Пясочны чалавек (навела)

Пясочны чалавек
lang-de
Жанр	казка
Аўтар	Э. Т. А. Гофман
Мова арыгінала	нямецкая
Дата напісання	1816
Дата першай публікацыі	1817
Апублікаваны ў	Nachtstücke[d]

«Пясочны чалавек» (ням.: Der Sandmann) — казачная навела нямецкага рамантыка Э. Т. А. Гофмана, заснаваная на народных павер’ях пра пясочнага чалавека. Адкрывае зборнік апавяданняў «Начныя эцюды» (1817).

Аповяд падаецца чытачу як перапіска некалькіх асоб. Твор пачынаецца з трох лістоў: Натаніэль — Лотару (Натаніэль распавядае пра выпадак, калі да яго прыйшоў прадавец барометраў, і пра выпадак, які адбыўся ў дзяцінстве, з Капеліусам), Клара — Натаніэлю (Клара выпадкова прачытала першы ліст, выказвае сваё меркаванне) і Натаніэль — Лотару (Натаніэль распавядае пра Спаланцані і Алімпію).

Далей Натаніэль прыязджае дадому, да Клары і Лотара, потым адпраўляецца ў Г., дзе выяўляе, што яго кватэра і ўвесь дом згарэлі. Натаніэль перасяляецца ў іншую хату, прама насупраць прафесара Спаланцані. Аднойчы да яго ў пакой прыходзіць Копала і прадае Натаніэлю кішэнную падзорную трубку. Натаніэля запрашаюць на свята ў Спаланцані, дзе той збіраецца ўпершыню паказаць усім сваю дачку. Натаніэль улюбляецца ў Алімпію і хоча заручыцца з ёй, аднак, калі ён адпраўляецца ў кватэру Спаланцаниі, каб зрабіць прапанову Алімпіі, Натаніэль пазнае, што Алімпія — лялька. Натаніэль вар’яцее, яго перавозяць у вар’ятню.

Пасля яго вяртаюць у бацькоўскі дом. Усе сляды вар’яцтва зніклі. Клара і Натаніэль падымаюцца на вежу ратушы. Клара заўважае дзіўны куст, Натаніэль машынальна апускае руку ў кішэню, дастае падзорную трубку Копалы і, паглядзеўшы ў яе, зноў губляе розум. Ён хоча скінуць Клару ўніз, але Лотар яе ратуе. На вар’яцкія крыкі Натаніэля зьбягаюцца людзі, у натоўпе маячыць постаць Капеліуса. Убачыўшы яго, Натаніэль з пранізлівым крыкам скача праз парэнчы і разбіваецца да смерці.

• Натаніэль — галоўны персанаж
• Клара — нявеста Натаніэля і сястра Лотара, мае міралюбівы, спакойны, разважлівы характар
• Лотар — брат Клары, сябар Натаніэля
• Бацька Натаніэля — алхімік, меў справу з Капеліусам, што прывяло да яго смерці
• Капеліус — пачварны чалавек, які псуе Натаніэлю жыццё, датычны да смерці бацькі Натаніэля
• Джузэпэ Копала — італьянскі механік, прадавец барометраў, у якім Натаніэль пазнае Капеліуса
• Спаланцані — прафесар фізікі, настаўнік Натаніэля, стваральнік лялькі Алімпіі
• Алімпія — «дачка» прафесара Спаланцані, лялька
• Зігмунд — сябар Натаніэля, які спрабаваў выратаваць яго ад вар’яцтва

«Пясочны чалавек» — адзін з найпапулярнейшых твораў Гофмана. Яго матывы былі пакладзены ў аснову класічнага балета «Капелія» і першай часткі оперы «Казкі Гофмана». Вядомыя таксама дзве камічныя оперы на сюжэт пра дзяўчыну-ляльку — «Нюрнбергская лялька» Адольфа Адана (1852) і «Лялька» Эдмона Адрана (1896). У гонар аднаго з персанажаў навелы ўзяў назву рок-гурт Coppelius.

Падобны сюжэт мае апавяданне пра дзяўчыну-ляльку «Шэры аўтамабіль», які напісаў Аляксандр Грын і які быў экранізаваны ў 1988 годзе пад назвай «Спадар афарміцель».

У 1919 годзе Зігмунд Фрэйд апублікаваў разбор «Пясочнага чалавека» ў нарысе «Жудаснае». З пункту гледжання Фрэйда, страх страціць зрок, які мае на галоўнага героя навелы, ёсць не што іншае, як выцеснены страх кастрацыі, якому, як любой псіхічнай траўме, наканавана вяртацца ў свядомасць. На прыкладзе гофмановской гісторыі Фрэйд выводзіць вызначэнне катэгорыі жудаснага: «усё тое, што павінна было заставацца таемным, схаваным, але выйшла вонкі».

У 2001 годзе на «Саюзмультфільме» пачалася праца над мультфільмам «Гафманіада» па матывах гэтай і іншых казак Гофмана. Мультфільм быў выпушчаны 9 кастрычніка 2018 года.