Старшыня ўрада Чэхаславакіі (чэшск.: předseda vlády Československa, славацк.: predseda vlády Česko-Slovenska) з'яўляўся главой урада Чэхаславакіі, з моманту стварэння Першай Чэхаславацкай Рэспублікі ў 1918 годзе да роспуску Чэшскай і Славацкай Федэратыўнай Рэспублікі ў 1992 годзе.
У перыяды, калі пасада прэзідэнта Чэхаславакіі была вакантнай, некаторыя прэзідэнцкія абавязкі выконваліся старшынёй урада (што не было прама прапісана чэхаславацкімі канстытуцыямі).
Першая і Другая Чэхаславацкія Рэспублікі (1918—1939)
Першая Чэхаславацкая Рэспубліка (чэшск.: první Československá republika) — першая чэхаславацкая дзяржава, якая існавала з 1918 года па 1938 год. Яна складалася з Багеміі, Маравіі, Чэшскай Сілезіі, Славакіі і Падкарпацкай Русі.
Рэвалюцыйны нацыянальны сход Чэхаславакіі (чэшск.: Revoluční národní shromáždění, славацк.: Revolučné národné zhromaždenie), вышэйшы прадстаўніцкі і заканадаўчы орган у перыяд стварэння Чэхаславакіі, быў створаны 14 лістапада 1918 (1918-11-14) года на базе Нацыянальнага камітэта на аснове палажэнняў Часовай канстытуцыі. У той жа дзень на першым пасяджэнні[1] ім быў распушчаны абвешчаны ў Парыжы часовы ўрад Томаша Масарыка і зацверджаны ўрад Карала Крамаржа[2]. Пасля мясцовых выбараў 1919 года, якія прынеслі перамогу левым сілам, сход перадаў уладу першаму ўраду Уласціміла Тусара. Праца Рэвалюцыйнага нацыянальнага сходу скончылася пасля прыняцця Канстытуцыйнай Хартыі 1920 года (англ.) (бел. і правядзенні на яе аснове выбараў у Нацыянальны сход у красавіку 1920 года.
Пасля падпісання 30 верасня 1938 (1938-09-30) года Мюнхенскага пагаднення (без удзелу прадстаўнікоў Чэхаславакіі) Германія далучыла да сябе Судэцкую вобласць, затым адбыліся новыя тэрытарыяльныя страты на карысць Польшчы і Венгрыі. Традыцыйна пост-мюнхенскі перыяд чэхаславацкай гісторыі з 1 кастрычніка 1938 (1938-10-01) года ці, у залежнасці ад пункта гледжання, з 6 кастрычніка 1938 (1938-10-06) года (даты абвяшчэння аўтаноміі Славакіі), і да ўтварэння 15 сакавіка 1939 (1939-03-15) года на чэшскіх землях Пратэктарата Багеміі і Маравіі, называюць Другой Чэхаславацкай Рэспублікай (чэшск.: Druhá československá republika).
Адзіная чэхаславацкая дзяржава спыніла існаванне пасля абвяшчэння незалежнасці 14 сакавіка 1939 (1939-03-14) года Славацкай Рэспублікі (славацк.: Slovenská republika; у гістарычнай літаратуры названай «Першая Славацкая Рэспубліка»), утварэння 15 сакавіка 1939 (1939-03-15) года на чэшскіх землях германскага Пратэктарата Багеміі і Маравіі і абвяшчэння ў той жа дзень незалежнай Карпацкай Украіны (укр.: Карпатська Україна) на тэрыторыі Падкарпацкай Русі, якая 18 сакавіка 1939 (1939-03-18) года была цалкам акупавана Венгрыяй.
№
|
старшыня савета міністраў
|
Пачатак паўнамоцтваў
|
Канец паўнамоцтваў
|
Партыя
|
Выбары
|
Кабінет
|
1
|
|
Карал Крамарж (1860—1937) чэшск.: Karel Kramář
|
14 лістапада 1918 (1918-11-14)
|
8 ліпеня 1919 (1919-07-08)
|
Чэшская дзяржаўна-прававая дэмакратыя → Чэхаславацкая нацыянальная дэмакратыя[заўв 1]
у кааліцыі з Аграрнай партыяй, Чэхаславацкай сацыял-дэмакратычнай рабочай партыяй, Чэшскай сацыялістычнай партыяй, Каталіцкай нацыянальнай партыяй Маравіі і незалежнымі палітыкамі
|
|
Крамарж
|
2 (I—II)
|
|
Уласціміл Тусар (1880—1924) чэшск.: Vlastimil Tusar
|
8 ліпеня 1919 (1919-07-08)
|
25 мая 1920 (1920-05-25)
|
Чэхаславацкая сацыял-дэмакратычная рабочая партыя
у кааліцыі з Рэспубліканскай партыяй чэхаславацкага сяла, Чэхаславацкай сацыялістычнай партыяй і незалежнымі палітыкамі
|
Тусар-I
|
25 мая 1920 (1920-05-25)
|
16 верасня 1920 (1920-09-16)
|
1920
|
Тусар-II
|
3 (I)
|
|
Ян Чэрны (1874—1959) чэшск.: Jan Černý
|
16 верасня 1920 (1920-09-16)
|
27 верасня 1921 (1921-09-27)
|
незалежны
|
Чэрны-I
|
4
|
|
Эдвард Бенеш (1884—1948) чэшск.: Edvard Beneš
|
27 верасня 1921 (1921-09-27)
|
7 кастрычніка 1922 (1922-10-07)
|
незалежны
у кааліцыі з Чэхаславацкай сацыялістычнай партыяй, Чэхаславацкай народнай партыяй, Рэспубліканскай партыяй чэхаславацкага сяла, Чэхаславацкай сацыял-дэмакратычнай рабочай партыяй, Чэхаславацкай нацыянальнай дэмакратыяй і незалежнымі палітыкамі
|
Бенеш
|
5 (I—II)
|
|
Антанін Швегла (1873—1933) чэшск.: Antonín Švehla
|
7 кастрычніка 1922 (1922-10-07)
|
9 снежня 1925 (1925-12-09)
|
Рэспубліканская партыя земляробчага і дробнасялянскага насельніцтва
у кааліцыі з Чэхаславацкай сацыялістычнай партыяй, Чэхаславацкай сацыял-дэмакратычнай рабочай партыяй, Чэхаславацкай народнай партыяй, Чэхаславацкай нацыянальнай дэмакратыяй і незалежным палітыкам
|
Швегла-I
|
9 снежня 1925 (1925-12-09)
|
19 сакавіка 1926 (1926-03-19)
|
Рэспубліканская партыя земляробчага і дробнасялянскага насельніцтва
у кааліцыі з Чэхаславацкай сацыялістычнай партыяй, Чэхаславацкай сацыял-дэмакратычнай рабочай партыяй, Чэхаславацкай народнай партыяй, Чэхаславацкай нацыянальнай дэмакратыяй, Чэхаславацкай гандлёва-камерцыйнай партыяй сярэдняга класа (чэшск.) (бел. и независимыми политиками
|
1925
|
Швегла-II (чэшск.) (бел.
|
3 (II)
|
|
Ян Чэрны (1874—1959) чэшск.: Jan Černý
|
19 сакавіка 1926 (1926-03-19)
|
13 кастрычніка 1926 (1926-10-13)
|
незалежны
|
Чэрны-II (чэшск.) (бел.
|
5 (III)
|
|
Антанін Швегла (1873—1933) чэшск.: Antonín Švehla
|
13 кастрычніка 1926 (1926-10-13)
|
1 лютага 1929 (1929-02-01)
|
Рэспубліканская партыя земляробчага і дробнасялянскага насельніцтва
у кааліцыі з Чэхаславацкай нацыянальнай дэмакратыяй, Чэхаславацкай народнай партыяй, Глінкавы славацкай народнай партыяй, Нямецкім саюзам земляробаў і сельскіх рабочых (чэшск.) (бел., Нямецкай хрысціянска-сацыяльнай народнай партыяй (чэшск.) (бел., Чэхаславацкай гандлёва-камерцыйнай партыяй сярэдняга класа (чэшск.) (бел. і незалежнымі палітыкамі
|
Швегла-III (чэшск.) (бел.
|
6 (I—II)
|
|
Францішак Удржал (1866—1938) чэшск.: František Udržal
|
1 лютага 1929 (1929-02-01)
|
7 снежня 1929 (1929-12-07)
|
Удржал-I (чэшск.) (бел.
|
7 снежня 1929 (1929-12-07)
|
30 кастрычніка 1932 (1932-10-30)
|
Рэспубліканская партыя земляробчага і дробнасялянскага насельніцтва
у кааліцыі з Чэхаславацкай нацыянальнай дэмакратыяй, Чэхаславацкай нацыянал-сацыялістычнай партыяй, Чэхаславацкай сацыял-дэмакратычнай рабочай партыяй, Чэхаславацкай народнай партыяй, Нямецкай сацыял-дэмакратычнай рабочай партыяй у Чэхаславакіі (чэшск.) (бел., Нямецкім саюзам земляробаў і сельскіх рабочых (чэшск.) (бел., Чэхаславацкай гандлёва-камерцыйнай партыяй сярэдняга класа (чэшск.) (бел. и незалежнымі палітыкамі
|
1929 (англ.) (бел.
|
Удржал-II (чэшск.) (бел.
|
7 (I—III)
|
|
Ян Маліпетр (1873—1947) чэшск.: Jan Malypetr
|
30 кастрычніка 1932 (1932-10-30)
|
14 лютага 1934 (1934-02-14)
|
Рэспубліканская партыя земляробчага і дробнасялянскага насельніцтва
у кааліцыі з Чэхаславацкай нацыянальнай дэмакратыяй, Чэхаславацкай нацыянал-сацыялістычнай партыяй, Чэхаславацкай сацыял-дэмакратычнай рабочай партыяй, Чэхаславацкай народнай партыяй, Нямецкай сацыял-дэмакратычнай рабочай партыяй у Чэхаславакіі (чэшск.) (бел., Нямецкім саюзам земляробаў і сельскіх рабочых (чэшск.) (бел. і незалежнымі палітыкамі
|
Маліпетр-I (чэшск.) (бел.
|
14 лютага 1934 (1934-02-14)
|
4 чэрвеня 1935 (1935-06-04)
|
Рэспубліканская партыя земляробчага і дробнасялянскага насельніцтва
у кааліцыі з Чэхаславацкай нацыянал-сацыялістычнай партыяй, Чэхаславацкай сацыял-дэмакратычнай рабочай партыяй, Чэхаславацкай народнай партыяй, Нямецкай сацыял-дэмакратычнай рабочай партыяй у Чэхаславакіі (чэшск.) (бел., Нямецкім саюзам земляробаў і сельскіх рабочых (чэшск.) (бел. і незалежнымі палітыкамі
|
Маліпетр-II (чэшск.) (бел.
|
4 чэрвеня 1935 (1935-06-04)
|
5 лістапада 1935 (1935-11-05)
|
Рэспубліканская партыя земляробчага і дробнасялянскага насельніцтва
у кааліцыі з Чэхаславацкай нацыянал-сацыялістычнай партыяй, Чэхаславацкай сацыял-дэмакратычнай рабочай партыяй, Чэхаславацкай народнай партыяй, Нямецкай сацыял-дэмакратычнай рабочай партыяй у Чэхаславакіі (чэшск.) (бел., Нямецкім саюзам земляробаў і сельскіх рабочых (чэшск.) (бел., Чэхаславацкай гандлёва-камерцыйнай партыяй сярэдняга класа (чэшск.) (бел. і незалежнымі палітыкамі
|
1935 (англ.) (бел.
|
Маліпетр-III (чэшск.) (бел.
|
8 (I—III)
|
|
Мілан Годжа (1878—1944) славацк.: Milan Hodža
|
5 лістапада 1935 (1935-11-05)
|
18 снежня 1935 (1935-12-18)
|
Годжа-I (чэшск.) (бел.
|
18 снежня 1935 (1935-12-18)
|
21 ліпеня 1937 (1937-07-21)
|
Рэспубліканская партыя земляробчага і дробнасялянскага насельніцтва
у кааліцыі з Чэхаславацкай нацыянал-сацыялістычнай партыяй, Чэхаславацкай сацыял-дэмакратычнай рабочай партыяй, Чэхаславацкай народнай партыяй, Нямецкай сацыял-дэмакратычнай рабочай партыяй у Чэхаславакіі (чэшск.) (бел., Нямецкім саюзам земляробаў і сельскіх рабочых (чэшск.) (бел., Нямецкай хрысціянска-сацыяльнай народнай партыяй (чэшск.) (бел., Чэхаславацкай гандлёва-камерцыйнай партыяй сярэдняга класа (чэшск.) (бел. і незалежнымі палітыкамі
|
Годжа-II (чэшск.) (бел.
|
21 ліпеня 1937 (1937-07-21)
|
22 верасня 1938 (1938-09-22)
|
Рэспубліканская партыя земляробчага і дробнасялянскага насельніцтва
у кааліцыі з Чэхаславацкай нацыянал-сацыялістычнай партыяй, Чэхаславацкай сацыял-дэмакратычнай рабочай партыяй, Чэхаславацкай народнай партыяй, Чэхаславацкай гандлёва-камерцыйнай партыяй сярэдняга класа (чэшск.) (бел., Нацыянальным аб'яднаннем (чэшск.) (бел., Нямецкай сацыял-дэмакратычнай рабочай партыяй у Чэхаславакіі (чэшск.) (бел., Нямецкім саюзам земляробаў і сельскіх рабочых (чэшск.) (бел., Нямецкай хрысціянска-сацыяльнай народнай партыяй (чэшск.) (бел. і незалежнымі палітыкамі
|
Годжа-III (чэшск.) (бел.
|
8 (I—II)
|
|
Ян Сыравы (1888—1970) чэшск.: Jan Syrový
|
22 верасня 1938 (1938-09-22)
|
14 кастрычніка 1938 (1938-10-14)
|
незалежны
|
Сыравы-I (чэшск.) (бел.
|
14 кастрычніка 1938 (1938-10-14)
|
1 снежня 1938 (1938-12-01)
|
Сыравы-II (чэшск.) (бел.
|
9
|
|
Рудальф Беран (1887—1954) чэшск.: Rudolf Beran
|
1 снежня 1938 (1938-12-01)
|
15 сакавіка 1939 (1939-03-15)
|
Партыя нацыянальнага адзінства[заўв 2]
|
Беран (чэшск.) (бел.
|
Урады ў выгнанні (1939—1945)
17 кастрычніка 1939 (1939-10-17) года арганізаваная ў Парыжы Янам Шрамекам (чэшск.) (бел. нарада абвясціла пра стварэнне Чэхаславацкага нацыянальнага камітэта (чэшск.) (бел. на чале з прэзідэнтам у выгнанні Эдвардам Бенешам і часовым віцэ-прэзідэнтам Янам Шрамекам. Нацыянальны камітэт быў прызнаны ўрадамі Вялікабрытаніі і Францыі ў якасці прадстаўніка чэхаславацкага народа. У 1940 годзе пад пагрозай германскай акупацыі Францыі, Нацыянальны камітэт перамясціўся ў Лондан.
9 ліпеня 1940 (1940-07-09) года Эдвард Бенеш паведаміў пра пераўтварэнне Нацыянальнага камітэта ў сістэму часовага дзяржаўнага кіравання, якая ўключала прэзідэнта, урад і дзяржаўны савет. 21 ліпеня 1940 (1940-07-21) года быў створаны Нацыянальны камітэт вызвалення Чэхаславакіі (чэшск.: Národní výbor pro osvobození Československa), ці Часовая дзяржаўная ўстанова Чэхаславакіі (чэшск.: Prozatímní státní zřízení československé) — чэхаславацкі ўрад у выгнанні, які першапачаткова атрымаў дыпламатычнае прызнанне Вялікабрытаніі, а ў далейшым і іншых краін-саюзніц, уключаючы СССР (праз пасольства СССР пры Саюзных урадах у Лондане).
Ён ставіў мэтай адмену прызнання законнасці Мюнхенскага пагаднення і наступнай нямецкай акупацыі Чэхаславакіі і яе аднаўленне ў граніцах 1937 года. Па меры набліжэння вызвалення краіны стала відавочна, што ўрад павінен забяспечваць кіраванне вызваленымі тэрыторыямі, для чаго 3 жніўня 1944 (1944-08-03) года быў прыняты ўказ аб стварэнні прызначанай урадам канцылярыі па кіраванні вызваленай тэрыторыяй на чале з прэзідэнтам Эдвардам Бенешам. 5 красавіка 1945 (1945-04-05) года ў Кошыцах прадстаўнікамі Нацыянальнага фронту чэхаў і славакаў, чэшскага і славацкага нацыянальных сходаў і ўрада ў выгнанні была ўхвалена ўрадавая праграма (чэшск.) (бел. («Нацыянальная і дэмакратычная рэвалюцыйная праграма»), якая ў тым ліку пацвердзіла абвешчаныя напярэдадні паўнамоцтвы Нацыянальнага фронту чэхаў і славакаў як часовага ўрада Чэхаславакіі.
Чэхаславацкая Рэспубліка (1945—1960)
У сакавіку 1945 года ў Маскве прадстаўнікамі чэхаславацкага ўрада ў выгнанні і камуністамі быў падпісаны дагавор аб стварэнні Нацыянальнага фронту чэхаў і славакаў (чэшск.: Národní fronta Čechů a Slováků) — аб'яднанні ўсіх антыфашысцкіх і патрыятычных палітычных партый Чэхаславакіі. Першы ўрад Нацыянальнага фронту, які дзейнічаў на вызваленай тэрыторыі, быў прызначаны 5 красавіка 1945 (1945-04-05) года ў Кошыцах. Яго праграма (чэшск.) (бел. была абавязковай для выканання ўсімі партыямі Нацыянальнага фронту.
9 мая 1945 (1945-05-09) года была прынята канстытуцыя, якая замацавала народна-дэмакратычныя пераўтварэнні ў краіне. 11 мая 1945 (1945-05-11) года ўрад быў пераведзены ў Прагу. У выніку выбараў 1946 года быў сфарміраваны новы ўрад Нацыянальнага фронту на чале з кіраўніком камуністаў, якія атрымалі перамогу, Клементам Готвальдам. 20 лютага 1948 (1948-02-20) года прадстаўнікі трох партый ва ўрадзе Готвальда падалі ў адстаўку, пасля чаго камуністы абвінавацілі іх у парушэнні прынцыпаў дзейнасці Нацыянальнага фронту і заклікалі да яго змянення на аснове ўключэння ў яго масавых грамадскіх арганізацый (напрыклад, кіраваных імі прафсаюзаў). У выніку лютаўскіх падзей Нацыянальны фронт з кааліцыі палітычных партый трансфармаваўся ў грамадска-палітычнае аб'яднанне пад кантролем камуністаў (астатнія партыі прызналі іх кіруючую ролю), увабраўшы ў сябе многія грамадскія арганізацыі. Кароткі перыяд ад 1945 да 1948 года ў гістарыяграфіі прынята называць Трэцяй Чэхаславацкай Рэспублікай (чэшск.: Třetí republika).
№
|
старшыня ўрада
|
Пачатак паўнамоцтваў
|
Канец паўнамоцтваў
|
Партыя
|
Выбары
|
Кабінет
|
10 (I—II)
|
|
Здэнек Фірлінгер (1891—1976) чэшск.: Zdeněk Fierlinger
|
5 красавіка 1945 (1945-04-05)
|
6 лістапада 1945 (1945-11-06)
|
Чэхаславацкія сацыял-дэмакраты
у складзе Нацыянальнага фронту чэхаў і славакаў, ва ўрад уваходзілі прадстаўнікі Дэмакратычнай партыі (славацк.) (бел., Камуністычнай партыі Чэхаславакіі, Камуністычнай партыі Славакіі (славацк.) (бел., Чэхаславацкай нацыянальна-сацыялістычнай партыі, Чэхаславацкай народнай партыі
|
|
Фірлінгер- I (чэшск.) (бел.
|
6 лістапада 1945 (1945-11-06)
|
2 ліпеня 1946 (1946-07-02)
|
Фірлінгер- II (чэшск.) (бел.
|
11 (I—II)
|
|
Клемент Готвальд (1896—1953) чэшск.: Klement Gottwald
|
2 ліпеня 1946 (1946-07-02)
|
25 лютага 1948 (1948-02-25)
|
Камуністычная партыя Чэхаславакіі
у складзе Нацыянальнага фронту чэхаў і славакаў, ва ўрад уваходзілі прадстаўнікі Дэмакратычнай партыі (славацк.) (бел., Чэхаславацкіх сацыял-дэмакратаў, Камуністычнай партыі Славакіі (славацк.) (бел., Чэхаславацкай нацыянал-сацыялістычнай партыі, Чэхаславацкай народнай партыі
|
1946
|
Готвальд- I (чэшск.) (бел.
|
25 лютага 1948 (1948-02-25)
|
15 чэрвеня 1948 (1948-06-15)
|
Камуністычная партыя Чэхаславакіі
на чале Нацыянальнага фронту чэхаў і славакаў
|
Готвальд- II (чэшск.) (бел.
|
12
|
|
Антанін Запатацкі (1884—1957) чэшск.: Antonín Zápotocký
|
15 чэрвеня 1948 (1948-06-15)
|
21 сакавіка 1953 (1953-03-21)
|
1948 (англ.) (бел.
|
Запатацкі/ Шыракі- I (чэшск.) (бел.
|
13 (I—II)
|
|
Вільям Шыракі (1902—1971) славацк.: Viliam Široký
|
21 сакавіка 1953 (1953-03-21)
|
12 снежня 1954 (1954-12-12)
|
12 снежня 1954 (1954-12-12)
|
11 ліпеня 1960 (1960-07-11)[заўв 3]
|
1954 (англ.) (бел.
|
Шыракі- II (чэшск.) (бел.
|
Чэхаславацкая Сацыялістычная Рэспубліка (1960—1990)
11 ліпеня 1960 (1960-07-11) года была прынята канстытуцыя, якая абвясціла перамогу сацыялізму і змяніла назва краіны на «Чэхаславацкая Сацыялістычная Рэспубліка» (чэшск.: Československá socialistická republika), а таксама якая замацавала кіруючую ролю Нацыянальнага фронту ў грамадска-палітычным жыцці краіны.
1 студзеня 1969 (1969-01-01) года (у адпаведнасці з Канстытуцыйным законам (англ.) (бел. № 143 ад 28 кастрычніка 1968 года) Чэхаславацкая Сацыялістычная Рэспубліка стала федэрацыяй дзвюх раўнапраўных дзяржаў — Чэшскай Сацыялістычнай Рэспублікі (чэшск.: Česká socialistická republika) і Славацкай Сацыялістычнай Рэспублікі (славацк.: Slovenská socialistická republika).
Чэшская і Славацкая Федэратыўная Рэспубліка (1990—1992)
Паводле канстытуцыйнага закона Чэхаславацкай Сацыялістычнай Рэспублікі № 81/1990 Sb. ад 29 сакавіка 1990 (1990-03-29) года назва дзяржавы была заменена на Чэхаславацкая Федэратыўная Рэспубліка[3] (чэшск.: Československá federativní republika, славацк.: Česko-slovenská federatívna republika).
Неўзабаве, 20 красавіка 1990 (1990-04-20) года, быў прыняты канстытуцыйны закон № 101/1990 Sb., паводле якога краіна атрымала новую назву — Чэшская і Славацкая Федэратыўная Рэспубліка[4] (чэшск.: Česká a Slovenská Federativní Republika, славацк.: Česká a Slovenská Federatívna Republika).
1 студзеня 1993 (1993-01-01) года ЧСФР была распушчана, Чэшская і Славацкая рэспублікі сталі незалежнымі дзяржавамі.
Гл. таксама
Заўвагі
Крыніцы
Спасылкі