11-я армія (РСЧА)

11-я армія (11 А) — аператыўнае аб’яднанне Рабоча-сялянскай Чырвонай арміі (РСЧА) падчас Грамадзянскай вайны на прасторах паўшай Расійскай імперыі.

Першае фарміраванне^[⇨]: створана загадам Рэвалюцыйнага ваеннага савета (РВС) Паўднёвага фронту ад 3 кастрычніка 1918 гады, 13 лютага 1919 гады расфармаваная.

Другое фарміраванне^[⇨]: створана як 11-я асобная армія загадам Рэвалюцыйнага ваеннага савета Рэспублікі (РВСР) ад 13 сакавіка 1919 года, з 23 траўня 1919-га знаходзілася ў аператыўным падпарадкаванні Паўднёвага фронту, расфарміравана 12 чэрвеня таго ж года.

Трэцяе фарміраванне^[⇨]: створана загадам РВС Усходняга фронту ад 14 жніўня 1919 года ў складзе Туркестанскага фронту, з 14 кастрычніка ў складзе — Паўднёва-Усходняга фронту, з 16 студзеня 1920 года — Каўказскага фронту. 29 траўня 1921 года перафарміравана ў Асобную Каўказскую армію^[1][2].

Адзінаццатая армія створана загадам Рэвалюцыйнага ваеннага савета (РВС) Паўднёвага фронту ад 3 кастрычніка 1918 года на падставе дырэктывы Рэвалюцыйнага ваеннага савета Рэспублікі (РВСР) ад 11 верасня 1918 года з усіх злучэнняў, часцей, атрадаў Чырвонай арміі Паўночнага Каўказа. Знаходзілася ў складзе Паўднёвага фронту, з 2 лістапада — Каспійска-Каўказскага аддзела Паўднёвага фронту, з 8 снежня — Каспійска-Каўказскага фронту (да 13 лютага 1919)^[1][2].

У кастрычніку–лістападзе 1918 у 11-ю армію ўваходзілі Таманская армія, некалькі пяхотных і кавалерыйскіх дывізій і брыгад, а таксама значная колькасць асобных палкоў, батальёнаў, дружын, рот і сотняў, аб’яднаных у калоны і баявыя ўчасткі.

20 лістапада 1918 года большая частка войск была зведзена ў 4 пяхотныя і 1 кавалерыйскі карпусы (па 2 дывізіі ў кожным), аднак у арміі заставаліся таксама асобныя калоны і баявыя ўчасткі. Так як гэтая арганізацыя не адпавядала прынятай у Чырвонай арміі, у снежні 1918 — студзені 1919 года была праведзена рэарганізацыя, па якой усе войскі 11-й арміі былі зведзены ў 4 стралковыя дывізіі (1-я, 2-я, 3-я Таманская, 4-я) і 2 кавалерыйскія дывізіі (1-я Стаўрапольская і 2-я).

Адсутнасць дакладнай арганізацыі, моцныя перажыткі партызаншчыны, недахоп узбраення і боепрыпасаў значна зніжалі баяздольнасць 11-й арміі. Прызначаны яе камандуючым І. Л. Сарокін уступіў у канфлікт з РВС Паўночнага Каўказа, у кастрычніку абвясціў групу кіраўнікоў ЦВК Паўночна-Каўказскай савецкай рэспублікі вінаватымі ў здрадзе. У сваю чаргу, Сарокін быў аб’яўлены па-за законам, арыштаваны і расстраляны^[3].

11-я армія вяла баявыя дзеянні супраць белай Добраахвотніцкай арміі, забяспечваючы левае крыло 10-й арміі, якая абараняла Царыцын (сучасны Валгаград). У кастрычніку 1918 года войскі ўдзельнічалі ў баях за Стаўрапаль і Армавір, аднак у лістападзе былі вымушаны пакінуць Стаўрапаль і Нявіннамыск. Адначасова часці арміі займаліся падаўленнем Церскага паўстання, занялі Маздок і абложылі Уладзікаўказ, Грозны і Кізляр^[1][4].

У канцы снежня 1918-га армія пачала наступ у кірунках Екацярынадар (сучасны Краснадар) — Наварасійск і Ціхарэцкая — Растоў-на-Доне, але ў пачатку студзеня 1919 года праціўнік чырвоных нанёс моцны контрудар і разрэзаў армію на 2 часткі, якія пачалі адыходзіць у напрамку Святы Крыж (сучасны Будзёнаўск) — Эліста і Грозны — Кізляр. Войскі панеслі значныя страты ў баях, а таксама ад эпідэміі сыпнога тыфа, моцна скараціўшыся ў колькасці, адыходзілі праз Кізляр да Астрахані, а часткай сіл — за раку Маныч да 10-й арміі. 13 лютага 1919 года 11-я армія была расфарміравана^[1][4].

Камандуючыя^[1]:

• І. Л. Сарокін (3–27 кастрычніка 1918)
• І. Ф. Фядзько (17–30 лістапада 1918)
• У. М. Крузэ (30 лістапада 1918 — 3 студзеня 1919)
• М. К. Левандоўскі (3 студзеня — 13 лютага 1919)

Члены РВР^[1]:

• Я. В. Палуян (старшыня 4 кастрычніка — 17 лістапада, 17 лістапада 1918 — 13 лютага 1919)
• М. І. Крайні (4–21 кастрычніка 1918)
• С. В. Пятрэнка-Лунёў (4 кастрычніка — 17 лістапада 1918)
• І. І. Гайчанец (4–27 кастрычніка 1918, асуджаны за здраду)
• С. Г. Мамсураў (17–30 лістапада 1918)
• С. Д. Адарук (30 лістапада 1918 — 13 лютага 1919)
• Буду Мдзівані (30 лістапада 1918 — 13 лютага 1919)
• Ю. П. Буцягін (22 студзеня — 13 лютага 1919)
• О. М. Ляшчынскі (22 студзеня — 13 лютага 1919)

Начальнікі штаба:^[1]

• Б. І. Перасвет (17 лістапада 1918 — 13 лютага 1919)

Была створана як 11-я асобная армія загадам РВСР ад 13 сакавіка 1919 года з войск Каспійска-Каўказскага фронту з непасрэдным падпарадкаваннем галоўнакамандуючаму, з 23 траўня знаходзілася ў аператыўным падпарадкаванні Паўднёваму фронту. Пастановай РВСР ад 4 чэрвеня 1919 года расфарміравана 12 чэрвеня, а яе войскі былі перададзены ў склад 10-й арміі^[1][2].

У склад 11-й арміі ўваходзілі^[1]:

• 33-я стралковая дывізія (сакавік–травень 1919),
• 34-я стралковая дывізія (сакавік–чэрвень 1919),
• 1-я асаблівая кавалерыйская дывізія (сакавік–красавік 1919),
• 7-я кавалерыйская дывізія (красавік–чэрвень 1919),
• Астрахана-Каспійская ваенная флатылія (сакавік–травень 1919).

Войскі 11-й арміі размяшчаліся ў раёне Астрахані і ўздоўж узбярэжжа Каспійскага мора, з’яўляючыся сувязным звяном паміж Усходнім і Паўднёвым франтамі. Вялі баявыя дзеянні супраць Узброеных сіл Поўдня Расіі (УСПР). Не змаглі выканаць пастаўленую задачу па захопу ўсходняй часткі Паўночнага Каўказа і Дагестана ў сувязі з малалікасцю войск (на красавік — 12,3 тыс. чалавек і 59 гармат) і перадачай часткі сіл суседнім франтам. Астрахана-Каспійская ваенная флатылія падтрымлівала войскі арміі ў абароне дэльты Волгі ў раёне Астрахані, дзейнічала супраць белагвардзейскай і англійскай флатылій на Каспіі^[1][2].

Камандуючыя^[1]:

• М. А. Жданаў (20 сакавіка — 3 чэрвеня 1919),
• А. С. Смірноў (ч.в.п., 3–10 чэрвеня 1919)

Члены РВР:

• К. А. Механошын (20 сакавіка — 10 чэрвеня 1919),
• С. Е. Сакс (20 сакавіка — 4 чэрвеня 1919)
• С. М. Кіраў (7 траўня — 10 чэрвеня 1919)
• С. П. Мядзведзеў (7 траўня — 10 чэрвеня 1919)

Начальнікі штаба^[1]:

• І. Ф. Шарскоў (13 сакавіка — 18 красавіка 1919),
• Я. Н. Рыгельман (ч.в.п., 19–29 красавіка 1919),
• А. Ф. Кадошнікаў (30 красавіка — 12 чэрвеня 1919).

Была створана загадам РВС Усходняга фронту РСЧА ад 14 жніўня 1919 года з войск Астраханскай групы ў складзе Туркестанскага фронту. Знаходзілася ў складзе Туркестанскага фронту, з 14 кастрычніка 1919 — Паўднёва-Усходняга фронту, з 16 студзеня 1920 — Каўказскага фронту. 29 траўня 1921 была перафарміравана ў Асобную Каўказскую армію^[1][2].

У 11-ю армію ўваходзілі^[1]:

• 1-я Азербайджанская зводная стралковая дывізія (травень–лістапад 1920),
• 9-я стралковая дывізія (люты–травень 1921),
• 14-я стралковая дывізія (студзень–сакавік 1921),
• 18-я стралковая дывізія (снежань 1920 — травень 1921),
• 20-я Пензенская стралковая дывізія (красавік 1920 — травень 1921),
• 28-я стралковая дывізія (красавік 1920 — травень 1921),
• 32-я стралковая дывізія (красавік–кастрычнік 1920),
• 34-я стралковая дывізія (жнівень 1919 — люты 1920),
• 39-я стралковая дывізія (красавік 1920),
• 49-я стралковая дывізія (студзень–красавік 1920),
• 50-я стралковая дывізія (жнівень 1919 — люты 1920);
• 1-я кавалерыйская дывізія (былая Маскоўская кавалерыйская дывізія, жнівень 1919 — снежань 1920);
• 7-я кавалерыйская дывізія (жнівень 1919 — красавік 1920),
• 2-гі конны корпус (красавік–жнівень 1920),
• 12-я кавалерыйская дывізія (лістапад 1920 — травень 1921),
• 18-я кавалерыйская дывізія (жнівень 1920 — травень 1921),
• 21-я кавалерыйская дывізія (сакавік 1921).

Падрабязней гл. таксама: Акупацыя Азербайджана Чырвонай арміяй, Акупацыя Арменіі Чырвонай арміяй, Акупацыя Грузіі Чырвонай арміяй

У жніўні–снежні 1919 года 11-я армія ўтрымлівала Астрахань, вяла баі адначасова на некалькіх напрамках. Баі супраць дзянікінскіх войск вяліся ў наваколлях Астрахані (верасень–кастрычнік), пад Царыцыным (лістапад–снежань), армія садзейнічала наступленню войск Паўднёва-Усходняга фронту. Баі супраць астрахана-ўральскіх белых казакоў вяліся на джамбайска-гур’еўскім напрамку, ва ўзаемадзеянні з 1-й і 4-й арміямі. Войскі 11-й арміі паспяхова выканалі пастаўленыя задачы і разграмілі свайго суперніка на ўсіх напрамках^[1][2].

У студзені–сакавіку 1920 года войскі арміі ўдзельнічалі ў Паўночна-Каўказскай аперацыі і занялі раён Стаўрапаля, цэнтральную і ўсходнюю часткі Паўночнага Каўказа. У красавіку 1920 года армія ўварвалася і акупіравала Баку, у выніку чаго на месцы Азербайджанскай Дэмакратычнай Рэспублікі была ўстаноўлена бальшавіцкая ўлада. У ліпені 1920 — траўні 1921 года войскі 11-й арміі садзейнічалі ва ўстанаўленні бальшавіцкай улады на Паўднёвым Каўказе, удзельнічалі ў захопе Тыфліса і Батумі, а таксама Ерэвана, актыўна дапамагалі турэцкай кемалісцкай арміі ў Зангезуры і Нахічэване супраць войск Рэспублікі Арменіі^[1][2]. Саўдзельнічалі ў падаўленні буйнога антысавецкага паўстання ў Дагестане.

Камандуючыя^[1]:

• У. П. Распопаў (14 жніўня — 26 верасня 1919),
• Ю. П. Буцягін (26 верасня — 19 снежня 1919),
• М. І. Васіленка (19 снежня 1919 — 29 сакавіка 1920, 26 ліпеня — 12 верасня 1920),
• М. К. Левандоўскі (29 сакавіка — 12 ліпеня 1920),
• А. К. Рэмезаў (ч.в.п., 12–26 ліпеня 1920, 12–19 верасня 1920),
• А. І. Гекер (19 верасня 1920 — 29 траўня 1921).

Члены РВС^[1]

• В. У. Куйбышаў (14 жніўня — 14 кастрычніка 1919),
• В. У. Кураеў (14–25 жніўня 1919),
• С. М. Кіраў (3 верасня 1919 — 23 сакавіка 1920),
• А. І. Сакалоў (9 кастрычніка 1919 — 6 студзеня 1920),
• К. А. Механошын (21 снежня 1919 — 27 траўня 1920),
• Я. І. Веснік (27 траўня — 31 жніўня 1920, 26 студзеня — 29 траўня 1921),
• Б. Д. Міхайлаў (21 чэрвеня 1920 — 9 лютага 1921)
• Ш. 3. Элиава (17 снежня 1920 — 29 траўня 1921),
• А.-Г. К. Караеў (14 лістапада 1920 — 29 траўня 1921)

Начальники штаба:^[1]

• У. У. Шавялёў (ч.в.п., 14 жніўня — 23 верасня 1919),
• Н. І. Зварыкін (ч.в.п., 23 верасня — 18 кастрычніка 1919),
• Р. А. Шпілька (ч.в.п., 18 кастрычніка — 10 снежня 1919),
• А. К. Рэмезаў (10 снежня 1919 — 7 траўня 1921),
• Б. І. Кузняцоў (7–29 траўня 1921).

• Гражданская война и военная интервенция в СССР. Энциклопедия. М.: Советская энциклопедия, 1983.
• Центральный государственный архив Советской армии. В двух томах. Том 1. Путеводитель. 1991 c. 326–332
• Мугуев Хаджи-Мурат. Весенний поток. — М.: Ваеннае выдавецтва Міністэрства абароны СССР, 1960. — 296 с. (мемуары пра адстойванне 11-й арміяй Астрахані і Каўказа ў 1919–1920 гг.)
• Сухоруков В. Т. XI армия в боях на северном Кавказе и нижней Волге, 1918–1920 гг. — М.: Ваеннае выдавецтва Міністэрства абароны СССР, 1961. — 290 с.
• Северокавказцы в боях за Родину. Краткий военно-исторический очерк о боевом пути Северо-Кавказского военного округа.. — М.: Ваеннае выдавецтва Міністэрства абароны СССР, 1966. — 286 с.
• Обертас И. Л. Командарм Федько. — М.: Ваеннае выдавецтва Міністэрства абароны СССР, 1973.
• Соломин Н. И. Легенда о командарме (о командарме 2-го ранга М. К. Левандовском). — М.: Выдавецтва палітычнай літаратуры ЦК КПСС, 1989.

• Олейников А. В. 11-я Армия РККА на театрах Гражданской войны (руск.). Битва Гвардий.