Тэорыя функцый (музыка)

Тэорыя функцый, таксама функцыянальная тэорыя (ням.: Funktionstheorie) у тэорыі музыкі — вучэнне аб спецыфічных значэннях акордаў у класіка-рамантычнай танальнасці. Распрацавана і ўкаранёна ў працах нямецкага музыкаведа Гуга Рымана (упершыню ў яго кнізе «Спрошчаная гармонія», апублікаванай у 1893 годзе).

Распрацоўваючы ўласную тэорыю танальных функцый, Рыман абапіраўся на ідэі Ж. Ф. Рамо і тэорыю «гарманічнага дуалізму» А. фон Этынгена^[1].

Паводле Рымана, функцыя — гэта гарманічнае значэнне акорда ў межах адной танальнасці^[2]. Такім чынам, функцыя ў разуменні Рымана — тое ж самае, што ладавая функцыя класіка-рамантычнай танальнасці або, дакладней, танальная функцыя. Сярод мноства ўваходных у танальнасць гармоній (акордаў) вылучаюцца «тры слупа логіка-гарманічнай структуры — слуп уласна тонікі і абедзвюх яе дамінант», гэта значыць дамінанта і субдамінанта («drei Hauptsaulen des harmonisch-logischen Aufbaues: der Tonika selbst und ihrer beiden Dominanten»^[3]). Тоніка, субдамінанта і дамінанта — «адзіныя істотныя гармоніі», да іх можа быць зведзена ўсякая танальная музыка, як бы складаны і заблытаны ні былі гарманічныя адносіны.

Функцыянальная тэорыя атрымала магутнае развіццё ва ўсім свеце, асабліва ў Германіі — у працах Германа Грабнера (1923, 1944), Вільгельма Малера (1931)^[4] і (яго вучня) Дзітэра дэ ла Мота (1981). У Расіі функцыянальную тэорыю Рымана істотна дапоўнілі Ю. М. Цюлін і Ю. М. Халопаў.

Ю. М. Халопаў пашырыў паняцце функцыі, вывеўшы яго за межы «класічнага» разумення. У яго вучэнні аб гармоніі выкладаецца больш агульнае, універсальнае разуменне функцыі як сістэмнага значэння гукаў і сугучнасцей не толькі ў мажорна-мінорнай танальнасці, але і наогул у ладзе (так званыя «ладавыя функцыі»), ва ўсякай гукавысотнай сістэме^[5]. Па меры эвалюцыі музыкі ў XX стагоддзі і сыходу ад «старой» гарманічнай сістэмы ўсё больш выяўляецца музычна-лагічная сутнасць паняцця «функцыя». Калі разумець функцыю як сэнсавае значэнне гуку ці групы гукаў у рамках дадзенай ладавай сістэмы, то такое разуменне таксама апыняецца дастасоўным і да музыкі розных дакласічных эпох — у тым ліку, у адносінах да мадальнай музыкі (у такіх выпадках Халопаў кажа пра «мадальныя функцыі»^[6]), і наогул да любой музыкі, у дачыненні якой можна казаць пра лад. У такой пашыранай трактоўцы рыманаўскае разуменне абагульняецца Халопавым як «прыватны і адмысловы выпадак» тэорыі гарманічных функцый.

• Hugo Riemann. Vereinfachte Harmonielehre oder die Lehre von den tonalen Funktionen der Harmonie. London, New York, 1893; 2te Aufl. Leipzig, 1903;
• Hermann Grabner. Die Funktionstheorie Hugo Riemanns und ihre Bedeutung für die praktische Analyse. München, 1923; 2te Aufl., 1930.
• Wilhelm Maler. Beitrag zur Dur-moll-tonalen Harmonielehre. München u. Leipzig, 1931; 13.Auflage. München: Leuckart, 1984.
• Hermann Grabner. Handbuch der funktionellen Harmonielehre. Berlin, 1944; 7.Auflage, 1974.
• Diether de la Motte. Harmonielehre. Kassel u. München, 1976; 13.Auflage. München: dtv, 2004; 17.Auflage. Kassel: Bärenreiter, 2014.
• Caplin W. Tonal function and metrical accent: A historical perspective // Music Theory Spectrum 6 (1983), p. 1—14.
• Холопов Ю. Н. Гармония. Теоретический курс. М.: Музыка, 1988; 2-е изд. СПб., 2003.
• Harrison, Daniel. Harmonic function in chromatic music: A renewed dualist theory and an account of its precedents. Chicago: University of Chicago Press, 1994.