Спецыяльныя правы запазычання

Спецыяльныя правы запазычання (СПЗ) або СДР^[1] (англ.: Special Drawing Rights, SDR, SDRs) — штучнае рэзервовае і плацежны сродак, які эмітуецца Міжнародным валютным фондам (МВФ). Мае толькі безнаяўную форму ў выглядзе запісаў на банкаўскіх рахунках. Банкноты не выпускаліся.

Гэты плацежны сродак быў створаны МВФ у 1969 годзе як дадатак да існуючых рэзервовых актываў краін-членаў. Асноўная мэта стварэння: пераадоленне парадоксу Трыфіна ў рамках Брэтан-Вудскай валютнай сістэмы — супярэчнасці паміж міжнародным характарам выкарыстання і нацыянальнай прыродай валют.

Не з’яўляецца ні валютай, ні даўгавым абавязацельствам^[2]. У цяперашні час СДР, акрамя разлікаў паміж Фондам і яго членамі, выкарыстоўваюцца 14 афіцыйнымі арганізацыямі, так званымі іншымі трымальнікамі СДР. Тры дзяржавы ўсталявалі парытэты сваіх валют у СДР (у канцы 80-х гадоў іх было 11); каля 10 міжнародных і рэгіянальных арганізацый выкарыстоўваюць СДР ў якасці падліковай адзінкі. Шэраг міжнародных арганізацый выкарыстоўвае СДР для выражэння ў іх грашовых адзінак: коштаў, тарыфаў за паслугі сувязі, перавозкі і г д. Выкарыстоўваецца для рэгулявання сальда плацежных балансаў, для пакрыцця дэфіцыту плацежнага балансу, папаўнення рэзерваў, разлікаў па крэдытах МВФ.

Міжнародны код згодна ISO 4217 — XDR.

Курс СПЗ публікуецца штодня і вызначаецца на аснове даляравага кошту кошыку з пяці вядучых валют: долар ЗША, еўра, кітайскі юань, іена і фунт стэрлінгаў. Да ўвядзення еўра з 1981 года курс быў прывязаны да кошыка з пяці валют: долара ЗША, нямецкай маркі, французскага франка, іены і фунта стэрлінгаў. Кітайскі юань быў уключаны ў кошык МВФ 1 кастрычніка 2016 года^[3]. Першапачаткова выпушчаныя СДР ўяўлялі сабой ўмоўныя адзінкі з залатым утрыманнем 0,888671 г, што адпавядала залатому зместу долара ў момант увядзення СДР ў 1970 годзе. Адсюль і першапачатковае курсавое суадносіны 1 СДР = 1 дол. Яно змянялася ў выніку двух дэвальвацый амерыканскай валюты ў 1971 годзе (1 СДР = 1,0857 дал.) і ў 1973 годзе (1 СДР = 1,20635 дал.). З 1 ліпеня 1974 года курс 1 адзінкі СДР стаў вылічацца на аснове сярэднеўзважанага курсу 16, а з 1 студзеня 1981 года — пяці валют, якія вызначаюцца па статуце фонду як «свабодна карыстаныя валюты».

Вага валют у кошыку пераглядаецца кожныя пяць гадоў.

Курс асноўных сусветных валют да СПЗ (у дужках іх вага ў кошыку СПЗ ў працэнтах, акруглена)

Перыяд	USD	DEM	FRF	JPY	GBP
1981—1985[4]	0,540 (42 %)	0,460 (19 %)	0,740 (13 %)	34,0 (13 %)	0,0710 (13 %)
1986—1990[4]	0,452 (42 %)	0,527 (19 %)	1,020 (12 %)	33,4 (15 %)	0,0893 (12 %)
1991—1995[4]	0,572 (40 %)	0,453 (21 %)	0,800 (11 %)	31,8 (17 %)	0,0812 (11 %)
1996—1998[4]	0,582 (39 %)	0,446 (21 %)	0,813 (11 %)	27,2 (18 %)	0,1050 (11 %)
Перыяд	USD	EUR		JPY	GBP
1999—2000[4]	0,5820 (39 %)	0,2280 (21 %)	0,1239 (11 %)	27,2 (18 %)	0,1050 (11 %)
		0,3519 (32 %)
2001—2005[4]	0,5770 (44 %)	0,4260 (31 %)		21,0 (14 %)	0,0984 (11 %)
2006—2010[4]	0,6320 (44 %)	0,4100 (34 %)		18,4 (11 %)	0,0903 (11 %)
2011—2015	0,6600 (41,9 %)	0,4230 (37,4 %)		12,1000 (9,4 %)	0,1110 (11,3 %)
Перыяд	USD	EUR	CNY	JPY	GBP
2016—2020	(41.73 %)	(30.93 %)	(10.92 %)	(8.33 %)	(8.09 %)

Працэнтная стаўка СПЗ пераглядаецца штотыдзень. Яна грунтуецца на сярэднеўзважанай велічыні працэнтных ставак на кароткатэрміновыя пазыкі на грашовых рынках валютнага кошыка СПЗ.

У сувязі з развіццём сусветнага эканамічнага крызісу у сакавіку 2009 года Кітай прапанаваў на базе СПЗ стварыць сусветную рэзервовую валюту, якая магла б замяніць у гэтай якасці долар ЗША^[5]. Мяркуецца пашырыць базавы валютны кошык^[6]. У перспектыве гэта можа прывесці да з’яўлення ў наяўным абароце новай сусветнай валюты, як у свой час з ЭКЮ з’явіўся Еўра.

Выпуск СДР ажыццяўляўся серыямі:

• у пачатку 1970-х гадоў — на суму 9,3 млрд СДР;
• у 1979—1981 гадах — 12 млрд СДР;
• у жніўні 2009 года — 161,2 млрд СДР;
• у верасні 2009 года — 21,5 млрд СДР (разам за 2009 год: 182,7 млрд СДР);
• у жніўні 2021 года — 456 млрд СДР (650 млрд долараў ЗША).

• Міжнародны даляр
• ЭКЮ

• Штодзённая афіцыйная каціроўка SDR у далярах ЗША (англ.)