Турхан-султан
Турхан Хатыджэ-султан (турэцк.: Turhan Hatice Sultan; каля 1627/1628 — 5 ліпеня 1683, Эдырнэ, Асманская імперыя) — жонка асманскага султана Ібрагіма I з тытулам хасекі, маці султана Мехмеда IV, валідэ-султан і рэгент Асманскай імперыі ў першыя гады кіравання сына; апошняя прадстаўніца перыяду Жаночага султаната. Біяграфія  Нарадзілася прыблізна ў 1627 ці 1628 годзе і, па адной з версій, была русінскага паходжання. Па словах украінскага гісторыка Тараса Чухліба яна «нарадзілася ва Украіне»[2]. Па версіі французскага купца Жан-Батыста Тавернье, які наведаў Стамбул у 1668 годзе, Мехмед IV быў «сынам Ібрагіма і каўказскай (чаркескай) жанчыны». Турэцкі гісторык і пісьменнік Рэшат Экрэм Кочу ў рамане «Кёсем Султан» выклаў версію паходжання Турхан, паводле якой яна была дзяўчынай з украінскай вёскі, выкрадзенай татарамі. Турэцкі гісторык Ахмет Рэфік Алтынай апісваў яе як «рускую дзяўчыну». Ва ўзросце каля 12—14 гадоў Турхан была дастаўлена ў палац Топкапы ў якасці падарунка крымскага хана маці султана Ібрагіма I, Кёсем-султан. Энтані Алдэрсан адзначае, што ў Турхан быў брат Юсуф-ага, які жыў у Стамбуле і памёр у студзені 1689 года, аднак невядома калі і пры якіх абставінах ён трапіў у Асманскую імперыю. Кёсем, якая лічыла, што дзяўчынку чакае нядрэнная будучыня ў гарэме, аддала яе на выхаванне ў палац сваёй малодшай дачкі Атыке-султан. У палацы Атыке дзяўчынка атрымала адпаведную адукацыю і неўзабаве вярнулася ў Топкапы, дзе стала наложніцай султана. Вызначаная прыгажосцю і розумам светлавалосая блакітнавокая Турхан хутка заваявала сэрца Ібрагіма I і атрымала статус хасекі. 2 студзеня 1642 года Турхан Хатыджэ нарадзіла свайго старэйшага сына, будучага султана Мехмеда IV. Таксама ў Турхан і Ібрагіма былі дзве дачкі — Геўхерхан-султан і Атыке-султан. Неўзабаве пасля нараджэння другога сына, Ахмеда, які памёр у маленстве, Турхан страціла свой уплыў на султана. Псіхічны стан Ібрагіма імкліва пагаршаўся, вынікам яго кіравання стала крытычнае становішча асманскай дзяржавы. Усе прыдворныя групоўкі, уключаючы маці султана, прыйшлі да пераканання аб неабходнасці яго найхутчэйшага звяржэння. 8 жніўня 1648 года султан быў скінуты і праз некалькі дзён забіты. На чале вялізнай краіны апынуўся Мехмед, шасцігадовы сын Турхан. З узыходжаннем на пасад Мехмеда Турхан павінна была атрымаць тытул валідэ і ўсе належныя прывілеі, аднак у сілу ўзроста — Турхан на той момант была крыху старэйшай за дваццаць гадоў — і нявопытнасці яна была адхілена ад улады бабуляй маленькага султана Кёсем-султан, якая да таго моманту паспела пабываць валідэ-рэгентам двойчы. Пасля забойства 2 верасня 1651 года Кёсем-султан, Турхан-султан атрымала тытул валідэ і стала рэгентам, а на першыя ролі пры двары высунуліся яе прыхільнікі. У цэлым паспяховае кіраванне Турхан было азмрочана трыма праблемамі: жудасны стан флота, вайна з венецыянцамі на Крыце і фінансавы крызіс, выкліканы вялікімі выдаткамі на вядзенне гэтай вайны. Каб пераадолець крызіс, Турхан прызначыла на пасаду вялікага візіра Тархунджу Ахмеда-пашу, які правёў у краіне шэраг рэформ, звязаных перш за ўсё з жорсткай эканоміяй. Рэформы аказаліся непапулярныя ў народзе, вялікія візіры, якія змяняліся адзін за адным, былі няздольныя кіраваць вялізнай імперыяй і Турхан стала губляць уладу. 1 сакавіка 1656 года пачаўся новы мяцеж янычар, праз два дні правадыры мяцежнікаў былі прыняты султанам Мехмедам і запатрабавалі ад яго пакарання 31 прыдворнага саноўніка, уключаючы Турхан-султан і галоўнага чорнага еўнуха. Перапалоханы султан, рыдаючы, папрасіў толькі пашкадаваць яго маці. Янычары пагадзіліся на гэта і неўзабаве целы галоўнага чорнага і галоўнага белага еўнухоў былі скінуты з палацавай сцяны прама ў натоўп, які сабраўся каля палаца. Падчас мецяжу была забітая і няня султана Мелекі-хатун, абвінавачаная ў здрадзе Кёсем-султан. Тэрор у дачыненні да прыхільнікаў Турхан-султан працягваўся некалькі наступных тыдняў. На пасаду вялікага візіра янычары вярнулі Сіявуш-пашу, які праз месяц памёр. Анархія працягвалася амаль два месяцы, пасля чаго дарадцам султана ўдалося пасеяць разлад паміж янычарамі і асманскай кавалерыяй. Неўзабаве камандуючы янычар быў пакараны смерцю, а самі яны супакоіліся. 15 верасня 1656 года на пасаду вялікага візіра быў прызначаны Кепрулю Мехмед-паша, які атрымаў больш шырокія паўнамоцтвы, чым у яго папярэднікаў. Гэта прызначэнне паклала канец кіраванню жанчын і адзначыла пачатак эпохі дынастыі Кепрулю. Па сцвярджэнні гісторыка Мустафы Наімы, менавіта валідэ-султан Турхан і яе прыхільнікі прапанавалі кандыдатуру Кёпрулю Мехмеда-пашы на пасаду вялікага візіра[3]. Паколькі справамі дзяржавы стаў займацца вялікі візір Кёпрулю Мехмед-паша, Турхан актыўна занялася будаўніцтвам. Першы свой праект валідэ пачала ў 1658 годзе: у адказ на венецыянскую блакаду Дарданэл у 1655 годзе, якая зрабіла немагчымай пастаўку некаторых тавараў (у тым ліку і прадуктаў) у Стамбул, Турхан замовіла будаўніцтва дзвюх крэпасцяў каля ўваходу ў праліў — праект, задуманы яшчэ Кёсем-султан. Крэпасці, адна на еўрапейскім баку, другая — на азіяцкім, былі дабудаваны ў 1661 годзе і захаваліся да нашых дзён. Гэты праект паставіў Турхан Хатыджэ на тую ж прыступку, што і Мехмеда Заваёўніка і іншых султанаў, якія пабудавалі крэпасці ў тым жа самым раёне. Найбольшага прызнання Турхан дабілася, дабудаваўшы ў Стамбуле Новую Мячэць Валідэ. Комплекс атрымаў славу першай імперскай мячэці, пабудаванай жанчынай. Турхан стала апошняй прадстаўніцай Жаночага султаната — валідэ-рэгентам пры малалетнім сыне. Яна актыўна займалася дабрачыннасцю і ў народзе была вядома як апякунка бедных. Турхан Хатыджэ-султан памерла 5 ліпеня 1682 або 1683 года ў Эдырнэ і была пахавана ва ўласнай турбе ў Новай Мячэці Валідэ, дзе пазней быў пахаваны яе сын і іншыя нашчадкі. У культурыТурхан з’яўляецца адным з персанажаў турэцкага фільма «Махпейкер» (2010), у якім ролю Турхан выканала Басак Парлак[4]. Яна таксама з’яўляецца ў канцы другога сезона турэцкага серыяла «Цудоўнае стагоддзе. Імперыя Кёсем», якую сыграла Хандэ Дагандэмір. Турхан Хатыджэ-султан — галоўная гераіня рамана ўкраінскай журналісткі Аляксандры Шутко «Хатыджэ Турхан»[5]. Зноскі
Літаратура
Спасылкі
|
||||||||||||||||||
Portal di Ensiklopedia Dunia
