыга.^[1]^[2]

Бүгенге көндә музейларда археологлар тапкан соякләрен генә күреп була.

Динозаврларның үлеп китүләрен, Җирдәге яшәү шартларының нык үзгәрткән планетар дәрәҗәдә һәлакәт белән бәйлиләр. Бер версия буенча бу астероидның төшүе артыннан Җир атмосферасына күтәрелгән тузан үсемлекләр һәм планктонга фотосинтез өчен мөмкинлек калдырмый, җәнлекләренең күбесе исә җитәрлек ашамлык таба алмаулары аркасында үләләр.^[3]^[4] Бу гипотезаны 1990-еллар башында Мексика култыгында шул чорга туры килүче 180 км-лык Chicxulub кратеры да раслый дип санала.^[5]^[6]

Шул ук арада, бу вәзгыять берюлы яки кыска вакыт арасында берничә астероидның Җиргә төшкәне белән бәйле була алуына ишарәләр бирүче фактлар бар - Төньяк диңгездәге^[7]^[8], Украинаның Кировоград өлкәсе территориясендә^[9] һәм Мумбайдан көнбатышкарак Һинд океаны суларындагы^[10] кечкенәрәк кратерлар.^[11]^[12]

Башка галимнәр исә җәнлекләрнең үлүләрен шулай ук Тоба һәлакәтенә охшаш янартау атылуы^[13], климат үзгәрешләре, диңгез суларының югарылыгы һәм/яки башка факторлары белән бәйлиләр.

Бу феноменның чорына туры килүче катламнар Җир кабыгында аз, астероидларда исә югары күләмдә очраган иридийга бик бай.

Искәрмәләр

↑ Renne, Paul R. (7 February 2013). «Time Scales of Critical Events Around the Cretaceous-Paleogene Boundary». Science 339 (6120): 684–687. DOI:10.1126/science.1230492. PMID 23393261.
↑ Fortey, R (1999). Life: A Natural History of the First Four Billion Years of Life on Earth. Vintage. pp. 238–260. ISBN 978-0-375-70261-7.
↑ Alvarez LW, Alvarez W, Asaro F, Michel HV (1980). «Extraterrestrial cause for the Cretaceous–Tertiary extinction». Science 208 (4448): 1095–1108. DOI:10.1126/science.208.4448.1095. PMID 17783054.
↑ Vellekoop J, Sluijs A, Smit J (May 2014). «Rapid short-term cooling following the Chicxulub impact at the Cretaceous-Paleogene boundary». Proc. Natl. Acad. Sci. U.S.A. 111 (21): 7537–41. DOI:10.1073/pnas.1319253111. PMID 24821785.
↑ Hildebrand, A. R., G. T. Penfield, et al. (1991). "Chicxulub crater: a possible Cretaceous/Tertiary boundary impact crater on the Yucatán peninsula, Mexico." Geology 19: 867-871.
↑ DOI:10.1126/science.1177265
Сез өзекне кулдан яисә бот ядәмендә куя аласыз.
↑ Riddle, Dawne (December 2009). Silverpit "not crater". Geological Society of London. 10 April 2013 тикшерелгән.
↑ Stewart, Allen.
↑ Kelley, Gurov.
↑ Mass extinctions: I am become Death, destroyer of worlds, The Economist (2009-10-22). 24 октябрь 2009 тикшерелде.
↑ Stewart.
↑ Mullen, "Multiple Impacts".
↑ Keller G (2012). "The Cretaceous–Tertiary Mass Extinction, Chicxulub Impact, and Deccan Volcanism. Earth and Life". in Talent JA. Earth and Life: Global Biodiversity, Extinction Intervals and Biogeographic Perturbations Through Time. Springer. pp. 759–793. ISBN 978-9048134274.

Alvarez, W.; Alvarez, L.W.; Asaro, F.; Michel, H.V. (1979). "Anomalous iridium levels at the Cretaceous/Tertiary boundary at Gubbio, Italy: Negative results of tests for a supernova origin". In Christensen, W.K., and Birkelund, T. Cretaceous/Tertiary Boundary Events Symposium. 2. University of Copenhagen. p. 69.
Kelley, Simon P.; Gurov, Eugene (2002). «The Boltysh, another end-Cretaceous impact». Meteoritics & Planetary Science 37 (8): 1031–1043. DOI:10.1111/j.1945-5100.2002.tb00875.x. 2008 елның 5 сентябрь көнендә архивланган.
Mullen, Leslie (2004-11-04). «Deep Impact – Shiva: Another K–T Impact?». Astrobiology Magazine. Проверено 2007-09-29.
Mullen, Leslie (2004-10-21). Did Multiple Impacts Pummel Earth 35 Million Years Ago?. spacedaily.com. 2007-09-29 тикшерелгән.
Stewart, S. A. (2005). «3D seismic reflection mapping of the Silverpit multi-ringed crater, North Sea». Geological Society of America Bulletin 117 (3): 354–368. DOI:10.1130/B25591.1.
Stewart S. A., Allen P. J. (2002). «A 20-km-diameter multi-ringed impact structure in the North Sea». Nature 418 (6897): 520–3. DOI:10.1038/nature00914. PMID 12152076.

Динозаврлар порталы

[Renne2013-1] Renne, Paul R. (7 February 2013). «Time Scales of Critical Events Around the Cretaceous-Paleogene Boundary». Science 339 (6120): 684–687. DOI:10.1126/science.1230492. PMID 23393261.

[Fortey-2] Fortey, R (1999). Life: A Natural History of the First Four Billion Years of Life on Earth. Vintage. pp. 238–260. ISBN 978-0-375-70261-7.

[Alvarez-3] Alvarez LW, Alvarez W, Asaro F, Michel HV (1980). «Extraterrestrial cause for the Cretaceous–Tertiary extinction». Science 208 (4448): 1095–1108. DOI:10.1126/science.208.4448.1095. PMID 17783054.

[4] Vellekoop J, Sluijs A, Smit J (May 2014). «Rapid short-term cooling following the Chicxulub impact at the Cretaceous-Paleogene boundary». Proc. Natl. Acad. Sci. U.S.A. 111 (21): 7537–41. DOI:10.1073/pnas.1319253111. PMID 24821785.

[Hildebrand,_A._R._1991-5] Hildebrand, A. R., G. T. Penfield, et al. (1991). "Chicxulub crater: a possible Cretaceous/Tertiary boundary impact crater on the Yucatán peninsula, Mexico." Geology 19: 867-871.

[Schulte10-6] DOI:10.1126/science.1177265
Сез өзекне кулдан яисә бот ядәмендә куя аласыз.

[7] Riddle, Dawne (December 2009). Silverpit "not crater". Geological Society of London. 10 April 2013 тикшерелгән.

[8] Stewart, Allen.

[9] Kelley, Gurov.

[Economist1009-10] Mass extinctions: I am become Death, destroyer of worlds, The Economist (2009-10-22). 24 октябрь 2009 тикшерелде.

[11] Stewart.

[multiple-12] Mullen, "Multiple Impacts".

[13] Keller G (2012). "The Cretaceous–Tertiary Mass Extinction, Chicxulub Impact, and Deccan Volcanism. Earth and Life". in Talent JA. Earth and Life: Global Biodiversity, Extinction Intervals and Biogeographic Perturbations Through Time. Springer. pp. 759–793. ISBN 978-9048134274.

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]

[12]

[13]

Динозаврларның юкка чыгуы

Искәрмәләр

Portal di Ensiklopedia Dunia