Татлытамыр яфраклы дөя сеңере

Татлытамыр яфраклы дөя сеңере
Кыскача исем	A. glycyphyllos
Халыкара фәнни исем	Astragalus glycyphyllos L., 1753[1]
Таксономик ранг	төр[1]
Югарырак таксон	дөя сеңере[1]
Таксонның халык атамасы	Bärenschote[2][3], licorice milkvetch[4], Biyanyarpaq gəvən, kozinec sladkolistý, Llaethwyg licoris, Sød Astragel, Süß-Tragant, Süßblatt-Tragant, Süßer Tragant, Süßholz-Tragant, liquorice milkvetch, wild licorice, wild liquorice[3], astrágalo, cachoes, falso orozuz, falso regaliz, hierba de San Lorenzo, orozuz falso, regaliz borde, regaliz salvaje, regaliz silvestre, Magus hundihammas, Astragale a feuilles de reglisse, Astragale à feuilles de réglisse, Astragale réglisse, Astragalus glycophyllos, Lěsny kozync, Édeslevelű csüdfű, Мияжапырақ таспа, Saldžialapė kulkšnė, Lakrismjelt, Hokjespeul[5], Wilde hokjespeul, Traganek szerokolistny, alcaçuz-bastardo, astrágalo-doce, astrágalo, orozuz-falso, Астрагал сладколистный, Астрагал солодколистный, kozinec sladkolistý, sladki grahovec, Backsöta, Sötvedel, Астрагал солодколистий, hokjespeul[3], réglisse sauvage[3], imeläkurjenherne[6], 甘叶黄芪[7], 甜叶黄芪[7] һәм Dev Geven
Природоохранный статус по версии NatureServe	secure[d]
Нинди вики-проектка керә	ВикиПроект Инвазив биология[d]
Таксон ареалы	Франция[8]
GRIN URL	npgsweb.ars-grin.gov/gringlobal/taxonomydetail.aspx?id=5792[9]
Татлытамыр яфраклы дөя сеңере Викиҗыентыкта

Татлытамыр яфраклы дөя сеңере (лат. Astragalus glycyphyllos L., 1753^[1]) — күбәләкчәчәклеләр гаиләлегенең Дөя сеңере ыруына караган үсемлекләр төре.

Төрле телләрдәге халык арасындагы атамалары:

• рус телендә — богородская трава, стручёшник, рогатая трава (мөгезле үлән), волчий горох, кошачий, мышиный, заячий горох (бүре, песи, тычкан, куян борчагы), петров крест;
• белорус телендә — астрагал салодкалісты, паўзун лесавы, каўтуннік, матачнік;
• украин телендә — астрагал солодколистий, шулай ук крило орлине (бөркет канаты), расходник боровой, ненасытець;
• инглизчә — liquorice milk-vetch, sweet milk-vetch, wild liquorice, wild licorice;
• алманча — Bärenschotte, süßer Tragant, Süssblatt, Wolfsschotte, Süssklee, wildes Süssholz, Steinwicke, wilde Sennesblätter (последнее в Моравии);
• французча — réglisse sauvage;
• испанча — astrágalo;
• португальча — orozuz-falso.
• эстонча — hundi hambad, hamba rohi.
• латыйн телендәге иске атамасы — Herba et Semen Glyc. sylv.

Төрнең ареалы бөтен Европаны, Кече Азияне һәм өлешчә Көнбатыш Себерне били.

Дымлы, түбән ачылыкка ия булган, гумуска бай балчыксыл һәм комсу туфракларны үз итә.

Яктылык яратучы ярымурман үсемлеге. Аланнарда, имән һәм нарат урманнарында, куаклыкларда, елга болыннарында үсә.

45-90 см биеклектәге күпьеллык үләнчел үсемлек. Сабагы күтәрелеп торучы яисә таралучы, озынлыгы 50-100 (150гә җитә) см, калын, җиргә сарылучы, аскы өлеше тармаклана, вак аксыл төкләре бар. Яфрак төпчекләре ирекле үсүче, саргылт-яшел яки яшел, очлы, үтә-күренмәле, 10-20 мм озынлыкта, кысыр-аккерфекле, аскылары йомыркасыман, өскеләре ланцетсыман формада. Яфраклары 10-20 см, яфрак сабы күзгә ташланмый, парсыз, каурыйсыман. Яфракчыклары 5-6 парлы, озынча, 18-40 мм озынлыкта. Өске яклары шома, аскы яктан кыска ак төкле, очларында йомры.

Чәчәк сабаклары 4-9 см, вак ак төкле. Чәчәк төркеме - чук, алар йомыркасыман, озынча, күп чәчәкле, 3-5 см, яфрак төпләре безсыман-ланцет рәвешле, 1,5-3 мм, ак элпәсыман, кырыйлары ак төкчәле.

Чәчәк касәсе 5-6 мм озынлыкта, безсыман тешчекләре бар, алар тигез түгел. Икесе - 2 мм, икенсе - 1-1,5 мм. Чәчәк таҗы яшькелт-сары, җилкәннең озынлыгы 11-15 мм, 4 мм озынлыктагы тырнагы бар. Канатлар 10-13 мм озынлыкта, очларында тырнак озынлыгындагы пластина белән. Көймәчек озынлыгы 9-11 см, очында бөкреле пластинкасы бар, аның озынлыгы тырнакчыкка тигез яки кыскарак. Җимшәне шома яки аз төкле. Чәчәк баганачыгы җимшәннән кыскарак, шома.

Кузаклары өскә чыгып тора, бер-берсенә якын урнашкан, ураксыман бөгелгән, 3—4 см озынлыкта, 4 мм киңлектә, 5 мм калынлыкта, бик вак төкле, 3—4 ммлы сабакчыкта.

Май-июньдә чәчәк ата, июнь-июльдә җимешләре өлгерә.

Дәвалау максатларында татлы яфраклы дөя сеңерен җыялар. Җыю вакыты чәчәк ату чорында, җимешләр барлыкка килгәнче башкарыла. Яхшы җилләтелә торган бүлмәләрдә яисә чатырлар астында киптерәләр, яхшы һава торышында үлән 5—7 дкөн эчендә кибә.

Татлытамыр яфраклы дөя сеңеренең үләне флавоноидлар, аскорбин кислотасы, аксымнар, майлар, сапониннар, органик кислоталар, микроэлементлар, алколоидлар эзләре һәм дуплау матдәләренә ия.

Препаратлары гипотензик, кардиотоник, диуретик, тынычландыру үзлекләренә ия.

Үсемлекне кыргый хайваннар да, йорт хайваннары да ашый. Силос үсемлеге буларак кулланыла. Туфракны ныгыту өчен яраклы.

Халык медицинасында төнәтмәләре нерв һәм җенес әгъзалары авыртуларында, скрофулёз, дерматит, ревматизм, ашказаны авырулары, дизентерия, олигурия дәвалауда кулланыла. Шулай ук бөер авырулары вакытында диуретик, респиратор авыруларда йөткертүче, плацента аерылуны, бала табуны стимуллаштыручы чара буларак кулланыла.