Пашыраны фенатып

Пашыраны фенатып (англ.: The Exteded Phenotype) — кніга эвалюцыйнага біёлага Рычарда Докінза 1982 года, у якой аўтар прадставіў аднайменную біялагічную канцэпцыю. Асноўная ідэя заключаецца ў тым, што фенатып павінен не абмяжоўвацца біялагічнымі працэсамі, такімі як біясінтэз бялку ці разрастанне тканак, а распаўсюджвацца на ўсе эфекты, якія ген аказвае на сваё асяроддзе, альбо на асобны арганізм — як знутры, так і звонку.

Докінз разглядае Пашыраны фенатып як працяг Эгаістычнага гена (1976), прызначаны для прафесійных біёлагаў^[1], і як свой асноўны ўклад у эвалюцыйную тэорыю^[2].

Докінз сцвярджае, што адзінае, што непасрэдна кантралююць гены, — гэта сінтэз бялкоў. Ён указвае на адвольнасць абмежавання ідэі фенатыпу ўжываць толькі фенатыпічную экспрэсію генаў на цела свайго арганізма. Докінз развівае гэту ідэю, дэманструючы ўплыў, які ген можа аказваць на навакольнае асяроддзе арганізма, дзякуючы паводзінам гэтага арганізма.

Докінз мяркуе, што існуюць тры формы пашыранага фенатыпу. Першая — гэта здольнасць жывёл змяняць сваё асяроддзе пры дапамозе архітэктурных збудаванняў. Докінз прывёў у якасці прыкладаў дамы ручайнікаў і бабровыя плаціны. Другая форма — гэта маніпуляванне іншымі арганізмамі. Докінз падкрэслівае, што марфалогія жывёл і ў канчатковым выніку паводзіны жывёл могуць быць выгодныя не самой жывёле, а, напрыклад, паразіту, які жыве за яе кошт («паразітычная маніпуляцыя»). Маецца на ўвазе здольнасць, выяўленая ў асобных групах паразітаў, змяняць паводзіны гаспадара, каб павысіць сваю ўласную выжывальнасць. Адным з вядомых прыкладаў гэтага другога тыпу пашыранага фенатыпу з’яўляюцца самагубныя ўтапленні цвыркуноў, заражаных валаснямі, паводзіны, якія маюць важнае значэнне для рэпрадуктыўнага цыклу паразітаў. Яшчэ адзін прыклад падобных паводзін назіраецца ў самак камароў, якія пераносяць мікробы малярыі. Такіх камароў у значна большай ступені прыцягваюць дыханне і пахі чалавека, чым незаражаных^[3].

Трэцяя форма пашыранага фенатыпу — гэта ўздзеянне паразіта на гаспадара на адлегласці. Распаўсюджаны прыклад — маніпуляванне паводзінамі гаспадароў у птушанят зязюлі, якія выклікаюць інтэнсіўнае кармленне птушкамі-гаспадарамі, на якіх паразітуюць зязюлі. Гэтыя мадыфікацыі паводзін фізічна не звязаныя з гаспадаром, але яны ўплываюць на выяўленасць яго паводзінскага фенатыпу^[4].

Докінз абагульняе гэтыя ідэі ў тым, што ён называе Цэнтральнай тэарэмай пашыранага фенатыпу:

Паводзіны жывёлы маюць тэндэнцыю павялічваць выжыванне генаў «для» такіх паводзін, незалежна ад таго, ці знаходзяцца гэтыя гены ў целе пэўнай жывёлы, якая выконвае іх^[2]

Прыводзячы гэты аргумент, Докінз імкнецца ўзмацніць генацэнтрычны погляд на жыццё да такой ступені, што ўзнікае неабходнасць тлумачэння самога арганізма. Гэта задача, якую ён вырашае ў апошнім раздзеле пад назвай «Адкрыццё арганізма». Канцэпцыя пашыранага фенатыпу была абагульнена ў рамках эвалюцыі, арыентаванай на арганізм, з канцэпцыяй пабудовы нішы^[5], у выпадку, калі ціск натуральнага адбору можа быць зменены арганізмамі ў ходзе эвалюцыйнага працэсу^[6].

Прыхільнікі гэтай тэорыі пашыраюць яе, мяркуючы, што многія арганізмы ў экасістэме могуць змяняць ціск адбору на іх усіх, змяняючы сваё асяроддзе рознымі спосабамі^[7]. Сам Докінз сцвярджаў: «Пашыраныя фенатыпы дастойныя гэтай назвы, толькі калі яны з’яўляюцца кандыдатамі на адаптацыю на карысць алеляў, адказных за іх варыяцыі»^[8]. Напрыклад, у людзей спецыфічныя алелі архітэктара не з’яўляюцца ні больш, ні менш верагоднымі для выбару на падставе дызайну яго ці яе апошняга будынка.

• The Tactless Meme(недаступная спасылка) — by Jon Seger, New Scientist
• Book profile — from The World of Richard Dawkins