Хаплогрупа D (мтДНК)

Во човечката митохондријална генетика, Хаплогрупата Д е човечка митохондријална ДНК (мтДНК) хаплогрупа. Оваа група е потомок на хаплогрупата М, за која се смета дека настанала некаде во Источна Азија, пред околу 60.000 и 35.000 години (во доцниот плеистоцен, пред последниот глацијален максимум и населувањето на Америка).

Кај современите населенија, го има особено во Централна^[1] и Североисточна Азија.^[2] Хаплогрупата D (поконкретно, поткладот D4) е една од петте главни хаплогрупи пронајдени во домородните народи на Америка, а другите се A, B, C и X. Меѓу непалското население, хаплогрупата Д е најдоминантната мајчинска лоза во Таманг (26,1%) и Магар (24,3%).^[3]

Поткладови

Постојат две главни гранки, D4 и D5'6. D1, D2 и D3 се поткладови на D4.

Д4

D1 е базална гранка на D4 која е широко распространета и разновидна во Америка. Поткладовите D4b1, D4e1 и D4h се наоѓаат во Азија и во Америка и затоа се од посебен интерес за населувањето на Америка. D2, кој се јавува со голема честота кај некои арктички и субарктички населенија (особено Алеутите), е потклад на D4e1 паралелен со D4e1a и D4e1c, па затоа правилно треба да се нарече D4e1b. D3, кој бил пронајден главно во некои сибирски населенија и во Инуити во Канада и Гренланд,^[4] е гранка на D4b1c.

D4 (3010, 8414, 14668): Поткладот D4 е најчестата хаплогрупа на mtDNA меѓу современите населенија на северна источна Азија, како што се Јапонците,^[5]^[6]^[7]^[8] Окинаванците,^[6] Корејците,^[6]^[9] северните Хански Кинези (на пр. од Ланжу^[10]), и некои населенија кои зборуваат монголски- или тунгуски од регионот Хулунбуир, како што се Баргутите во Хулун Буир Аимак,^[11] Монголите и Евенките во левата страна на Нов Бараг Банер,^[12] и Ороќен во Ороќен автономен банер.^[12] Д4 е исто така најчестата хаплогрупа меѓу Ороците од Сахалин, Бурјатите и Камниганите од Бурјатската Република, Калмиците од Калмичката Република, Теленгхитите и Казахстанците од Република Алтај,^[11]^[13] и Киргистанците од Кизилсу Киргистан Автономна префектура.^[14] Исто така, преовладува меѓу објавените примероци на палео-Индијанци и поединци чии остатоци биле пронајдени од пештерата Чертови Ворота. Распространето, исто така, низ цела Кина, Хималаите, Средна Азија, Сибир и домородните народи на Америка, со некои случаи забележани во Југоисточна Азија, Југозападна Азија и Европа.^[15]^[16]^[17]^[18]^[19]^[20]^[21] Хатак и Кешги во долината Пешавар, Пакистан.^[22]

Д4* - Кина, Монгол од Хеилонгјанг и Хебеј,^[23] Кореја, Јапонија, Тајланд (Лису од провинцијата Мае Хонг Сон), САД, Русија, Грузија, Ирак, Турција, Грција.
Д1 – Америка
- Д1а – Колумбија
  - Д1а1 – Бразил (Суруи, Гавијао)
  - D1a2 – Гуарани
- D1b – Соединетите Американски Држави (шпанска), Доминиканска Република, Порторико
- D1c – САД (шпанска), мексиканска
- D1d
  - D1d1 – САД (шпанска), мексиканска
  - D1d2 – Мексиканец
- Д1е – Бразил (Каритијана, Зоро)
- D1f – Колумбија (вклучувајќи Корегуаје), Еквадор (американски Кичвас од амазонските провинции Пастаза, Орелана и Напо), Перу, Мексикански, САД
  - Д1ф1 – Венецуела, Бразил (Каритијана), Тиријо, Вајваи, Катуена
  - Д1ф2 – Колумбија
  - D1f3 - Мексико, САД (Американец)
- D1g - јужен конус на Јужна Америка
  - D1g1
    - D1g1a
    - D1g1b
  - D1g2
    - D1g2a
  - D1g3
  - D1g4
  - D1g5
  - D1g6
- D1h
  - Д1ч 1 – Мексиканец
  - Д1ч2 – Мексиканец
- D1i – Перу, Мексико, Соединетите Американски Држави (шпанска)
  - D1i1 – Мексиканец
  - D1i2 – Мексиканец
- D1j – Јужен конус од Јужна Америка (вклучувајќи го Гран Чако во Аргентина)
  - D1j1
    - D1j1a
      - D1j1a1 – Аргентина
      - D1j1a2
- D1k - Перу, Мексиканско, Соединетите Американски Држави (шпанска)
- Д1м – Мексиканец
- D1n – Соединетите Американски Држави (шпанска), Мексико
- D1r – Перу
- D1u
  - D1u1 - Перу
Д4а – Кина, Монгол од Внатрешна Монголија и Хеилонгјанг, Северен Тајланд (Кон Муанг од провинцијата Чианг Маи и провинцијата Ламфун, Пуан од провинцијата Фрае), Лаос (Лао од Луанг Прабанг), Јапонија, Кореја, Казахстан, Узбекистан (таџикистански од Фергана), Пакистан (Сараики), Монголија.
D4e
- D4e1 – Тајван, Чешка (Западна Бохемија), Австрија, Финска, САД
  - D4e1a – Тајланд (Пон од провинцијата Након Рачасима^[24]), Мокен, Урак Ловои, Кина (Хан од Ланжу,^[10] Монгол од Внатрешна Монголија,^[23] итн.), Тибет, Ујгур, Кореја, Јапонија
    - D4e1a1 - Јапонија, кинески
    - D4e1a2 – Тајланд, Соновал Качари
      - D4e1a2a - Јапонија, Кореја
    - D4e1a3 – Кина (Јао од Бама, Монгол од Алкса,^[23] итн.), Тајланд (Хмонг, Иу Миен), Виетнам (Cờ Лао, Фу Ла)
  - Д2 – Ујгур, Монгол од Џилин и Чаојанг^[23]
    - D2a'b
      - Д2а – Алеут, Тлингит
        D2a1 - Сакак, древна Канада
        D2a1a – Алеут
        
        D2a1b - сибирски ескими
        
        Д2а2 – Чукчи, Ескими
      - D2b – Јукагир, Дури (река Маја, Охотски регион), Монгол од Хулунбуир^[23]
        Д2б1 – Кина, Тибет, Казахстан, Калмик, Белорусија (татарски)
        D2b1a - Бурјат, Јакут, Камниган, Евенк
        
        Д2б2 – Евенк, Баргут
    - D2c – Бурјат
  - D4e1c – Мексиканец
- D4e2 - Јапонија, Кореја, САД (Афроамериканец)
  - D4e2a - Јапонија, Кореја
  - D4e2b – Јапонија
  - D4e2c – Јапонија
  - D4e2d – Јапонија
- D4e3 – Североисточен Тајланд (Црн Таи, Саек),^[24] Кина, Монгол од Шенјанг и Тонглијао,^[23] Лачунгпа
- D4e4 – Јакут, Улчи,^[25] Бугарија, Полска, Руска Федерација
  - D4e4a – евенк, парен, ујгур
    - D4e4a1 – Јукагир, Евенк, Ивен, Монгол од Шенјанг^[23]
  - D4e4b - Руски, Волга Татар
- D4e5
  - D4e5a - Ксинџијанг (Ујгур, Киргистан), Русија (Алтај Кижи, Бурјат), Внатрешна Монголија (Баргут), Иран (Кашкаи), Јапонија (Аичи)
  - D4e5b - Орок (Сахалин), Дури (Нелкан на реката Маја во регионот Охотск), Киргистан (Артукс), Башкортостан, Хан Кинези (Ланжу,^[10] Денвер), Монгол од Фуксин и Хеилонгјанг^[23]
D4f – Шор
- D4f1 – Јапонија, Кореја, Монгол (Баргут, Чифенг,^[23] Чаојанг,^[23] Хебеј^[23])
D4g
- D4g* – Јапонија, Кореја
- D4g1 - Јапонија, Кореја, Ујгур, Узбекистан
  - D4g1a – Јапонија
  - D4g1b – Јапонија, Тајван, Монгол од Ксинџијанг,^[23] Белорусија
  - D4g1c – Јапонија
- D4g2 – Кина, Монголите во Кина (Фуксин, Хингган, Тонглиао, Ксилингол^[23])
  - D4g2a – Јапонија
    - D4g2a1 – Кина, Тајланд (Пон од провинцијата Лопбури ^[24]), Монголите во Кина (Баргут, Пекинг,^[23] Фуксин^[23]), Бурјат, Камниган
      - D4g2a1a – Јапонија
      - D4g2a1b - Кина, Тајланд (Црниот Таи од провинцијата Канчанабури, Кон Муанг од провинцијата Чианг Маи)
      - D4g2a1c – Тајланд (Пон од провинцијата Канчанабури и провинцијата Рачабури^[24]), Кина, Ванчо, Џаму и Кашмир
  - D4g2b - Кина, Бурјат
    - D4g2b1 - Хан Кинези, Улчи
      - D4g2b1a – Јапонија
D4h
- D4h* – Тајланд (Khmu од провинцијата Нан, Htin од провинцијата Phayao, Khon Mueang од провинцијата Lampang^[24]), Филипини
- D4h1
  - D4h1* – Кина
  - D4h1a - Кореја
    - D4h1a1 - Кореја, Јапонија
    - D4h1a2 – Јапонија
  - D4h1b – Хунан (Хан), Јапонија
  - D4h1c – Кина (вклучувајќи Ту), Тибет
    - D4h1c1 - Јапонија, Кореја, Монгол од Шенјанг^[23]
  - D4h1d – Баргут
- Д4ч2 – Улчи
- D4h3 – Тајланд (Таи Јуан од провинцијата Рачабури^[24])^[26]
  - D4h3a – Јужна Америка (Перу, Еквадор, Аргентина, Боливија, Бразил), Мексико, САД,^[27]^[28] и Колумбија.
    - D4h3a1 – Чиле
      - D4h3a1a – Чиле
        D4h3a1a1 – Чиле
        
        D4h3a1a2 – Чиле
    - D4h3a2 – Чиле, Аргентина
    - D4h3a3 – Чиле
      - D4h3a3a – Мексико, САД
    - D4h3a4 - Перу
    - D4h3a5 – Чиле, Перу, Аргентина
    - D4h3a6 – Перу, Еквадор
    - D4h3a7 - древна Канада
    - D4h3a8 - Мексико
    - D4h3a9 - Перу
  - D4h3b – Кина
- D4h4 – Ујгур, Тибет, Јапонија, Монгол (Бајаннур,^[23] Хингган^[23])
  - D4h4a – Киргистан (Ташкурган), Бурјат, Баргут
D4i
- D4i* – Јапонија, Ујгур, Израел (палестински)
- D4i1 - Јапонија
- D4i2 – Ујгур, Јакут, Долган, Казахстан, Волга Татар, Бурјат, Баргут, Евенк (Иенгра), Ивен, Нанаи, Јукагир, Русија, Германија, Англија
- D4i3
  - D4i3* – Непал (Катманду)
  - D4i3a - Кина, Тајван (Атајал)
- D4i4 - Ујгур, Тибет (Шерпа), Кина (Миао), Виетнам (Х'Монг)
- D4i5 - Јапонија

D5'6

D5'6 (16189) главно се наоѓа во Источна Азија и Југоисточна Азија, особено во Кина, Кореја и Јапонија.^[29]^[30]^[31] Се чини дека не учествувал во преселбата кон Америка, а честотите во Централна, Северна и Јужна Азија се генерално пониски, иако поткладот D5a2a2 е распространет (57/423 = 13,48%^[32]) меѓу Јакутите, а Група од турски јазик која мигрирала во Сибир во историските времиња под притисок на монголската експанзија.^[32]

References

↑ Comas, David; Plaza, Stéphanie; Wells, R. Spencer; Yuldaseva, Nadira; Lao, Oscar; Calafell, Francesc; Bertranpetit, Jaume (June 2004). „Admixture, migrations, and dispersals in Central Asia: evidence from maternal DNA lineages“. European Journal of Human Genetics. 12 (6): 495–504. doi:10.1038/sj.ejhg.5201160. PMID 14872198.
↑ Pimenoff, Ville N; Comas, David; Palo, Jukka U; и др. (2008). „Northwest Siberian Khanty and Mansi in the junction of West and East Eurasian gene pools as revealed by uniparental markers“. European Journal of Human Genetics. 16 (10): 1254–1264. doi:10.1038/ejhg.2008.101. PMID 18506205.
↑ Basnet, Rajdip; Rai, Niraj; Tamang, Rakesh; Awasthi, Nagendra Prasad; Pradhan, Isha; Parajuli, Pawan; Kashyap, Deepak; Reddy, Alla Govardhan; Chaubey, Gyaneshwer (2022-10-15). „The matrilineal ancestry of Nepali populations“ (PDF). Human Genetics (англиски). 142 (2): 167–180. doi:10.1007/s00439-022-02488-z. ISSN 0340-6717. PMID 36242641 Проверете ја вредноста |pmid= (help).
↑ Helgason, Agnar; Palsson, Gisli; Sloth Pedersen, Henning; и др. (2006). „MtDNA Variation in Inuit Populations of Greenland and Canada: Migration History and Population Structure“. American Journal of Physical Anthropology. 130 (1): 123–134. doi:10.1002/ajpa.20313. PMID 16353217.
↑ Maruyama, Sayaka; Minaguchi, Kiyoshi; Saitou, Naruya (2003). „Sequence polymorphisms of the mitochondrial DNA control region and phylogenetic analysis of mtDNA lineages in the Japanese population“. Int J Legal Med. 117 (4): 218–225. doi:10.1007/s00414-003-0379-2. PMID 12845447.
↑ ^6,0 ^6,1 ^6,2 Umetsu, Kazuo; Tanaka, Masashi; Yuasa, Isao; и др. (2005). „Multiplex amplified product-length polymorphism analysis of 36 mitochondrial single-nucleotide polymorphisms for haplogrouping of East Asian populations“. Electrophoresis. 26 (1): 91–98. doi:10.1002/elps.200406129. PMID 15624129.
↑ Asari, M; и др. (2007). „Utility of haplogroup determination for forensic mtDNA analysis in the Japanese population“. Leg Med. 9 (5): 237–240. doi:10.1016/j.legalmed.2007.01.007. PMID 17467322.
↑ Zheng, H-X; Yan, S; Qin, Z-D; Wang, Y; Tan, J-Z; и др. (2011). „Major Population Expansion of East Asians Began before Neolithic Time: Evidence of mtDNA Genomes“. PLOS ONE. 6 (10): e25835. Bibcode:2011PLoSO...625835Z. doi:10.1371/journal.pone.0025835. PMC 3188578. PMID 21998705.
↑ Lee, HY; Yoo, JE; Park, MJ; Chung, U; Kim, CY; Shin, KJ (2006). „East Asian mtDNA haplogroup determination in Koreans: haplogroup-level coding region SNP analysis and subhaplogroup-level control region sequence analysis“. Electrophoresis. 27 (22): 4408–18. doi:10.1002/elps.200600151. PMID 17058303.
↑ ^10,0 ^10,1 ^10,2 Yao, Hongbin; Wang, Mengge; Zou, Xing; Li, Yingxiang; Yang, Xiaomin; Li, Ailin; Yeh, Hui-Yuan; Wang, Peixin; Wang, Zheng (May 2021). „New insights into the fine-scale history of western–eastern admixture of the northwestern Chinese population in the Hexi Corridor via genome-wide genetic legacy“. Molecular Genetics and Genomics. 296 (3): 631–651. doi:10.1007/s00438-021-01767-0. PMID 33650010 Проверете ја вредноста |pmid= (help). Грешка во наводот: Неважечка ознака <ref>; називот „Yao2021“ е зададен повеќепати со различна содржина.
↑ ^11,0 ^11,1 Derenko, M; Malyarchuk, B; Denisova, G; Perkova, M; Rogalla, U; и др. (2012). „Complete Mitochondrial DNA Analysis of Eastern Eurasian Haplogroups Rarely Found in Populations of Northern Asia and Eastern Europe“. PLOS ONE. 7 (2): e32179. Bibcode:2012PLoSO...732179D. doi:10.1371/journal.pone.0032179. PMC 3283723. PMID 22363811.
↑ ^12,0 ^12,1 Kong, Qing-Peng; Yao, Yong-Gang; Liu, Mu; и др. (2003). „Mitochondrial DNA sequence polymorphisms of five ethnic populations from northern China“. Hum Genet. 113 (5): 391–405. doi:10.1007/s00439-003-1004-7. PMID 12938036.
↑ Derenko, Miroslava; Malyarchuk, Boris; Grzybowski, Tomasz; и др. (2007). „Phylogeographic Analysis of Mitochondrial DNA in Northern Asian Populations“. Am. J. Hum. Genet. 81 (5): 1025–1041. doi:10.1086/522933. PMC 2265662. PMID 17924343.
↑ Guo, Yuxin; Xia, Zhiyu; Cui, Wei; Chen, Chong; Jin, Xiaoye; Zhu, Bofeng (2020-05-18). „Joint Genetic Analyses of Mitochondrial and Y-Chromosome Molecular Markers for a Population from Northwest China“. Genes. 11 (5): 564. doi:10.3390/genes11050564. PMC 7290686. PMID 32443545.
↑ Malhi, Ripan S.; Breece, Katherine E.; Shook, Beth A. Schultz; Kaestle, Frederika A.; Chatters, James C.; Hackenberger, Steven; Smith, David Glenn (2004). „Patterns of mtDNA Diversity in Northwestern North America“. Human Biology. 76 (1): 33–54. doi:10.1353/hub.2004.0023. PMID 15222679. Предлошка:Project MUSE.
↑ Malhi, Ripan S.; Mortensen, Holly M.; Eshleman, Jason A.; Kemp, Brian M.; Lorenz, Joseph G.; Kaestle, Frederika A.; Johnson, John R.; Gorodezky, Clara; Smith, David Glenn (February 2003). „Native American mtDNA prehistory in the American Southwest“. American Journal of Physical Anthropology. 120 (2): 108–124. doi:10.1002/ajpa.10138. PMID 12541329. |hdl-access= бара |hdl= (help)
↑ Wen, Bo; Li, Hui; Gao, Song; и др. (2005). „Genetic Structure of Hmong-Mien Speaking Populations in East Asia as Revealed by mtDNA Lineages“. Mol. Biol. Evol. 22 (3): 725–734. doi:10.1093/molbev/msi055. PMID 15548747.
↑ Hill, Catherine; Soares, Pedro; Mormina, Maru; и др. (2006). „Phylogeography and Ethnogenesis of Aboriginal Southeast Asians“ (PDF). Mol. Biol. Evol. 23 (12): 2480–2491. doi:10.1093/molbev/msl124. PMID 16982817.
↑ Hill, Catherine; Soares, Pedro; Mormina, Maru; Macaulay, Vincent; Clarke, Dougie; Blumbach, Petya B.; Vizuete-Forster, Matthieu; Forster, Peter; Bulbeck, David (January 2007). „A Mitochondrial Stratigraphy for Island Southeast Asia“. The American Journal of Human Genetics. 80 (1): 29–43. doi:10.1086/510412. PMC 1876738. PMID 17160892.
↑ Kaewsutthi, Supannee; Phasukkijwatana, Nopasak; Joyjinda, Yutthana; и др. (Jul 2011). „Mitochondrial Haplogroup Background May Influence Southeast Asian G11778A Leber Hereditary Optic Neuropathy“. Invest Ophthalmol Vis Sci. 52 (7): 4742–8. doi:10.1167/iovs.10-5816. PMID 21398275.
↑ Volodko, Natalia V.; Starikovskaya, Elena B.; Mazunin, Ilya O.; и др. (2008). „Mitochondrial Genome Diversity in Arctic Siberians, with Particular Reference to the Evolutionary History of Beringia and Pleistocenic Peopling of the Americas“. The American Journal of Human Genetics. 82 (5): 1084–1100. doi:10.1016/j.ajhg.2008.03.019. PMC 2427195. PMID 18452887.
↑ Zubair, Muhammad; Hemphill, Brian E.; Schurr, Theodore G.; Tariq, Muhammad; Ilyas, Muhammad; Ahmad, Habib (August 2020). „Mitochondrial DNA diversity in the Khattak and Kheshgi of the Peshawar Valley, Pakistan“. Genetica. 148 (3–4): 195–206. doi:10.1007/s10709-020-00095-2. PMID 32607672.
↑ ^23,00 ^23,01 ^23,02 ^23,03 ^23,04 ^23,05 ^23,06 ^23,07 ^23,08 ^23,09 ^23,10 ^23,11 ^23,12 ^23,13 ^23,14 ^23,15 ^23,16 ^23,17 Guang‐Lin He, Meng‐Ge Wang, Xing Zou, Hui‐Yuan Yeh, Chang‐Hui Liu, Chao Liu, Gang Chen, and Chuan‐Chao Wang.
↑ ^24,0 ^24,1 ^24,2 ^24,3 ^24,4 ^24,5 Kutanan, Wibhu; Kampuansai, Jatupol; Srikummool, Metawee; Kangwanpong, Daoroong; Ghirotto, Silvia; Brunelli, Andrea; Stoneking, Mark (January 2017). „Complete mitochondrial genomes of Thai and Lao populations indicate an ancient origin of Austroasiatic groups and demic diffusion in the spread of Tai–Kadai languages“. Human Genetics. 136 (1): 85–98. doi:10.1007/s00439-016-1742-y. PMC 5214972. PMID 27837350. Грешка во наводот: Неважечка ознака <ref>; називот „Kutanan2016“ е зададен повеќепати со различна содржина.
↑ Sukernik, Rem I.; Volodko, Natalia V.; Mazunin, Ilya O.; Eltsov, Nikolai P.; Dryomov, Stanislav V.; Starikovskaya, Elena B. (2012). „Mitochondrial Genome Diversity in the Tubalar, Even, and Ulchi: Contribution to Prehistory of Native Siberians and Their Affinities to Native Americans“. American Journal of Physical Anthropology. 148 (1): 123–138. doi:10.1002/ajpa.22050. PMID 22487888.
↑ „Origin and Post-Glacial Dispersal of Mitochondrial DNA Haplogroups C and D in Northern Asia“. PLOS ONE. 5 (12): e15214. 2010. Bibcode:2010PLoSO...515214D. doi:10.1371/journal.pone.0015214. PMC 3006427. PMID 21203537.
↑ Perego, Ugo A., Achilli, Alessandro, Angerhofer, Norman, Accetturo, Matteo, Pala, Maria, Olivieri, Anna, Kashani, Baharak H., Ritchie, Kathleen H., Scozzari, Rosaria, Kong, Qing-Peng, Myres, Natalie M., Salas, Antonio, Semino, Ornella, Bandelt, Hans-Jürgen, Woodward, Scott R., and Torroni, Antonio (2009). „Distinctive Paleo-Indian Migration Routes from Beringia Marked by Two Rare mtDNA Haplogroups“. Current Biology. 19 (1): 1–8. doi:10.1016/j.cub.2008.11.058. PMID 19135370.CS1-одржување: повеќе имиња: список на автори (link)
↑ Moreno-Mayar, J. Víctor; Vinner, Lasse; de Barros Damgaard, Peter; de la Fuente, Constanza; Chan, Jeffrey; Spence, Jeffrey P.; Allentoft, Morten E.; Vimala, Tharsika; Racimo, Fernando (2018-12-07). „Early human dispersals within the Americas“ (PDF). Science (англиски). 362 (6419): eaav2621. Bibcode:2018Sci...362.2621M. doi:10.1126/science.aav2621. ISSN 0036-8075. PMID 30409807.
↑ Tanaka, Masashi; Cabrera, Vicente M.; González, Ana M.; Larruga, José M.; Takeyasu, Takeshi; Fuku, Noriyuki; Guo, Li-Jun; Hirose, Raita; Fujita, Yasunori (1 October 2004). „Mitochondrial Genome Variation in Eastern Asia and the Peopling of Japan“. Genome Research. 14 (10a): 1832–1850. doi:10.1101/gr.2286304. PMC 524407. PMID 15466285.
↑ Peng, Min-Sheng; He, Jun-Dong; Liu, Hai-Xin; Zhang, Ya-Ping (2011). „Tracing the legacy of the early Hainan Islanders - a perspective from mitochondrial DNA“. BMC Evolutionary Biology. 2011 (11): 46. Bibcode:2011BMCEE..11...46P. doi:10.1186/1471-2148-11-46. PMC 3048540. PMID 21324107.
↑ Tabbada, Kristina A.; Trejaut, Jean; Loo, Jun-Hun; и др. (2010). „Philippine Mitochondrial DNA Diversity: A Populated Viaduct between Taiwan and Indonesia?“. Mol. Biol. Evol. 27 (1): 21–31. doi:10.1093/molbev/msp215. PMID 19755666.
↑ ^32,0 ^32,1 Fedorova, Sardana A; Reidla, Maere; Metspalu, Ene; и др. (2013). „Autosomal and uniparental portraits of the native populations of Sakha (Yakutia): implications for the peopling of Northeast Eurasia“. BMC Evolutionary Biology. 2013 (13): 127. Bibcode:2013BMCEE..13..127F. doi:10.1186/1471-2148-13-127. PMC 3695835. PMID 23782551. Грешка во наводот: Неважечка ознака <ref>; називот „Fedorova2013“ е зададен повеќепати со различна содржина.