Вярхоўны камітэт вызвалення Літвы

Вярхоўны камітэт вызвалення Літвы, ВКВЛ (літ.: Vyriausiasis Lietuvos išlaisvinimo komitetas, скарочана VLIK) — літоўская арганізацыя, заснаваная 25 кастрычніка 1943 года ў перыяд нацысцкай акупацыі. Мэтай было аднаўленне незалежнасці Літвы.

Калі нацысцкая Германія напала на Савецкі Саюз, літоўцы віталі немцаў як вызваліцеляў ад савецкага рэжыму. Аднак неўзабаве іх стаўленне да нацыстаў змянілася. У канцы 1941—пачатку 1942 года ўтвораны розныя арганізацыі супраціву. У 1942—1943 яны знаходзіліся ў працэсе кансалідацыі ў пракаталіцкі Нацыянальны савет (літ.: Tautos taryba) і Вярхоўны камітэт літоўцаў (літ.: Vyriausiasis lietuvių komitetas)^[1]. Пасля пяці месяцаў перамоваў гэтыя дзве арганізацыі вырашылі стварыць адзіную арганізацыю — Вярхоўны камітэт вызвалення Літвы, у склад якога ўвайшлі прадстаўнікі розных палітычных поглядаў^[1]. Першае пасяджэнне ВКВЛ адбылося 25 кастрычніка 1943 года ў Каўнасе. Першым старшынёй абраны Сцяпонас Кайрыс^[1]. ВКВЛ павінен быў дзейнічаць у якасці падпольнага ўрада да аднаўлення незалежнасці Літвы. Ён адправіў сваіх паслоў у Швецыю і Фінляндыю, падтрымліваў кантакты з літоўскімі дыпламатамі ў Швейцарыі і паспрабаваў праінфармаваць заходнія дзяржавы аб злачынствах, учыненых нацыстамі^[1]. Арганізацыя друкавала падпольную газету і агітавала да пасіўнага супраціву нацыстам^[2]. Яны лічылі, што Савецкі Саюз усё гэтак жа заставаўся ворагам Літвы, і таму трэба было захоўваць рэсурсы для будучага ўзброенага супраціву рускім^[2].

У пачатку 1944 года ВКВЛ паслаў дыпламатычную місію ў Стакгольм, але прадстаўніка літоўцаў схапілі і дапытвалі агенты гестапа ў Эстоніі. Гэта прывяло да арыштаў васьмі членаў камітэта^[3]. У 1944 годзе, калі Чырвоная Армія наступала ў Прыбалтыцы, большасць членаў арганізацыі беглі ў Германію. ВКВЛ спыніў сваю дзейнасць у Літве^[1]. Орган пакінуў трох сваіх членаў у краіне, але застаўся толькі адзін. Сувязь з Літвой была практычна разарваная, было вельмі мала кантактаў з групамі антысавецкага супраціву^[3].

У кастрычніку 1944 года ВКВЛ аднавіў сваю дзейнасць у Вюрцбургу, але неўзабаве пераехаў у Ройтлінген^[4]. Там ён заставаўся да 1955 года. Мікалас Крупавічус стаў новым старшынёй, аб’яднаўшы вакол сябе членаў 15 палітычных арганізацый^[5]. Розныя палітычныя погляды часам перашкаджалі прыняццю рашэнняў^[6].

У ліпені 1945 года, да Патсдамскай канферэнцыі, ВКВЛ накіраваў просьбу Уінстану Чэрчылю і Гары Трумэну не прызнаваць акупацыю Літвы Савецкім Саюзам і ажыццявіць пошукі шляхоў аднаўлення незалежнай краіны^[7]. Мемарандумы далей былі адпраўленыя ў ААН, розным дыпламатам, навукоўцам, журналістам. Члены органа інфармавалі пра сваю дзейнасць і пра парушэнні правоў чалавека^[7].

Члены арганізацыі спрабавалі ўсталяваць кантакты з узброеным супрацівам у Літве. ВКВЛ пазіцыянаваў сябе як літоўскі сейм, а яго кіраўнікі лічылі сябе Кабінетам урада^[6]. Нягледзячы на свае прэтэнзіі, камітэт не быў прызнаны ніводнай дзяржавай у якасці ўрада. Краіны прызнавалі літоўскіх дыпламатаў, якія яшчэ працавалі ў даваенных пасольствах незалежнай Літвы^[6]. Гэта стала прычынай канфлікту са Стасісам Лазарайцісам, які быў на чале дыпламатычнай службы і заднім лікам быў прызначаны на пасаду прэм’ер-міністра ад Антанаса Смятоны. Гэтая напружанасць была адной з прычын, чаму літоўцы не змаглі сфармаваць прызнаны ўрад у выгнанні^[8]. Было зроблена некалькі спробаў аслабіць напружанасць паміж ВКВЛ і дыпламатычнай службай^[7]. Для гэтага арганізаваны дзве канферэнцыі. Першая адбылася ў Берне ў ліпені 1946 года. Было вырашана стварыць Выканаўчы савет, але ён так і не пачаў свае пасяджэнні^[9]. Другая канферэнцыя была праведзена ў Парыжы ў жніўні 1947-га.

Калі эмігранты і ўцекачы пераехалі з лагераў для перамешчаных асоб у ЗША, ВКВЛ перанёс сваю штаб-кватэру ў Нью-Ёрк (1955). Пасля пераезду орган стаў менш вядомым. Актывісты зразумелі, што Халодная вайна скончыцца не хутка. Асноўная мэта ВКВЛ была ў тым, каб падтрымліваць непрызнанне акупацыі і распаўсюджваць інфармацыю ў Літву скрозь жалезную заслону^[10]. Прадстаўнікі арганізацыі таксама ставілі сваёй задачай развіццё літоўскай мовы і культуры сярод літоўцаў за мяжой. У 1990 годзе ВКВЛ спыніў сваё існаванне, так як Літва абвясціла аб сваёй незалежнасці^[11].