Езярышчанскі замак

Замак
Езярышчанскі замак
55°50′39″ пн. ш. 30°01′32″ у. д.HGЯO
Краіна	Беларусь
Месцазнаходжанне	Віцебская вобласць

Езярышчанскі замак — дрэва-земляное фартыфікацыйнае збудаванне XIV—XVII стст. каля былога мястэчка Азярышча Вялікага Княства Літоўскага (цяпер у Гарадоцкім раёне Віцебскай вобласці).

Размяшчаўся на паўвыспе возера Езярышча, за 3 км ад пасёлка, каля вёскі Мясцечка. У плане чатырохвугольнік (100 х 120 м). Быў абкружаны землянымі валамі (вышыня 2—4 м) са сценамі і 3 вежамі (дыяметрам каля 15 м) і з поўначы ровам (7 м), які аддзяляў замак ад астатняй часткі паўвыспы. У час паводкі замак ператвараўся ў астраўную крэпасць. Паводле храніста Р. Гейдэнштэйна, у XVI ст. замак меў значныя ўмацаванні і разам з Полацкам панаваў «над усім краем»^[1].

У Інфлянцкую вайну (1558—1582) узяты маскоўскімі войскамі і спалены (1565), потым адбудаваны. Вось як было апісана ўзяцце замку:

«Приидоша веикого государя полковыя воеводы и конница и пехота многое множество воинских людей к городу Озерищам, тако бо зовом бе того ради, что тот град обыде округ града того, только малая стезя ко граду бысть. И начаща приступати, но не возмогша езера ради, что велико дебре, а ко граду прихрд добре велик да крепок, а в нем живущих и осадных людей много и наряду боевого много... и под тем градом пребыша многое время великого государя воинские люди... Русские вои учиниша многие плоты древяны и тое озеро опешав, и тое плотв подведоша под самую стену городовую и учиниша приступ крепце со всех стран»[2].

У 1579 годзе яго знішчылі ў час штурму войскі караля С. Баторыя, пазней зноў адноўлены. У пачатку XVII ст. у час пажару ўмацаванні замка згарэлі, адбудаваны ў 1616 годзе на загад караля Жыгімонта III Вазы азярышчанскім старостам К. М. Друцкім-Саколінскім. У жніўні 1654 года замак захоплены расійскімі войскамі на чале з ваяводам С. Стрэшневым. Захаваліся толькі рэшткі валоў.

У 1950 годзе замчышча абследаваў Л. В. Аляксееў. У 1971 годзе Г. В. Штыхаў зрабіў план замчышча і правёў шурфоўку (2х2 м). У 1979 годзе В. М. Ляўко правяла раскопкі на плошчы 100 м² і прарэзку насыпу аснавання пад паўднёвую вежы і валу.

Даследаванне В. М. Ляўко паказала, што вышыня насыпу аснавання пад вежу ад цэнтра да асновы 6 м, радыус — 12 м, ядро пачатковага вала са шчыльнай ярка-чырвонай гліны, вышынёй 1,5 м. Вал і насып пад аснаванне вежы раздязляліся ровам глыбінёй 0,8 — 1 м. На пляцоўцы, што была асновай вежы, выяўлены слой (каля 1 м) з сумесі гліны, пяску, гравію і дробнага камення. Вышэй яго залягала праслойка цьмянай афарбоўкі з вуголлем і попелам. Над ёй зафіксаваны рэшткі драўляных канструкцый, перакрытых культурным пластом каля 1 м, дзе быў больш позні падмурак вежы, складзены з 2 ярусаў буйных валуноў. Знойдзеная кераміка сведчыць, што пабудова і аднаўленне вежы адносіцца да XIV—XV ст.

Замак, напэўна, пабудаваны для абароны насельніцтва парубежнай воласці. У раскопе на паўднёвай ускраіне гарадзішча каля вала культурны пласт мае таўшчыню 0,15 — 0,4 м. У мацерыку выяўлена шмат ям, запоўненых попелам і шлакам. Большасць керамікі адносіцца да XIV—XV ст., блізкая паводле формы і арнаменту да матэрыялаў з Арэшка і Пскова, датаваных тым жа часам. Адзінкавыя знаходкі XVI—XVII ст. (паліваная кераміка, кафля) сведчаць, што ў гэты перыяд замак выкарыстоўваўся насельніцтвам як сховішча падчас ваенных дзеянняў.

Частка выяўленай керамікі адносіцца да VIII—X ст., што пацвярджае існаванне паселішча да пабудовы замка.

• Брэжго Б. Замкі Віцебшчыны / Б. Брэжго. — Вільня: Друкарня Я. Левіна, 1933. — 38 с.
• Левко О. Н. Феодальные памятники северо-восточной Белоруссии / О. Н. Левко // Археологические открытия 1980 года. — М.: Наука, 1981. — С. 341.
• Ляўко В. Азярышчанскі замак / Вольга Ляўко // Вялікае княства Літоўскае: Энцыклапедыя: У 2 т. Т. 1: А — К / Рэдкал: Г. П. Пашкоў (гал. рэд.) і інш.; Маст. З. Э. Герасімовіч. — 2-е выданне. — Мн.: БелЭн, 2007. — 688 с.: іл. — С. 210. — ISBN 978-985-11-0393-1.
• Ляўко В. М. Езярышчанскі замак / В. М. Ляўко // Археалогія Беларусі: энцыклапедыя: у 2 т. / [складальнік Ю. У. Каласоўскі; рэдкалегія: Т. У. Бялова (гал. рэд.) і інш.]. Т. 1: А — К. — Мн.: Беларуская Энцыклапедыя, 2009. — 492, [1] c. — С. 331. — ISBN 978-985-11-0354-2.
• Ляўко В. М. Замак Езярышча / В. М. Ляўко // Помнікі мастацкай культуры Беларусі: Новыя даследаванні: Зборнік артыкулаў / Акадэмія навук БССР, Ін-т мастацтвазнаўства, этнаграфіі і фальклору; Рэд. С. В. Марцэлеў. — Мн.: Навука і тэхніка, 1989. — 204 с.: іл. — С. 180—183. — ISBN 5-343-00290-0.
• Сементовский А. М. Памятники старины Витебской губернии. — СПб., 1867.
• Шахматов А. А. Обозрение русских летописных сводов XIV—XVI вв. / А. А. Шахматов; Институт литературы Академии наук СССР; [предисловие: «От редактора» М. Приселков]. — Л. — М.: Изд-во Акад. наук СССР, Типография Академии наук СССР в Ленинграде, 1938. — 372 с.
• Беларуская энцыклапедыя: У 18 т. Т. 6: Дадаізм — Застава / Рэдкал.: Г. П. Пашкоў і інш. — Мн.: БелЭн, 1998. — Т. 6. — 576 с. — 10 000 экз. — ISBN 985-11-0106-0 (т. 6), с. 384.