Енисејски јазици

Енисејски јазици
Народност:	Енисејци
Географска; распространетост:	денес по течението на реката Енисеј; историски голем дел од Сибир и Монголија
Класификација:	дене-енисејски енисејски јазици;
Гранки:	северни јужни †
	; Распространетост на енисејските јазици во 17 век (закосени линии), и кон крајот на 20 век (еднобојно обоено)

Енисејските јазици сочинуваат јазично семејство кое се зборува(ло) од Енисејците. Енисејските јазици се зборувале по течението на реката Енисеј во Сибир (Русија) и од таму потекнува и името на јазичното семејство. Се претпоставува дека во своите добри времиња (пред нивното изумирање) јазиците се зборувале на доста поголема територија, со претпоставки дека биле присутни и на територии на денешни Монголија и Кина.^[1] Денес единствен јазик кој преживеал е кетскиот јазик, со некаде околу 200 говорници.

Класификација

праенисејски (пред 500 п.н.е.; се поделил во околу 1 г.п.н.е.)^[2]

северни (се поделиле во околу 700 г.)
- кетски јазик (200 говорници)
- јушки јазик (1 говорник, а можеби веќе е јазикот и изумрен)
јужни †
- котско-асански (се поделиле во околу 1200 г.)
  - котски јазик † (исчезнал до средината на 1800-те)
  - асански јазик † (исчезнал до 1800 г.)
- аринско-пумпоколски (се поделиле до 550 г.)
  - арински јазик † (исчезнат до 1800 г.)
  - пумпоколски јазик † (исчезнат до 1750 г.)

Јазикот на народот Ѕие, кој исто така исчезнал и етнички и јазично (најверојатно претопен во кинеските маси), се верува дека можеби бил енисејски јазик, со претпоставка дека се претопил во пумпоколскиот.

Покрај овие, во руските царски даночни списи од 17 век се споменуваат и други енисејски народи, Буклинци, Бајкоти, Јарини, Јастини, Ашкиштими и Којбалкиштими, но сепак нема ништо останато запашино од нивните јазици, освен некои лични имиња.

Според кинеските извори, енисејската група на народи можеби била дел од групата народи кои ја создале племенската конфедерација позната во кинеската историја како Сјонгу,^[3] кои традиционално се сметаат за предци на Хуните и другите северноазиски народи, но сепак овие предлози тешко е да се дефинираат поради недостаток на податоци.^[4]^[5] Дополнително, се предлага дека дел од Сјонгу, најверојатно владеачките елити на Сјонгу, зборувале на некој од енисејските јазици.^[6] Една реченица на ѕиенскиот јазик, која денес е зачувана, наведува дека јазикот бил енисејски.^[6] Подоцнежните истражувања потврдуваат дека ѕиенскиот е сроден до пумпоколскиот.^[7]

Особини

Енисејските јазици споделуваат голем број сличности со сибирскотурските јазици, самоједските јазици и евенкискиот јазик, како резултат на географската близина и непосредниот контакт. Таквите заеднички особини се носна хармонија на големо растојание, развој на слеаните согласки во избувни и употреба на предлози и постпозиција или граматички клитики како дел-реченични комплиментизери (сврзници во зависни реченици).^[8] Сепак, енисејските јазици се издвојуваат од околните несродни јазици во неколку типолошки погледи, како што е присуството на тон, користење претставки за глаголи и сложена морфофонологија.^[9]

Јазичарите наведуваат дека енисејските јазици имале до 4 тона, или пак немале тон воопшто. Енисејските јазици имале доста развиена глаголска морфологија.

Лични заменки
	северни		јужни
	кетски	јушки	котски		арински и пумпоколски
	кетски	јушки	котски дијалекти	асански	арински	пумпоколски
1 л. ед.	āˑ(t)	āt	ai	aj	ai	ad
2 л. ед.	ūˑ	ū	au	au	au	u
3 л. ед.	būˑ	bū	uju ~ hatu (masc.) uja ~ hata (fem.)	bari	au	adu
1 л. мн.	ɤ̄ˑt ~ ɤ́tn	ɤ́tn	ajoŋ	ajuŋ	aiŋ	adɨŋ
2 л. мн.	ɤ́kŋ	kɤ́kŋ	auoŋ ~ aoŋ	avun	aŋ	ajaŋ
3 л. мн.	būˑŋ	béìŋ	uniaŋ ~ hatien	hatin	itaŋ	?

Во прилог броеви и обид за реконструкција на предок

Броеви
Броеви	северни		јужни				реконструкции
	кетски	јушки	котски		арински и пумпоколски		реконструкции
	ЈК	јушки	котски	асански	арински	пумпоколски	Старостин
1	qūˑs	χūs	huːtʃa	hutʃa	qusej	xuta	*xu-sa
2	ɯ̄ˑn	ɯ̄n	iːna	ina	kina	hinɛaŋ	*xɨna
3	dɔˀŋ	dɔˀŋ	toːŋa	taŋa	tʲoŋa ~ tʲuːŋa	dóŋa	*doʔŋa
4	sīˑk	sīk	tʃeɡa ~ ʃeːɡa	ʃeɡa	tʃaɡa	ziang	*si-
5	qāˑk	χāk	keɡa ~ χeːɡa	keɡa	qala	hejlaŋ	*qä-
6	aˀ ~ à	àː	χelutʃa	ɡejlutʃa	ɨɡa	aɡɡɛaŋ	*ʔaẋV
7	ɔˀŋ	ɔˀŋ	χelina	ɡejlina	ɨnʲa	onʲaŋ	*ʔoʔn-
10	qɔ̄ˑ	χɔ̄	haːɡa ~ haɡa	xaha	qau ~ hioɡa	hajaŋ	*ẋɔGa
20	ɛˀk	ɛˀk	iːntʰukŋ	inkukn	kinthjuŋ	hédiang	*ʔeʔk ~ xeʔk
100	kiˀ	kiˀ	ujaːx	jus	jus	útamssa	kiʔ ~ ɡiʔ / ʔalVs-(tamsV)

Во прилог основни зборови и нивна споредба со јазиците и обид за реконструкција на предок:

Зборови
зборови	северни				јужни				Реконструкција
	кетски			јушки	котско-асански		аринско-пумпоколски		Реконструкција
	ЈК	СК	ЦК	јушки	котски	асански	арински	пумпоколски	Вајда	Старостин	Вернер
АРИШ	sɛˀs	sɛˀs	šɛˀš	sɛˀs	šet	čet	čit	tag	*čɛˀç	*seʔs	sɛʔt / tɛʔt
РЕКА	sēˑs	sēˑs	šēˑš	sēs	šet	šet	sat	tat	*cēˑc	*ses	set / tet
КАМЕН	tʌˀs	tʌˀs	tʌˀš	čʌˀs	šiš	šiš	kes	kit	*cʰɛˀs	*čɨʔs	*t'ɨʔs
ПРСТ	tʌˀq	tʌˀq	tʌˀq	tʌˀχ	tʰoχ	?	intoto	tok	*tʰɛˀq	*tǝʔq	*thǝʔq
СМОЛА	dīˑk	dīˑk	dīˑk	dʲīk	čik	?	?	?	*čīˑk	*ǯik (~-g, -ẋ)	*d'ik
ВОЛК	qɯ̄ˑt	qɯ̄ˑti	qɯ̄ˑtə	χɯ̄ˑt	(boru ← Turkic)		qut	xotu	*qʷīˑtʰi	*qɨte (˜ẋ-)	*qʌthǝ
ЗИМА	kɤ̄ˑt	kɤ̄ˑti	kɤ̄ˑte	kɤ̄ˑt	keːtʰi	?	lot	lete	*kʷeˑtʰi	*gǝte	*kǝte
СВЕТЛО	kʌˀn	kʌˀn	kʌˀn	kʌˀn	kin	?	lum	?	*kʷɛˀn	*gǝʔn-	?
ЛИЧНОСТ	kɛˀd	kɛˀd	kɛˀd	kɛˀtʲ	hit	het	kit	kit	*kɛˀt	*keʔt	?
ДВА	ɯ̄ˑn	ɯ̄ˑn	ɯ̄ˑn	ɯ̄n	in	in	kin	hin	*kʰīˑn	*xɨna	*(k)ɨn
ВОДА	ūˑl	ūˑl	ūˑl	ūr	ul	ul	kul	ul	*kʰul	*qoʔl (~ẋ-, -r)	?
БРЕЗА	ùs	ùːse	ùːsə	ùːʰs	uča	uuča	kus	uta	*kʰuχʂa	*xūsa	*kuʔǝt'ǝ
САНКА	súùl	súùl	šúùl	sɔ́ùl	čogar	čɛgar	šal	tsɛl	*tsehʷəl	*soʔol	*sogǝl (~č/t'-ʎ)

Татковина

Според истражувањето од 2016 година, Енисејците и нивните јазици потекнуваат од Алтајските Планини или во близина на Бајкалското Езеро. Според ова истражување, Енисејците се поврзуваат со Палеоескимците.^[10]

Сродност со останати јазични семејства

Сè до 2008, многу мал број јазичари ја прифатиле врската помеѓу енисејските јазици со останатите јазични семејства, но во тоа време имало почетни обиди за поврзување на овие јазици со ергативните јазици на Евроазија.

Дене-енисејски јазици

Во 2008 година, Едвард Вајда од Универзитетот на Западен Вашингтон претставил докази за генетска поврзаност помеѓу енисејските јазици од Сибир (Русија) и на-денејските јазици од Северна Америка (САД и Канада).^[11] Во времето на објавувањето на истражувањето (2010), предлозите на Вајда биле гледани со позитивна критика од страна на неколку специјалисти за на-денејските и енисејските јазици^[12]

Наводи

↑ Vajda, Edward J. (2013). Yeniseian Peoples and Languages: A History of Yeniseian Studies with an Annotated Bibliography and a Source Guide. Oxford/New York: Routledge.
↑ Vadja 2007
↑ See Vovin 2000, Vovin 2002 and Pulleyblank 2002
↑ See Vajda 2008a
↑ Sinor, Denis (1996). Herrmann, J.; Zürcher, E. (уред.). History of Humanity. 23.4 The Xiongnu Empire. Multiple History. III: From the Seventh Century B.C. to the Seventh Century A.D. UNESCO. стр. 452. ISBN 978-92-3-102812-0.
↑ ^6,0 ^6,1 Vovin, Alexander. "Did the Xiongnu speak a Yeniseian language?". Central Asiatic Journal 44/1 (2000), pp. 87–104.
↑ Vovin, Alexander; Vajda, Edward J.; de la Vaissière, Etienne (2016). „Who were the *Kyet (羯) and what language did they speak?“. Journal Asiatique. 304 (1): 125–144.
↑ See Anderson 2003
↑ Georg, Stefan (2008). Evidence and Counter-Evidence. Festschrift Frederik Kortlandt. Yeniseic languages and the Siberian linguistic area. Studies in Slavic and General Linguistics. 33. Amsterdam / New York: Rodopi. стр. 151–168.
↑ Flegontov, Pavel; Changmai, Piya; Zidkova, Anastassiya; Logacheva, Maria D.; Altınışık, N. Ezgi; Flegontova, Olga; Gelfand, Mikhail S.; Gerasimov, Evgeny S.; Khrameeva, Ekaterina E. (2016-02-11). „Genomic study of the Ket: a Paleo-Eskimo-related ethnic group with significant ancient North Eurasian ancestry“. Scientific Reports. 6: 20768. arXiv:1508.03097. Bibcode:2016NatSR...620768F. doi:10.1038/srep20768. PMC 4750364. PMID 26865217.
↑ See Vajda 2010
↑ Language Log » The languages of the Caucasus

Литература

ANDERSON, G. (2003) 'Yeniseic languages in Siberian areal perspective', Sprachtypologie und Universalienforschung 56.1/2: 12–39. Berlin: Akademie Verlag.
ANONYMOUS. (1925). The Similarity of Chinese and Indian Languages. Science Supplement 62 (1607): xii. [Usually incorrectly cited as "Sapir (1925)": see Kaye (1992), Bengtson (1994).]
BENGTSON, John D. (1994). Edward Sapir and the 'Sino-Dené' Hypothesis. Anthropological Science 102.3: 207–230.
BENGTSON, John D. (1998). Caucasian and Sino-Tibetan: A Hypothesis of S. A. Starostin. General Linguistics, Vol. 36, no. 1/2, 1998 (1996). Pegasus Press, University of North Carolina, Asheville, North Carolina.
BENGTSON, John D. (1998). Some Yenisseian Isoglosses. Mother tongue IV, 1998.
BENGTSON, J.D. (2008). Materials for a Comparative Grammar of the Dene–Caucasian (Sino-Caucasian) Languages. In Aspects of Comparative Linguistics, v. 3., pp. 45–118. Moscow: RSUH Publishers.
BLAŽEK, Václav, and John D. BENGTSON. 1995. "Lexica Dene–Caucasica." Central Asiatic Journal 39.1: 11–50, 39.2: 161–164.
BLEICHSTEINER, Robert. (1930). "Die werschikisch-burischkische Sprache im Pamirgebiet und ihre Stellung zu den Japhetitensprachen des Kaukasus [The Werchikwar-Burushaski language in the Pamir region and its position relative to the Japhetic languages of the Caucasus]." Wiener Beiträge zur Kunde des Morgenlandes 1: 289–331.
BOUDA, Karl. (1936). Jenisseisch-tibetische Wortgleichungen [Yeniseian-Tibetan word equivalents]. Zeitschrift der Deutschen Morgenländischen Gesellschaft 90: 149–159.
BOUDA, Karl. (1957). Die Sprache der Jenissejer. Genealogische und morphologische Untersuchungen [The language of the Yeniseians. Genealogical and morphological investigations]. Anthropos 52.1–2: 65–134.
DONNER, Kai. (1930). Über die Jenissei-Ostiaken und ihre Sprache [About the Yenisei ostyaks and their language]. Journal de la Société Finno-ougrienne 44.
VAN DRIEM, George. (2001). The Languages of the Himalayas. Leiden: Brill Publishers.
(DULSON, A.P.) Дульзон, А.П. (1968). Кетский язык [The Ket language]. Томск: Издательство Томского Университета [Tomsk: Tomsk University Press].
DYBO, Anna V., STAROSTIN G. S. (2008). In Defense of the Comparative Method, or the End of the Vovin Controversy. // Originally in: Aspects of Comparative Linguistics, v. 3. Moscow: RSUH Publishers, pp. 109–258.
GEORG, Stefan. (2007). A Descriptive Grammar of Ket (Yenisei-Ostyak)^{[мртва врска]}, Volume I: Introduction, Phonology, Morphology, Folkestone/Kent: Global Oriental. ISBN 978-1-901903-58-4
GREENBERG, J.H., and M. Ruhlen. (1992). Linguistic Origins of Native Americans. Scientific American 267.5 (November): 94–99.
GREENBERG, J.H., and M. Ruhlen. (1997). L'origine linguistique des Amérindiens[The linguistic origin of the Amerindians]. Pour la Science (Dossier, October), 84–89.
KAYE, A.S. (1992). Distant genetic relationship and Edward Sapir. Semiotica 91.3/4: 273–300.
NIKOLA(Y)EV, Sergei L. (1991). Sino-Caucasian Languages in America. In Shevoroshkin (1991): 42–66.
PULLEYBLANK, Edwin G. (2002). Central Asia and Non-Chinese Peoples of Ancient China (Collected Studies, 731).
RESHETNIKOV, Kirill Yu.; STAROSTIN, George S. (1995). The Structure of the Ket Verbal Form. // Originally in: The Ket Volume (Studia Ketica), v. 4. Moscow: Languages of Russian Culture, pp. 7–121.
STAROSTIN, George S. (1995). Morphology of the Kott Verb and Reconstruction of the Proto-Yeniseian Verbal System. // Originally in: The Ket Volume (Studia Ketica), v. 4. Moscow: Languages of Russian Culture, pp. 122–175.
RUHLEN, M. (1997). Une nouvelle famille de langues: le déné-caucasien [A new language family: Dene–Caucasian]. Pour la Science (Dossier, October) 68–73.
RUHLEN, Merritt. (1998a). Dene–Caucasian: A New Linguistic Family. In The Origins and Past of Modern Humans – Towards Reconciliation, ed. by Keiichi Omoto and Phillip V. Tobias, Singapore, World Scientific, 231–46.
RUHLEN, Merritt. (1998b). The Origin of the Na-Dene. Proceedings of the National Academy of Sciences 95: 13994–96.
RUBICZ, R., MELVIN, K.L., CRAWFORD, M.H. 2002. Genetic Evidence for the phylogenetic relationship between Na-Dene and Yeniseian speakers. Human Biology, Dec 1 2002 74 (6) 743–761
SAPIR, Edward. (1920). Comparative Sino-Tibetan and Na-Dené Dictionary. Ms. Ledger. American Philosophical Society Na 20a.3. (Microfilm)
SHAFER, Robert. (1952). Athapaskan and Sino-Tibetan. International Journal of American Linguistics 18: 12–19.
SHAFER, Robert. (1957). Note on Athapaskan and Sino-Tibetan. International Journal of American Linguistics 23: 116–117.
STACHOWSKI, Marek (1996). Über einige altaische Lehnwörter in den Jenissej-Sprachen. In Studia Etymologica Cracoviensia 1: 91–115.
STACHOWSKI, Marek (1997). Altaistische Anmerkungen zum “Vergleichenden Wörterbuch der Jenissej-Sprachen”. In Studia Etymologica Cracoviensia 2: 227–239.
STACHOWSKI, Marek (2004). Anmerkungen zu einem neuen vergleichenden Wörterbuch der Jenissej-Sprachen. In Studia Etymologica Cracoviensia 9: 189–204.
STACHOWSKI, Marek (2006a). Arabische Lehnwörter in den Jenissej-Sprachen des 18. Jahrhunderts und die Frage der Sprachbünde in Sibirien^{[мртва врска]} In Studia Linguistica Universitatis Iagellonicae Cracoviensis 123 (2006): 155–158.
STACHOWSKI, Marek (2006b). Persian loan words in 18th century Yeniseic and the problem of linguistic areas in Siberia Архивирано на 12 јануари 2020 г.. In A. Krasnowolska / K. Maciuszak / B. Mękarska (ed.): In the Orient where the Gracious Light... [Festschrift for A. Pisowicz], Kraków: 179–184.
(STAROSTIN, Sergei A.) Старостин, Сергей А. (1982). Праенисейская реконструкция и внешние связи енисейских языков [A Proto-Yeniseian reconstruction and the external relations of the Yeniseian languages]. In: Кетский сборник, ed. Е.А. Алексеенко (E.A. Alekseenko). Leningrad: Nauka, 44–237.
(STAROSTIN, Sergei A.) Старостин, Сергей А. (1984). Гипотеза о генетических связях синотибетских языков с енисейскими и северокавказскими языками [A hypothesis on genetic relations of the Sino-Tibetan languages to the Yeniseian and the North Caucasian languages]. In: Лингвистическая реконструкция и древнейшая история Востока [Linguistic reconstruction and the prehistory of the East], 4: Древнейшая языковая ситуация в восточной Азии [The prehistoric language situation in eastern Asia], ed. И. Ф. Вардуль (I.F. Varduľ) et al. Москва: Институт востоковедения [Moscow: Institute of Oriental Studies of the USSR Academy of Sciences], 19–38. [see Starostin 1991]
STAROSTIN, Sergei A. (1991). On the Hypothesis of a Genetic Connection Between the Sino-Tibetan Languages and the Yeniseian and North Caucasian Languages. In Shevoroshkin (1991): 12–41. [Translation of Starostin 1984]
STAROSTIN, Sergei A., and Merritt RUHLEN. (1994). Proto-Yeniseian Reconstructions, with Extra-Yeniseian Comparisons. In M. Ruhlen, On the Origin of Languages: Studies in Linguistic Taxonomy. Stanford: Stanford University Press. pp. 70–92. [Partial translation of Starostin 1982, with additional comparisons by Ruhlen.]
TAILLEUR, O.G. (1994). Traits paléo-eurasiens de la morphologie iénisséienne. Études finno-ougriennes 26: 35–56.
TAILLEUR, O.G. (1958). Un îlot basco-caucasien en Sibérie: les langues iénisséiennes [A little Basque-Caucasian island in Siberia: the Yeniseian languages]. Orbis 7.2: 415–427.
TOPOROV, V.N. (1971). Burushaski and Yeniseian Languages: Some Parallels. Travaux linguistiques de Prague 4: 107–125.
VAJDA, Edward J. (1998). The Kets and Their Language. Mother Tongue IV.
VAJDA, Edward J. (2000). Ket Prosodic Phonology. Munich: Lincom Europa Languages of the World vol. 15.
VAJDA, Edward J. (2002). The Origin of Phonemic Tone in Yeniseic. In CLS 37, 2002. (Parasession on Arctic languages: 305–320).
VAJDA, Edward J. (2004). Ket. Lincom Europa, München.
VAJDA, Edward J. (2004). Languages and Prehistory of Central Siberia. Current Issues in Linguistic Theory 262. John Benjamin Publishing Company. (Presentation of the Yeniseian family and its speakers, together with neighboring languages and their speakers, in linguistic, historical and archeological view)
VAJDA, Edward J. (2007). Yeniseic substrates and typological accommodation in central Siberia.
VAJDA, Edward J. (2008). "Yeniseic" a chapter in the book Language isolates and microfamilies of Asia, Routledge, to be co-authored with Bernard Comrie; 53 pages).
VAJDA, Edward J. (2010). "Siberian Link with Na-Dene Languages." The Dene–Yeniseian Connection, ed. by J. Kari and B. Potter, 33–99. Anthropological Papers of the University of Alaska, new series, vol. 5. Fairbanks: University of Alaska Fairbanks, Department of Anthropology.
VOVIN, Alexander. (2000). 'Did the Xiong-nu speak a Yeniseian language?' Central Asiatic Journal 44.1: 87–104.
VOVIN, Alexander. (2002). 'Did the Xiongnu speak a Yeniseian language? Part 2: Vocabulary', in Altaica Budapestinensia MMII, Proceedings of the 45th Permanent International Altaistic Conference, Budapest, June 23–28, pp. 389–394.
WERNER, Heinrich. (1998). Reconstructing Proto-Yenisseian. Mother Tongue IV.
WERNER, Heinrich. (2004). Zur jenissejisch-indianischen Urverwandtschaft [On the Yeniseian-[American] Indian primordial relationship]. Wiesbaden: Harassowitz.