Валынская разня
Валынская трагедыя (укр.: Волинська трагедія, польск.: Rzeź wołyńska) — масавае знішчэнне Украінскай паўстанцкай арміяй-АУН(б) этнічнага польскага цывільнага насельніцтва і, у меншых маштабах, цывільных асоб іншых нацыянальнасцей, улучаючы ўкраінцаў[1], на тэрыторыі Валыні[2], якая да верасня 1939 года знаходзілася пад кіраваннем Польшчы. Пачалося ў сакавіку 1943 года і дасягнула піку ў ліпені 1943 года. Деянні польскага боку ў адказ пачаліся з канца лета 1943 года, яны прывялі да значных ахвяр сярод украінскага цывільнага насельніцтва. Перадгісторыя Гісторыкі паказваюць, што вытокі канфлікту ляжалі ў агульным мінулым польскага і ўкраінскага народаў, ва ўзаемнай прадузятасці і крыўдах. У асноўныя прычыны канфлікту ўлучаюць[3]:
Развіццё і ход канфліктуНайболей крывавы эпізод украінска-польскага канфлікту ў сярэдзіне 20 стагоддзя, які многімі гісторыкамі (перадусім — польскімі) вылучаецца з агульнай карціны ўкраінска-польскага ўзброенага канфлікту. Даволі часта польскія гісторыкі трактуюць дадзеныя падзеі выключна як антыпольскую акцыю УПА, а ўкраінскія акцэнтуюць увага на матывах, што прывялі да правядзення УПА гэтай акцыі, а таксама надаюць значную ўвагу зваротным дзеянням Арміі Краёвай супраць грамадзянскага ўкраінскага насельніцтва, у тым ліку на тэрыторыі Польшчы[2]. Хоць выпадкі знішчэння ўкраінцаў і палякаў зафіксаваны з 1942 года[4][5], маштабны характар гэтыя дзеянні набылі ўвесну 1943 года, калі Валынскі краявы провад АУН(б) прыняў рашэнне пра выгнанне з Валыні мясцовых палякаў. Дзеянні ўкраінскіх узброеных атрадаў спачатку былі накіраваны супраць палякаў — службоўцаў нямецкай адміністрацыі, якія ахоўвалі лясы і дзяржаўныя маёнткі (легеншафты). Потым яны пашырыліся таксама на пражываючых у сельскай мясцовасці палякаў — спачатку на прыбылых у міжваенны перыяд, а потым і тых, якія жылі там стала[2]. Свайго піка падзеі дасягнулі 11 ліпеня 1943 гады, калі адначасна было атакавана больш 150 польскіх населеных пунктаў. У плынь 1943 года на тэрыторыі Валыні было створана да 100 польскіх баз самаабароны, вялікая частка з якіх была знішчана атрадамі УПА. Ацалелі толькі буйныя, якія мелі добрую матэрыяльную падтрымку з боку Арміі Краёвай і карысталіся дапамогай савецкіх партызан[4]. З канца лета (асабліва актыўнае — з восені) яны сталі праводзіць «прэвентыўныя» напады на базы УПА з мэтай адпомсціць за дзеянні атрадаў УПА. Апроч таго, праводзіліся рэйды на суседнія ўкраінскія сёлы для папаўнення харчовых запасаў, пры гэтым нярэдка здараліся забойствы мясцовых жыхароў, а некалькі ўкраінскіх сёл было спалена часткова ці цалкам[4]. У знішчэнні палякаў брала ўдзел частка грамадзянскага насельніцтва ўкраінскіх сёл, а ў знішчэнні ўкраінцаў — укамплектаваныя палякамі атрады дапаможнай паліцыі і жандармерыі, што падпарадкоўваліся немцам[6]. Падчас баявых дзеянняў атрадаў Арміі Краёвай супраць атрадаў УПА таксама папакутавала значная частка ўкраінскага насельніцтва[6]. Асобныя атрады Арміі Краёвай, насуперак загадам свайго камандавання пра недапушчальнасць удзелу ў «пацыфікацыйных» акцыях супраць украінскіх сёл, пераходзілі да «сляпых» акцый адплаты[6]. Падчас праведзенага ў Польшчы даследавання «Карта» было ўсталявана, што ў выніку дзеянняў УПА-АУН(б) і СБ АУН(б), у якіх бралі ўдзел частка мясцовага ўкраінскага насельніцтва і часам атрады ўкраінскіх нацыяналістаў іншых плыняў, лік загінулых на Валыні палякаў склаў не менш 36 543 — 36 750 чалавек, у якіх былі ўсталяваны імёны і месцы згубы. Апроч таго, тым жа даследаваннем было налічана ад 13 500 да больш за 23 000 палякаў, акалічнасці згубы якіх не высветлены[7][8][9]. У цэлым гісторыкі салідарныя ў тым, што ахвярамі разаніны толькі на Валыні стала не менш 30-40 тысяч палякаў, імавернасныя ацэнкі некаторых спецыялістаў павялічваюць гэтыя лічбы да 50-60 тысяч, а з улікам іншых тэрыторый лік ахвяр сярод польскага насельніцтва дасягнуў 75-100 тысяч[10][11][12], у часе дыскусіі пра колькасць ахвяр з польскага боку даваліся ацэнкі ад 30 да 80 тысяч[13][14][15][16][17]. Ва Украіне падобныя падлікі не праводзіліся, лік загінулых з украінскага боку ацэньваецца ў некалькі тысяч чалавек, пры гэтым адны гісторыкі пішуць пра колькасць загінулых украінцаў толькі на Валыні ад 2 да 3 тысяч[11][12], іншыя пра тое, што ў 1943—1944 гадах непасрэдна ад дзеянняў падпарадкаваных Арміі Краёвай польскіх узброеных фарміраванняў загінулі не менш 2000 грамадзянскіх украінцаў[9]. Наступныя ацэнкі Пасля сканчэння Другой сусветнай вайны ў СССР гэтыя падзеі не мелі шырокай агалоскі, толькі ў Польскай Народнай Рэспубліцы выйшла некалькі прац, прысвечаных дадзенай тэматыцы. Ізноў да падзей 1943—1945 гадоў гісторыкі і палітыкі звярнуліся пасля распаду СССР. У 1992 годзе Украіну наведала польская дэлегацыя, якой было дазволена правесці даследаванні на месцах падзей. Вынікамі яе працы стала выяўленне больш 600[18] месцаў масавых пахаванняў, праведзеныя эксгумацыі шэрага з іх пацвердзілі факты, выкладзеныя ў архіўных дакументах. Ва Украіне фундаментальныя даследаванні дадзенай тэмы пачаліся ў 1997 годзе ў рамках Урадавай камісіі па праблеме АУН-УПА[19]. У канцы 1990-х гадоў была створана супольная камісія польскіх і ўкраінскіх гісторыкаў для працы па асвятленні гэтых падзей. Яе праца паказала наяўнасць выяўных адрозненняў у трактоўцы падзей польскімі гісторыкамі і шэрагам украінскіх гісторыкаў — выхадцаў месцаў падзей. Да 60-годдзя падзей у 2003 годзе прэзідэнтамі Украіны і Польшчы была прынята «Супольная заява „Пра замірэнне ў 60-я ўгодкі трагічных падзей на Валыні“», у якім абодва прэзідэнты выяўлялі глыбокае шкадаванне з нагоды былых трагічных момантаў супольнага мінулага ўкраінскага і польскага народаў. Прэзідэнты адзначылі, што шматвяковая гісторыя адносін польскага і ўкраінскага народаў мае шмат як светлых, так і трагічных бакоў. Прэзідэнты аддалі даніну памяці ахвярам братазабойчых канфліктаў, выказалі спачуванне родным і блізкім загінулых, прызналі патрэбным супольны пошук гістарычнай праўды і ажыццяўленне публічнага маральнага асуджэння арганізатараў і выканаўцаў злачынстваў супраць польскага і ўкраінскага народаў, прызналі, што трагічны лёс спасціг абодва народы, аднак асабліва папакутавала польскае насельніцтва на Валыні, выказалі надзею на тое, што падобнае ў будучыні не паўторыцца[20]. Нягледзячы на палярныя погляды, да 60-годдзя падзей у 2003 годзе была прынята агульная заява, што адзначыла факт масавага знішчэння палякаў і тое, што ва ўкраінска-польскім супрацьстаянні яны былі бокам, які пераважна бараніўся[21]. Нягледзячы на гэту выснову, дэпутатам Вярхоўнай Рады Украіны з вялікімі намаганнямі[22] атрымалася прыняць супольную польска-ўкраінскую парламенцкую заяву па гэтай падзеі, тэкст якой складаўся з агульных фраз, а адказнасць за знішчэнне палякаў ускладаецца на неназваныя «ўзброеныя фармаванні ўкраінцаў»[23]. 15 ліпеня 2009 года Сойм Польшчы ў сваёй пастанове (прынятай ухвальнымі ўсклікамі без працэдуры галасавання) канстатаваў, што АУН і УПА здзейснілі «антыпольскую акцыю — масавыя забойствы, што мелі характар этнічнага чышчання і якія валодалі прыкметамі генацыду», апроч таго, у рэзалюцыі Сойм «паважае памяць ваяроў Арміі Краёвай, Самаабароны Усходніх Зямель і Сялянскіх батальёнаў, якія ўсталі на драматычнае змаганне па абароне польскага грамадзянскага насельніцтва, а таксама з болем успамінае пра ахвяр сярод украінскага грамадзянскага насельніцтва»[24][25]. 15 ліпеня 2013 года Сойм Польшчы прыняў адмысловую рэзалюцыю, прысвечаную 70-годдзю «Валынскага Злачынства» (такая назва выкарыстана ў рэзалюцыі), дзе адзначаецца што злачынствы, дасканалыя АУН і УПА, мелі «арганізаваны і масавы маштаб», што надало ім «характар этнічнага чышчання з прыкметамі генацыду». Таксама ў рэзалюцыі Сойма завецца лічба загінулых палякаў у 1942—1945 гг. на тэрыторыі Валыні і Усходняй Галічыне — каля 100 тысяч чалавек. Таксама ў рэзалюцыі Сойм заявіў пра тое, што ён «паважае памяць грамадзян II Рэчы паспалітай Польскай, па-зверску забітых украінскімі нацыяналістамі. Сойм Польскай Рэспублікі выяўляе найвышэйшае прызнанне салдатам Войска Краёвай, Самаабароны Усходніх Зямель і Сялянскіх Батальёнаў, якія ўступілі ў гераічнае змаганне ў абарону палякаў». У параўнанні з рэзалюцыяй ад 15 ліпеня 2009 года ў рэзалюцыі 2013 года інакш сфармуляваны тэза пра ахвяр сярод украінцаў: «Сойм Польскай Рэспублікі выяўляе сваю падзяку ўкраінцам, якія рызыкуючы, а часам і аддаючы сваё жыццё, баранілі польскіх сабратоў ад жахлівай смерці ад рук Арганізацыі Украінскіх Нацыяналістаў і атрадаў Украінскага Паўстанцкага Войска». Рэзалюцыя была прынята 263 галасамі пры 33 супраць і 146, якія ўстрымаліся. На вынікі галасавання паўплывала тое, што шэраг апазіцыйных партый настойваў на значна больш цвёрдым варыянце рэзалюцыі, у якім падзеі кваліфікаваліся як «генацыд», а таксама 11 ліпеня (дзень у 1943 годзе, у які ўкраінскімі сіламі былі атакаваны 99 населеных пунктаў на Валыні, населеных палякамі) прапанавалася абвясціць «Днём памяці ахвяр Валынскага Злачынства», аднак у выніковым варыянце рэзалюцыі ўсе гэтыя прапановы былі адпрэчаны. Выніковы варыянт рэзалюцыі на пасяджэнні Сойма бараніў міністр замежных спраў Польшчы Радаслаў Сікорскі[26]. 22 ліпеня 2016 года парламент Польшчы прызнаў падзеі Валынскай разні генацыдам.[27] Крыніцы
Літаратура
Фільмы
Спасылкі
|
Portal di Ensiklopedia Dunia
