Прагерма́нская мова — гіпатэтычна адноўленая мова-продак германскіх моў.
Прарадзіма
Карта культур дарымскага жалезнага веку, якія звязваюцца з прагерманцамі, каля. 500 да н. э. — 50 да н. э. Пурпурным колерам афарбован арэал распаўсюджання ястарфскай культуры
Да распаду праіндаеўрапейскай моўнай супольнасці продкі германцаў (разам з продкамі славян і балтаў) уваходзілі ў лік плямён, якія адносяцца да археалагічнай культуры баявых тапароў. У эпоху бронзавага веку, пачатак і завяршэнне працэса выдзялення прагерманскай мовы прыкладна адпавядае па часе існаванню на тэрыторыі Паўднёвай Скандынавіі і Ютландскага паўвострава археалагічнай культуры нардычнага бронзавага веку (IV—VI перыяды адпавядаюць 1100—530 гадам да н.э.).
У сярэдзіне I тысячагоддзя да н.э. носьбіты прагерманскай мовы насялялі паўднёвую Скандынавію, Данію, Шлезвіг-Гольштэйн, Мекленбург і прылеглыя вобласці. К пачатку нашай эры яны рассяліліся на поўдні ад Фландрыі да Віслы, сутыкнуўшыся з кельтамі[1].
Носьбітаў позняй прагерманскай мовы звычайна звязваюць з культурамі так званага дарымскага жалезнага веку (па класіфікацыі О. Мантэліуса), сярод якіх вядучае месца занімала ястарфская культура.
Лінгвістычная характарыстыка
Фанетыка і фаналогія
Зычныя
Прагерманскія зычныя
Зычныя
Губныя
Зубныя
Заднеязычныя
Лабіявелярныя
Глухія выбухныя
p ці pp
t ці tt
k ці kk
kʷ
Глухія фрыкатыўныя
f ці ff
θ ці θθ
x ці h
xʷ ці hʷ
Звонкія
ƀ, b ці bb
đ, d ці dd
ǥ, g ці gg
ǥʷ ці gʷ
Насавыя
m ці mm
n ці nn
Спіранты
z, s ці ss
Плаўныя і паўгалосныя
r, l ці rr, ll
j ці jj
w ці ww
Самымі важнымі фанетычнымі змяненнямі, перажытымі прагерманскай мовай, былі закон Грыма і закон Вернера.
У прагерманскай было чатыры кароткія галосныя (i, u, e, a) і чатыры ці пяць доўгіх (ī, ū, ē, ō і, магчыма, ǣ).
Праіндаеўрапейскія a і o супалі ў прагерманскім a, праіндаеўрапейскія ā і ō супалі ў прагерманскім ō.
ǣ і ē таксама запісваюцца як ē¹ і ē²; ē², магчыма, не было асобнай фанемай і рэканструюецца толькі для невялікай колькасці слоў.
Дыфтонгі
Вынікам супадзення a і o, ā і ō стала страта прагерманскай мовай дыфтонгаў *oi, *ou, *āi і *āu, якія супалі з *ai, *au, *ōi, *ōu адпаведна. Акрамя таго, монафтангізаваўся дыфтонг *ei, які даў *ī. Такім чынам, у прагерманскай мове на позніх стадыях яе існавання было толькі чатыры дыфтонгі.
Лёс складовых санорных
Індаеўрапейскія складовыя санорныя ў прагерманскай мове складовасць страцілі, распаўшыся на спалучэнні un, um, ur, ul.
Націск
У прагерманскай мове свабодны індаеўрапейскі націск у пэўны перыяд змяніўся фіксаваным на першым складзе. Тым не менш, некаторыя звесткі пра месца націску ў прагерманскіх словах можна пачэрпнуць дзякуючы закону Вернера. Гэтыя звесткі адпавядаюць ведыйскім і старажытнагрэчаскім даным[2][3].
Марфалогія
Назоўнік
У прагерманскай мове назоўнікі змяняліся па двух ліках і шасці склонах (назоўны, родны, давальны, вінавальны, клічны і творны). Як і ў праіндаеўрапейскай, існавала тры роды: мужчынскі, жаночы і ніякі. Скланенне ў цэлым працягвала індаеўрапейскае, хоць і назіраецца некаторае спрашчэнне. Скланенне дзялілася на тыпы ў залежнасці ад тэматычнага галоснага: -a-, -ō-, -n-, -i-, і -u-. Першыя тры былі асабліва прадуктыўныя і паслужылі асновай для фарміравання скланення прыметнікаў; астатнія праяўлялі тэндэнцыю да зліцця з імі. Унутры тыпаў на -a- і -ō- былі падтыпы на -ja- і -wa-, і -jō- і -wō адпаведна. Указаныя падтыпы неспрадвечныя, яны выдзеліліся ў выніку фанетычных змен. Унутры тыпу на -n- таксама выдзяляюцца падтыпы: -ōn- (лексемы мужчынскага і жаночага родаў), -an- (сярэдняга) і -īn- (жаночага, у асноўным, адцягненыя). Апроч таго, выдзяляецца тып скланення на зычны, у які ўваходзіла невялікая колькасць назоўнікаў на -er, сярэдняга роду на -z-, дзеепрыметнікі цяперашняга часу і некаторыя назоўнікі на -nd-.
Назоўнікі на -a-
Назоўнікі на -i-
Адз.л.
Мн.л.
Адз.л.
Мн.л.
Назоўны
*wulfaz
*wulfōs, -ōz
*gastiz
*gastijiz
Родны
*wulfisa, -asa
*wulfōn
*gastisa
*gastijōn
Давальны
*wulfai, -ē
*wulfamiz
*gastai
*gastī
Вінавальны
*wulfan
*wulfanz
*gastin
*gastinz
Творны
*wulfō
*gastī
Клічны
*wulfa
*gasti
Дзеяслоў
У прагерманскай было ўсяго два часы (прошлы і цяперашні) і тры лады (абвесны, загадны і ўмоўны). Акрамя таго, у дзеяслова была форма інфінітыва.
Спражэнне дзеяслова beranan «несці»:
асоба/лік
адзіночны
множны
1-я
*berō «я нясу»
*beromiz «мы нясём»
2-я
*beriz «ты нясеш»
*beriþ «вы несяце»
3-я
*beriþ «ён, яна, яно нясе»
*beranþ «яны нясуць»
Сінтаксіс
У параўнанні з праіндаеўрапейскім станам прагерманскі сінтаксіс змяніўся мала. Па-ранейшаму асноўным парадкам слоў быў SOV, прыметнік ставіўся перад назоўнікам, працягваў дзейнічаць закон Вакернагеля[4][5].
Лексіка
Слоўнікавы фонд прагерманскай мовы нясе ў сабе сляды кантактаў прагерманцаў з суседнімі народамі: рымлянамі, кельтамі, славянамі.
Антуан Мейе меркаваў, што эпоха інтэнсіўных кельцка-германскіх кантактаў прыходзіцца на V—III стст. да н. э.[6] У гэты час германцы запазычылі такія словы, як[7]: *ambaxtaz «слуга»[8], *īsarnan «жалеза» < пракельц. *īsarno-[9][10], *lēkjaz «урач» < пракельц. *lēgi-[11] (паводле альтэрнатыўнай этымалогіі, узыходзіць да прагерм. *lekan- «цячы, працякаць»[12]), *rīkz «кароль» < пракельц. *rēg-[13][14], *brunjōn «нагруднік»[15][16], *gīslaz «залог»[17] (паводле альтэрнатыўнай этымалогіі, узыходзіць да пра-і.е.: *gheidhtlos[18]), *walxaz «чужаземец» (запазычана з назвы племені волькаў)[19], *Rīnaz «Рэйн».
Некаторая колькасць слоў была запазычана прагерманцамі з латыні, у асноўным яны адносяцца да гандлёвай дзейнасці[7]: *Rūmōnīz «рымляне», *pundan «фунт», *katilaz «кацёл», *kaup- «купляць»
Зноскі
↑Adams D. Q., Mallory J. P. Encyclopedia of Indo-European culture. — London: Fitzroy Dearborn Publishers, 1997. — P. 218-219. — ISBN 9781884964985.
↑Erhart A. Indoevropské jazyky. — Praha: Academia, 1982. — С. 65.
↑Beeks R. S. P. Comparative Indo-European linguistics: an introduction. — Amsterdam — Philadelphia: John Benjamin’s Publishing Company, 2011. — P. 155.
↑Ringe D. From Proto-Indo-European to Proto-Germanic. — New York: Oxford University Press, 2006. — P. 295.
↑Bičovský J. Vademecum starými indoevropskými jazyky. — Praha: Nakladatelství Univerzity Karlovy, 2009. — С. 202. — ISBN 978-80-7308-287-1.
↑Мейе А. Основные особенности германской группы языков. — УРСС, 2010. — С. 141.
↑ абRinge D. From Proto-Indo-European to Proto-Germanic. — New York: Oxford University Press, 2006. — P. 296.
↑Kroonen G. Etymological Dictionary of Proto-Germanic. — Leiden – Boston: Brill, 2013. — P. 24.
↑Orel V. A Handbook of Germanic Etymology. — Leiden – Boston: Brill, 2003. — P. 204.
↑Kroonen G. Etymological Dictionary of Proto-Germanic. — Leiden – Boston: Brill, 2013. — P. 271.
↑Orel V. A Handbook of Germanic Etymology. — Leiden – Boston: Brill, 2003. — P. 244.
↑Kroonen G. Etymological Dictionary of Proto-Germanic. — Leiden – Boston: Brill, 2013. — P. 331.
↑Orel V. A Handbook of Germanic Etymology. — Leiden – Boston: Brill, 2003. — P. 305.
↑Kroonen G. Etymological Dictionary of Proto-Germanic. — Leiden – Boston: Brill, 2013. — P. 412-413.
↑Orel V. A Handbook of Germanic Etymology. — Leiden – Boston: Brill, 2003. — P. 58.
↑Kroonen G. Etymological Dictionary of Proto-Germanic. — Leiden – Boston: Brill, 2013. — P. 80.
↑Kroonen G. Etymological Dictionary of Proto-Germanic. — Leiden – Boston: Brill, 2013. — P. 179.
↑Orel V. A Handbook of Germanic Etymology. — Leiden – Boston: Brill, 2003. — P. 135.
↑Orel V. A Handbook of Germanic Etymology. — Leiden – Boston: Brill, 2003. — P. 443-444.
Літаратура
Арсеньева М. Г., Балашова С. П., Берков В. П., Соловьёва Л. Н. Введение в германскую филологию. — М: ГИС, 2006.
Мейе А. Основные особенности германской группы языков. — М: УРСС, 2010.
Bennett W. H. An Introduction to the Gothic Language. — New York: Modern Language Association of America, 1980.
Campbell A. Old English Grammar. — London: Oxford University Press, 1959.
Krahe H., Meid W. Germanische Sprachwissenschaft, в 2-х томах. — Berlin: de Gruyter, 1969.
.PNG)
