Иске имля тарихы

Иске имля тарихы (татар ايسكي إملا) Иске имля^[1][2][3] яхуди Иске орфография Татар теленә җайлаштырылган гарәп язуы нигезендә татарча имля(дөрес язу) кагыйдәләре. Гарәп язуы татар халкында 1000 елдан артыграк гомер хезмәт итә^[2] Ләкин төрле халыкларда, шул җөмләдән Идел-Чулман Болгарында, язма культураның нигезләре гарәп язуына кадәрле ук салынган булган.^[2] Идел-буе болгарда гарәп язуының әһәмияты тагын да арта, ул илнең иҗтимагый һәм мәдәни тормышында тирән тамыр җәеп, тора-бара "үз-әлифбасына" әверелә.^[2]

Төп мәкалә: Иске имля өйрәнү терминологиясе

Фәнни терминологияне татар лисанының имля галимләре берничә бүлеккә бүләләр. Имля өйрәнүдә тарихый дәверләргә һәм хәрәкәтләргә үз терминологиясен кертәләр. Мәсәлән, имля галиме Х. Курбатов 3 тарихый дәвергә бүлә:

1. Гарәп графикасын татар теленә җайлаштыруы
2. 1899елда "имля төзәтү" карары
3. 1920 ел ахырындагы "хәреф реформасы". Күпчелек мөәлифләр аны "яңа имля" чоры дип атыйлар.

Имля галимләре фикерләрен берничә хәрәкәткә бүлә:

• Искеимлячылар, Кадими караш имля галимнәре.
• Урта имлячылар хәрәкәтен 2 төркемгә "гамәли алтымылык"ка һәм "фәнни алтычылык"ка бүлә.
• Яңа имлячылар(унчылык) хәрәкәте

Төп мәкалә: Татарда ислам дине таралуы

Гарәп графикасының таралуы ислам диненең таралуы белән башланды.

922 елда Идел-Чулман Болгарыстанында ислам динен кабул иткәннән соң Идел-Чулман Болгарыстанында гарәп язуы таралы башлый. караган татар-гарәп әлифбасы ислам динен рәсми кабул рәвештә Болгар дәүләте тарафыннан рәсми рәвештә кабул ителгәннән соң гамәлгә кергән дип санала.^[4] Ибн Фазлан Багъдад хәлифлеге сифаратенең кябибе яза булгар-сәркалиб дәүләтендә инде төзелгән иде мәсҗид һәм уку йортлары. Димәк булгарлар ислам динен кабул иткәннәр һәм гарәб әлифбисын кулланганнар инде VIII гасырда.^[1] Шундый иртә ислам диненең кабул итүе Болгарлар арасында табигыннар булуы сәбәп булырга мөмкин.^[4]

Икенче фикер буенча ислам дине һәм гарәп графикасы фарсылар аркылы сәүдә мөнәсәбәтләре нәтиҗә килеп кергән әйтүчеләр бар.^[3]

1225 елга кадәр Идел-Чулман Болгарында Багдад хәлифе Ан-нәсыйр әд-дин Аллаһ көмеш вә бакыр динар вә дирхәмләре басылган гарәп телен вә иске имляне кулланып.^[5]

VII гасырда гәрап-хәзәр сугышлары башланып җибәрелә.

642 елда Ат-Табари тафсирлавы буенча мөселманнар хөҗүм колалар һәм яулап алынган тау-җирләрендә калгаләр төзеделәр Бәләнҗәргә кадәр барып җитәләр.

662 елда Ибн әл Асир тасфирлавы буенча аланлар һәм румлар союзлык мөмкинлеген булуын яза.

722-725 елларда Ал-Дахаби, Якуби, Ибн әл Асир, Ат-Табари тасфирлавы буенча гарәпләр салым ала башлый алан дәүләтеннән. Шул ук вакытта төп хәзәр гаскәрләрен тар-мар итте гәрәпләр.^[6]

728-729 еллардан 758 елга кадәр Хәзәрләргә вә аланларга гарәпләр хөҗүм ясый аланнарның шәрык капкаларын яулап алу өчен.^[6]

932 елда Ал-Масуди тасфирлавы буенча Хәзәр каһаны Византия(Рум) китергән барлык епископларын куа һәм насара йогынтысыннан чыга.^[6] Хәзәр җирләрендә ислам дине иркен тарала башлый.

Кара ханнар дәүләтендә Солтан Сатук Бугра Хан (920–956) 934-нче елда Ислам динен кабул иткән, һәм Караханидларның массакүләм динен кабул итү 960-нчы елда булган. Пәйтәхете Кашгарга күчкән. Ошбу хәл кадими татар әдәби традицияләренә өтәргеч бирде.

Төп мәкалә: Гарәп язуы тарихы

Гарәп язуының иң мөхтәрәм үрнәге ул Коръән китабы. Гарәп язуы гарәп ярымутравыннан җирендә барлыкка килгән. Аңар 28 хәреф һәм хәрәкәләр хас. Язуы уңнан сулга бара. Гарәп язуының килеп чыгышы буенча берничә теорияләр бар.

9 гасырда Идел-Чулман Болгарыстанында гәрәп язуы татар теленә җайлаша башлый. Нәкъ бу дәвердә татарча кулъязмалар барлыкка килә. Иң мәшһүр булган истәлек ул Колгалинең "Йосыф кыйсасы" китабы барлыкка килә һәм шулай ук массакүләм әдәби әсәрләр барлыкка килә. Формалашу вакытында сүз башындагы сузыкларны билгеләү осуллары һәм татар теленең /ң авазын билгеләү традициясе барлыкка килә.

Мәхмүд Кашгарида һәм Мөхәммәдьярдә "өчтөрткеле уау" очрый башлый.^[3] Соңында ул Сагыйть Халфинның "Әлифба"сына кертелгән.^[7]

Әвәлен иске имля Алтын Урда чорында Борынгы уйгыр язуы бергә паралель яшәгән, аннан борынгы уйгур язуы кулланудан чыккан. Иске имля татар теленә җайлашуында нечкә әйтелешле г һәм ч һәм п хәрефләре булмаган. Ул авазларны күрсәткәндә ك, ج, ب хәрефләре кулланылган.

Фарсы теленең әһәмияты артканнан соң иске имлянең татар әбҗәденә фарсы теленнән پ, چ, ژ, ڭ хәрефләре керә. Ошбу хәрефләр күбесенчә фарсы сүзләрен язуда кулланалар. Фарсы телендә ڭ хәрефе گ алышына, татар телендә исә ике варианты да куллануда бара г хәрефе өчен.

Иң беренче, гәрәб әлифбасындагы хәрефләр татар теленә хас булган бөтен тартыкларны белдерер өчен һәм фарсы теленең киң таралуы нисбәтеннән фарсы сүзләрен үзгәртмичә языр өчен 4 хәреф өстиләр. Шул дүрт хәреф татар сүзләренә дә тарала.^[4]

Төп мәкалә: Имля төзәтү

Татар лисанында имля кагыйдәләрен камилләштерү һәм тәртипләштерү зарурияты туа. Чөнки күп кенә язуда күп кенә язу вариантлары туды. Ул язуда бер үк хәрефне белдергән ڭ һәм گ хәрефләре. Әдәтләрне стандартлаштырмагы. Әдәби тел билгеләү зарурияты, чөнки шифәләрнең зур үсеш дәвере иде.

1899 елда Уфада булган гыйльми мәҗлес барлык булган имля мөшәкъкатләренә чишелеш чыгарды һәм тел вә имля стандартларын корды. Гыйльми мәҗлес боерыгы 14 хөкемнән тора. Алар Иске имлянең вариантларына нокта куялар.

Төп мәкаләләр: ڭ һәм Нүнкәф

1899 елда "сангырау кәф" "нүнкәф" авазын белдерә башлады.

Төп мәкаләләр: Яңа имля(10 сузык), Гамәли алтычылык һәм XX гасыр башы имля тарихы

XX гасыр башында Яңа имля һәм Урта имля дигән хәрәкәтләр барлыкка килә. Урта имлясе тагын гамәли алтычылыкны һәм фәнни алтычылыкны үз эченә кертә. Сәбәбы татар телендә сузык авазлар җитми нисбәтеннән хәреф өстәү яки хәрефкә галәмәтләр өстәү осулын карыйлар. Күпчелек вакыт искеимлячылар тарафыннан кире кагыла.

Габделкаюм Насыйри Әнмүзәҗ китабында татар телендә 10 сузык аваз булганын дәлилли, әммә иске имляне куллануын дәвам итә.

XX гасыр башында яңаимлячылар хәрәкәте барлыкка килә. Ошбу татар имля тел галимләре 10 сузыкны барчасын билгеләү осуллары эзли. Һәр яңаимлячы галимнең сузыкларны билгеләү осуллары төрле.

Әхмәтһади Максуди 1899 елгы имля төзәтү боерыгын һәм 1000 еллык имля кагыйдәләрен бозып "һәи-рәсмия"не сүз башында һәм сүз уртасы яза башлый үзенең "Йолдыз" газетасында.

Галимҗан Ибраһимов үзенең "татар сарыфы" дәреслегендә (1918) "Татар әлифбасы 38 хәрефтән тора: 32 тартык, 6 сузык"^[8]

Татар телендә язуда сүз уртасында [о][ө][е][ы]авазларын аеру өчен өстенә "өтер" даммә куйганнар.^[9]