Ігральныя карты

Ігральныя карты^[1] — прамавугольныя аркушы кардону або тонкага пластыку, якія выкарыстоўваюцца для картачных гульняў. Поўны набор ігральных карт для гульні называецца калода карт. Карты таксама выкарыстоўваюцца для пасьянсаў, фокусаў і варажбы.

На адным баку карты (адкрытым) — твары надрукавана яе значэнне, закрыты бок плечы аформлены аднолькава для ўсіх картаў калоды.

Для большасці сучасных гульняў выкарыстоўваецца звычайная (французская) калода або яе ўрэзаны варыянт. Для шмат якіх гульняў выкарыстоўваюць асаблівыя калоды. Сярод такіх гульняў вылучаюць калекцыйныя картачныя гульні.

Першыя ігральныя карты з’явіліся ва Усходняй Азіі. У Кітаі і Карэі карты згадваліся ўжо ў XII стагоддзі. Існуюць таксама і больш раннія згадкі гульні, у якой выкарыстоўваліся даўгаватыя аркушы — яны адносяцца да перыяду праўлення ў IX стагоддзі дынастыі Тан (618—917 гг.) Да з’яўлення папяровых карт кітайцы і японцы выкарыстоўвалі плоскія даўгаватыя таблічкі з дрэва, бамбука або нават са слановай косці. Распаўсюджваючыся ў розных культурах, калоды прымалі розныя формы і выгляд. У Індыі гулялі круглымі картамі, якія называліся ганджыфа. У сярэднявечнай Японіі ў часы сёгуната была распаўсюджаная картачная гульня Ута-гарута, у якасці калоды ў ёй выкарыстоўваліся ракавіны мідый — на іх былі намаляваны сцэны побыту, часы года і сцэны вершаў.

Няма дакладных звестак, калі карты патрапілі ў Еўропу. Мяркуецца, што шлях распаўсюджвання ігральных карт быў наступным: Кітай — Індыя — Персія — Егіпет — Еўропа. Доўгі час «імпарт» праз арабскія краіны, як і ўдзел мусульман у развіцці картачных гульняў, адмаўлялі. Аднак пазней было ўстаноўлена, што паслядоўнікі ісламу не толькі гулялі ў картачныя гульні, але і стварылі ўласную калоду. Арабы (а дакладней, арабскія купцы і маракі), як правіла, з’яўляліся звычайнымі пасярэднікамі запазычанняў з Кітая. Карты мамлюкаў шмат у чым нагадвалі таро: 56 малодшых арканаў і 22 старэйшыя козыры дзяліліся на чатыры масці — мячы, кіі, кубкі і пентаклі (таксама вядомыя як дыскі і манеты). Забарону Карана на стварэнне вобраза людзей мамлюкі выконвалі і таму наносілі на карты толькі строгія геаметрычныя арнаменты — арабескі.

Першыя згадкі ігральных карт на тэрыторыі Еўропы адносяцца да XIV стагоддзя. Існуе запіс у хроніцы горада Берн ад 1367 года, які паведамляе пра забарону карт. У 1370 годзе з’явілася слова naipes (ігральныя карты) у іспанскай кніжцы з вершамі. З 1377 года пачашчаюцца згадкі пра карты (часцей за ўсё ў сувязі з забаронамі). Самы аб’ёмны аповед з’явіўся ў тым жа годзе з-пад пяра манаха ў горадзе Фрайбург^[2]. У сярэдзіне XVI стагоддзя англійскія арыстакраты не бянтэжацца прысутнасці на парадным партрэце ігральных карт, пра гэта сведчыць карціна Майстра графіні Уорык (?) «Партрэт Эдварда Віндзара, 3-га барона Віндзара, яго жонкі, Кэтрын дэ Вер, і іх сям’і», якая адносіцца да 1568 года. Лічыцца, што кожная фігура ў картах уяўляе пэўнага гістарычнага персанажа^[3]:

• Цар Давід — кароль пік.
• Афіна, багіня мудрасці — дама пік.
• Аляксандр Македонскай — кароль трэфаў.
• Аргіна, (магчыма анаграма лацінскага Regina — каралева) — дама трэфаў.
• Юлій Цэзар — кароль звонак.
• біблейская Рахіль — дама звонак.
• Карл Вялікі — кароль чырваў.
• Алена Траянская — дама чырваў.

З’яўленне карт у Расіі адносіцца да царавання Фёдара Іванавіча. Згодна з улажэннем цара Аляксея Міхайлавіча ад 1649 года, картачныя гульні лічыліся вялікім злачынствам, за якое належала клеймаваць распаленым жалезам і вырываць ноздры. Пры цары Пятры стаўленне да карт паляпшаецца, адкрываецца іх вытворчасць на дзвюх невялікіх мануфактурах у Маскве, хоць сам Пётр гуляў у іх вельмі рэдка. Гандаль ігральнымі картамі зрабіўся крыніцай немалых даходаў. Пры Аляксандры I увялі манаполія на вытворчасць ігральных карт (захавалася да 1917 года), прычым прыбытак накіроўваўся на ўтрыманне ведамства імператрыцы, якое апекавала дзяцей-сірот. Папера для вытворчасці карт была нізкай якасці і таму папярэдне націраліся талькам на адмысловых талечных машынах. Такія карты былі гладкімі, добра слізгалі пры тасаванні і называліся «атласнымі». Каштавалі яны нятанна: тузін калод атласных карт у 1855 годзе каштаваў 5 рублёў 40 капеек^[4]. Сучасныя вытворцы ігральных карт выкарыстоўваюць спецыяльнае пакрыццё для павелічэння даўгавечнасці карт і паляпшэння іх слізгацення^[5].

Картачныя калоды бываюць поўныя і скарочаныя. Паводле матэрыялу карты падзяляюць на пластыкавыя і атласныя (папяровыя высокай якасці).

Поўная калода складаецца з 54 карт: тузаў, двоек, троек, чацвёрак, пяцёрак, шасцёрак, сямёрак, васьмёрак, дзявятак, дзясятак, валетаў, дам, каралёў і двух джокераў.

Поўная калода падыходзіць для ўсіх картачных гульняў.

Скарочаная калода налічвае 36 карт. Мінімальная карта — шасцёрка. Джокераў ў скарочанай калодзе няма.

Скарочаная калода падыходзіць для некаторых картачных гульняў, напрыклад, дурня. Распаўсюджаная ў асноўным у краінах былога СССР.

Стандартная калода складаецца з 54 карт: 52 асноўныя карты характарызуюцца адной з чатырох масцей (двух колераў) і адной з трынаццаці вартасцей і дзве спецыяльныя карты, так званыя джокеры, якія звычайна адрозніваюцца па малюнку.

• 54 карты (максімальная калода, ад двоек да тузоў у кожнай з чатырох масцяў і два джокеры)
• 52 карты (поўная калода, ад двоек да тузоў),
• 36 карт (скарочаная калода, ад шасцёрак да тузоў),
• 32 карты (малая калода, ад сямёрак да тузоў).
• 24 карты (з дзявятак да тузоў), выкарыстоўваецца для гульні ў тысячу.

У розных краінах выкарыстоўваюць розныя калоды. Самыя вядомыя:

• Французская калода (стандартная)
• Італа-іспанская калода
• Нямецкая калода
• Швейцарская калода
• Карты таро

Назвы масцей:

• ♠ — пікі (віны)
• ♣ — трэфы (жолудзі, жалуды, хрэсці)
• ♥ — чырвы
• ♦ — звонкі (бубны).

Карты піковай і трэфавай масці называюцца чорнымі, а чырвовай і званковай — чырвонымі.

Не ў строгай літаратурнай мове валет яшчэ называюць ніжнікам, даму краляй, фаляй, вышнікам, караля вышнікам (пры назве дамы краляй), туз — панфілем, панцікам.

• Трэфы — clubs
• Звонкі — diamonds
• Чырвы — hearts
• Пікі — spades

Вартасці:

• «В» = «J» — Jack
• «Д» = «Q» — Queen
• «К» = «K» — King
• «Т» = «A» — Ace

Карты малодшай дзясяткі называюцца па ліках (two, three, .. ten), а таксама асаблівымі словамі: двойка — «deuce», «тройка» — «trey». Старая назва валета: knave. У канцы XIX ст. на картах дэ ля Ру іначай пазначаліся вартасці: Kn, Qn, Kc, Ace.

• Трэфы — trèfles
• Звонкі — carreaux
• Чырвы — cœurs
• Пікі — piques

Вартасці:

• «В» = «V» — Valet
• «Д» = «D» — Dame
• «К» = «R» — Roi
• «Т» = «A» — As

• Трэфы — trefl, żołądź
• Звонкі — karo, dzwonek
• Чырвы — czerwień, kier
• Пікі — pik, wino
• «В» = «J» — walet, Jopek
• «Д» = «Q» — dama
• «К» = «K» — król
• «Т» = «A» — As

Кашуля — узор на адваротным баку карты, не дае выпадковым плямам стаць прыкметнымі.

Індэкс — малюнак вартасці і масці ў куце карты.

Фігура — выява валета, дамы, караля.

• Лікавыя (10): туз (адзінка, пазначэнне Т або A), двойка, тройка, чацвёрка, пяцёрка, шасцёрка, сямёрка, васьмёрка, дзявятка, дзясятка (пазначаюцца як 2, 3, 4 і г. д.). Карты ад двойкі да дзявяткі называюцца фоскі, дзясятка і туз называюцца брыскі.
• Карцінкі, (фігуры або анёры, ад фр.: honneur — гонар) (3): валет (абазначэнне В або J — англ.: Jack), дама (пазначэнне Д або Q — англ.: Queen), кароль (пазначэнне К або K — англ.: King).

Прыняты парадак (старшынство, паслядоўнасць) карт: туз (самая малодшая карта), двойка, тройка, …, кароль. У многіх гульнях туз з’яўляецца самай старэйшай картай. Джокер у розных гульнях можа быць альбо самай старэйшай картай, альбо замяніць любую іншую карту па выбары гульца (вольная карта, англ.: wild card). У некаторых гульнях старшынство карт іншае. Напрыклад, у нямецкай калодзе і італа-іспанскай калодзе няма дам, іх месца займаюць «старэйшыя валеты» або вершнікі. У картачнай гульні малыя тарокі выкарыстоўваецца калода, якая з’яўляецца, па сутнасці, поўным наборам малых арканаў таро, але з еўрапейскім пазначэннем масцей.

Старэйшыя карты

№	Мал.	Імя	Апісанне і значэнне
1		Джокер	На карце намаляваны блазан — каляровы або чорна-белы.
2		Туз	На карце намаляваны адзін знак масці і дзве літары «Т» ці «A»
3		Кароль	Чырвовы кароль — намаляваны ў чырвонай мантыі, з мячом і сімвалам каралеўскай улады ў руцэ Званковы кароль — намаляваны ў турбане і арабскім адзенні. Трымае ў руках скіпетр з паўмесяцам Піковы кароль — намаляваны ў чырвонай мантыі і кітайскай кароне. Трымае ў руках скіпетр. Трэфовы кароль — намаляваны ў сіняй мантыі і са скіпетрам у руках.
4		Дама	Кожная з дам намаляваная ў чырвонай сукенцы і шалі. У руках у іх па кветцы, а на галаву надзетая карона.
5		Валет	На кожнага з валетаў надзетыя кашуля і шапка. У руках яны трымаюць алебарды.

Для масцяў выдзелены дыяпазон ад U+2660 да U+2667:

♠ ♣ ♥ ♦ ♤ ♧ ♡ ♢

Для саміх карт ёсць спецыяльны дыяпазон ад U+01F0A0 да U+01F0FF^[6].

Выкарыстоўваюцца лічбавыя коды і мнемоніка ♠ (♠), ♣ (♣), ♥ (&сэрца;) і ♦ (♦):

♠ ♣ ♥ ♦

У многіх краінах (Германія, краіны Усходняй Еўропы, Італія, Іспанія, Японія, Швейцарыя) выкарыстоўваюцца няпоўныя калоды карт з іншымі сімваламі масцей і малюнкаў.

Напрыклад, нямецкая калода — варыянт 32-картачнай калоды для звычайных нямецкіх картачных гульняў (напрыклад, скат), у якой выкарыстоўваюцца нестандартныя сімвалы масцей.

Гульня апісана ў п’есе Купалы «Паўлінка», у апавяданні Максіма Гарэцкага «Зіма». Якуб Колас апісаў гульню і варажбу.

Зіма:

Варожба. Алесь Гарун:

На ростанях. Якуб Колас: «[…] Тарас Іванавіч, слаба пратэстуючы, выйшаў і зараз жа вярнуўся з дзвюма калодамі карт. Дзеля большай вольнасці і разгону пастанавілі перайсці ў класны пакой. Тарас Іванавіч прынёс туды вялізную лямпу „молнія“, запаліў яшчэ і вісячую лямпу, і ў класе стала светла… Каля карт аб’ядналася перш невялікая група гасцей. Туды падсеў старшыня. Увесь час ён маўчаў і цяпер пачаў прыглядацца да карт. Аказалася, што гэтымі картамі гуляць ужо нельга: на адной ражок здзёрты, на другой падазроная плямка.»

«Яна пайшла ў сваю каморку, выняла з-пад сенніка калоду старых, як і сама яна, карт, прысела на табарэцік каля невялічкага століка, што стаяў пры пасцелі, патасавала сваім манерам і пачала спаважна раскладваць іх на восем кучак па тры карты ў кожнай. Калі такім чынам карты былі разложаны, а ляжалі яны тварам уніз, бабка Параска пераварочвала кучкі ў тым жа парадку, у якім раскладала іх. Кожная тройка карт мела сваё прызначэнне: „для дому“, „для лёсу“, „для шчасця“, „для дружбы“ і г. д. Перавярнуўшы адну карту, бабка Параска пільна ўглядалася. У першай кучцы пасярэдзіне аказаўся вінны туз, а з краю — званковая дзявятка, з другога — храстовы ніжнік, гэта значыць — Лабановіч. Бабка незадаволена паківала галавою: такое спалучэнне карт было не ў руку настаўніку, бо яно азначала невясёлыя думкі, згрызоты і цяжкі клопат. Нічога добрага для настаўніка не было і ў другой, і ў трэцяй, і ў наступных кучках карт. То замешваўся нейкі злы і хітры мужчына, то непрыязная жанчына, то сумная дарога. Бабка зусім засмуцілася. Яна змяшала карты, ператасавала як мае быць ды ізноў пачала новую раскладку. Але і на гэты раз нічога добрага для Лабановіча не варажылі карты. А бабка не хацела мірыцца з гэтым. Шмат разоў раскідала яна карты, і толькі тады заспакоілася, калі характар варажбы змяніўся ў лепшы бок.»

• Картачная гульня
• Калекцыйная картачная гульня
• Карты таро

• Карты игральные // Энциклопедический словарь Брокгауза и Ефрона: В 86 томах (82 т. и 4 доп.) (руск.). — СПб., 1890—1907.

• Картачныя гульні ў бібліятэцы картачных гульняў Конюхава Аляксандра
• Картачныя фокусы ў бібліятэцы картачных гульняў Конюхава Аляксандра
• Tarot and Playing Cards Museum Архівавана 28 студзеня 2006.(англ.) 
• Яўген Коўтун. Рызыка ў Краіне Саветаў. Т. 3. Дзяржаўная картачная манаполія. — М.: Алімп-Бізнэс, 2012. — ISBN 978-5-9693-0220-4