ਯੂਨਾਨੀ ਲਿਪੀ

ਯੂਨਾਨੀ ਲਿਪੀ
ਯੂਨਾਨੀ ਲਿਪੀ;
ਲਿਪੀ ਕਿਸਮ	ਵਰਨਮਾਲਾ
ਸਮਾਂ ਮਿਆਦ	c. 800 BCE – present
ਦਿਸ਼ਾ	Left-to-right
ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ	ਯੂਨਾਨੀ ਭਾਸ਼ਾ
ਸਬੰਧਤ ਲਿਪੀਆਂ
ਮਾਪੇ ਸਿਸਟਮ	ਮਿਸਰ ਦੇ ਚਿੱਤਰ ਅੱਖਰ ਮੂਲ-ਸਿਨਾਟਿਕ ਅੱਖਰ ਫੋਨਿਸ਼ਿਆਈ ਅੱਖਰ ਯੂਨਾਨੀ ਲਿਪੀ; ; ;
ਔਲਾਦ ਸਿਸਟਮ	ਲਾਤੀਨੀ, ਰੂਸ
ਯੂਨੀਕੋਡ
ਯੂਨੀਕੋਡ ਸੀਮਾ	U+0370–U+03FF Greek & Coptic; U+1F00–U+1FFF Greek Extended;

ਯੂਨਾਨੀ ਲਿਪੀ ਯੂਨਾਨੀ ਭਾਸ਼ਾ ਲਿਖਣ ਲਈ ਵਰਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਯੂਨਾਨੀ ਜਾਂ ਗ੍ਰੀਕ (Ελληνικά IPA: [eliniˈka] ਜਾਂ Ελληνική γλώσσα, IPA: [eliniˈci ˈɣlosa]), ਹਿੰਦ-ਯੂਰਪੀ ਭਾਸ਼ਾ-ਪਰਵਾਰ ਦੀ ਇੱਕ ਸੁਤੰਤਰ ਭਾਸ਼ਾ ਹੈ, ਜੋ ਯੂਨਾਨੀ ਜਾਂ ਗ੍ਰੀਕ ਲੋਕਾਂ ਦੁਆਰਾ ਬੋਲੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਦੱਖਣ ਬਾਲਕਨ ਤੋਂ ਨਿਕਲੀ ਇਸ ਭਾਸ਼ਾ ਦਾ ਕਿਸੇ ਹੋਰ ਭਾਰੋਪੀ ਭਾਸ਼ਾ ਦੀ ਤੁਲਣਾ ਵਿੱਚ ਸਭ ਤੋਂ ਲੰਮਾ ਇਤਹਾਸ ਹੈ, ਜੋ ਲਿਖਤੀ ਇਤਹਾਸ ਦੀਆਂ 34 ਸਦੀਆਂ ਵਿੱਚ ਫੈਲਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ। ਆਪਣੇ ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਇਹ ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਯੂਨਾਨੀ ਸਾਹਿਤ ਅਤੇ ਈਸਾਈਆਂ ਦੇ ਬਾਇਬਲ ਦੇ ਨਿਊ ਟੇਸਟਾਮੇਂਟ ਦੀ ਭਾਸ਼ਾ ਹੈ। ਆਧੁਨਿਕ ਸਰੂਪ ਵਿੱਚ ਇਹ ਯੂਨਾਨ ਅਤੇ ਸਾਇਪ੍ਰਸ ਦੀ ਆਧਿਕਾਰਿਕ ਭਾਸ਼ਾ ਹੈ, ਅਤੇ ਕਰੀਬਨ 2 ਕਰੋੜ ਲੋਕਾਂ ਦੁਆਰਾ ਬੋਲੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਲਿਖਣ ਲਈ ਯੂਨਾਨੀ ਅੱਖਰਾਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ।

ਯੂਨਾਨੀ ਵਰਨਮਾਲਾ

ਯੂਨਾਨੀ ਵਰਨਮਾਲਾ ਚੌਵੀ ਅੱਖਰਾਂ ਦੇ ਵਰਨ ਵਿਵਸਥਾ ਹੈ ਜਿਸਦੀ ਵਰਤੋ ਨਾਲ ਯੂਨਾਨੀ ਭਾਸ਼ਾ ਨੂੰ ਅਠਵੀੰ ਸਦੀ ਈਸਵੀ ਸੰਨ ਤੋਂ ਪੂਰਬ ਲਿਖਿਆ ਜਾ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਇਹ ਵਰਨਮਾਲਾ ਫੋਨਿਸ਼ਿਆਈ ਵਰਨਮਾਲਾ ਤੋਂ ਉਤਪੰਨ ਹੋਈ ਹੈ ਤੇ ਯੂਰਪ ਦੀ ਕਈ ਵਰਨ-ਵਿਵਸਥਾਂਵਾਂ ਇਸੀ ਤੋਂ ਜਨਮੀ ਹਨ। ਅੰਗ੍ਰੇਜੀ ਲਿਖਣ ਦੇ ਲਈ ਰੋਮਨ ਲਿਪੀ ਤੇ ਰੂਸੀ ਭਾਸ਼ਾ ਲਿਖਣ ਦੇ ਲਈ ਇਸਤੇਮਾਲ ਕਿੱਤੀ ਜਾਣ ਵਾਲਿਆਂ ਸੀਰਿਅਲ ਵਰਨਮਾਲਾ ਦੋਨੋ ਯੂਨਾਨੀ ਲਿਪੀ ਤੋਂ ਜਨਮੀ ਹਨ. ਦੂਜੀ ਸ਼ਤਾਬਦੀ ਈਸਵੀ ਸੰਨ ਤੋਂ ਬਾਦ ਗਣਿਤ ਸ਼ਾਸਤਰੀਆਂ ਨੇ ਯੂਨਾਨੀ ਅੱਖਰਾਂ ਨੂੰ ਅੰਕ ਦਾ ਚਿਤਰਨ ਕਰਨ ਇਸਤੇਮਾਲ ਕਰਨਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤਾ।

ਅੱਖਰ	ਨਾਮ	ਧੁਨੀ
ਅੱਖਰ	ਨਾਮ	ਪੁਰਾਤਨ^[2]	ਆਧੁਨਿਕ^[3]
Α α	ਅਲਫਾ, άλφα	[a] [aː]	[a]
Β β	ਵੀਤਾ, βήτα	[b]	[v]
Γ γ	ਗਾਮਾ, γάμμα	[ɡ]	[ɣ] ~ [ʝ]
Δ δ	ਦੈਲਤਾ, δέλτα	[d]	[ð]
Ε ε	ਐਪਸਿਲੋਨ, έψιλον	[e]	[e]
Ζ ζ	ਜ਼ੀਤਾ, ζήτα	[zd][dz]^[4]	[z]
Η η	ਈਤਾ, ήτα	[ɛː]	[i]
Θ θ	ਥੀਤਾ, θήτα	[tʰ]	[θ]
Ι ι	ਯੋਤਾ, ιώτα	[i] [iː]	[i]
Κ κ	ਕਾੱਪਾ, κάππα	[k]	[k] ~ [c]
Λ λ	ਲਾਮਦਾ, λάμδα	[l]	[l]
Μ μ	ਮੀ, μυ	[m]	[m]

ਅੱਖਰ	ਨਾਮ	ਧੁਨੀ
ਅੱਖਰ	ਨਾਮ	ਪੁਰਾਤਨ^[2]	ਆਧੁਨਿਕ^[3]
Ν ν	ਨੀ, νυ	[n]	[n]
Ξ ξ	ਕ੍ਸੀ, ξι	[ks]	[ks]
Ο ο	ਓਮੀਕ੍ਰੋਨ , όμικρον	[o]	[o]
Π π	ਪੀ, πι	[p]	[p]
Ρ ρ	ਰੋ, ρώ	[r]	[r]
Σ σ/ς^[5]	ਸਿਗਮਾ, σίγμα	[s]	[s]
Τ τ	ਟਾਫ਼, ταυ	[t]	[t]
Υ υ	ਈਪਸਿਲੋਨ , ύψιλον	[y] [yː]	[i]
Φ φ	ਫ਼ੀ, φι	[pʰ]	[f]
Χ χ	ਸ਼ੀ, χι	[kʰ]	[x] ~ [ç]
Ψ ψ	ਪ੍ਸੀ, ψι	[ps]	[ps]
Ω ω	ਓਮੇਗਾ, ωμέγα	[ɔː]	[o]

ਮੁੱਖ ਅੱਖਰ

ਯੂਨਾਨੀ ਅੱਖਰਾਂ ਤੇ ਉੰਨਾਂ ਦੇ ਬਰਾਬਰ ਦੇ ਗੁਰਮੁਖੀ ਲਿਪਾਂਤਰਨ ਅੱਖਰ ਨੀਚੇ ਬਣੇ ਟੇਬਲ ਵਿੱਚ ਦਿੱਤੇ ਗਏ ਹਨ। ਤੇ ਨਾਲ ਹੀ ਫੋਨਿਸ਼ਿਆਈ ਅੱਖਰ ਵੀ ਦਿੱਤੇ ਗਏ ਹਨ ਜਿਸਤੋਂ ਸਾਰੇ ਯੂਨਾਨੀ ਅੱਖਰ ਲਿੱਤੇ ਗਏ ਹਨ। ਅੰਤਰਰਾਸ਼ਟਰੀ ਧੁਨੀ ਲਿਪੀ ਦੀ ਵਰਤੋ ਕਰਦੇ ਹੋਏ ਉਚਾਰਨ ਵਿਧੀ ਵੀ ਲਿਖੀ ਹੈ। ਨਿੱਚੇ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਸ਼ਾਸਤਰੀ ਉਚਾਰਨ 5ਵੀੰ ਸਦੀ ਤੇ 4ਵੀੰ ਸਦੀ ਵਿੱਚ ਏਟਿਕ ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਦੇ ਉਚਾਰਨ ਵੀ ਹਨ। ਵਰਤਮਾਨ ਵਿੱਚ ਆਧੁਨਿਕ ਯੂਨਾਨ ਵਿੱਚ ਬੋਲੇ ਜਾਨ ਵਾਲੇ ਉਚਾਰਨ ਨਿੱਚੇ ਦਿੱਤੇ ਟੇਬਲ ਵਿੱਚ ਗੁਰਮੁਖੀ ਵਿਚ ਦਿੱਤਾ ਹੈ।

ਅੱਖਰ	ਪੂਰਵਜ ਫੋਨਿਸ਼ਿਆਈ ਅੱਖਰ	ਅੱਖਰ ਦਾ ਨਾਮ					ਗੁਰਮੁਖੀ ਲਿਪਾਂਤਰਨ		ਅੰਤਰਰਾਸ਼ਟਰੀ ਧੁਨੀ ਲਿਪੀ		ਸਬੰਧੀ ਅੰਕ
ਅੱਖਰ	ਪੂਰਵਜ ਫੋਨਿਸ਼ਿਆਈ ਅੱਖਰ	ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ	ਗੁਰਮੁਖੀ	ਪੁਰਾਤਨ ਯੂਨਾਨੀ	ਮੱਧਕਾਲੀ ਯੂਨਾਨੀ	ਆਧੁਨਿਕ ਯੂਨਾਨੀ (ਜਾਣੋ)	ਪੁਰਾਤਨ ਯੂਨਾਨੀ	ਆਧੁਨਿਕ ਯੂਨਾਨੀ	ਸ਼ਾਸਤਰੀ ਪੁਰਾਤਨ ਯੂਨਾਨੀ	ਆਧੁਨਿਕ ਯੂਨਾਨੀ	ਸਬੰਧੀ ਅੰਕ
Α α	ਅਲਫ਼	alpha	ਅਲਫ਼ਾ	ἄλφα		άλφα	ਅ, ਆ		[a] [aː]	[a]	1
Β β	ਬੱਤ	beta	ਵੀਤਾ,	βῆτα		βήτα	ਬ	ਵ	[b]	[v]	2
Γ γ	ਗਮ੍ਲ	gamma	ਗਾਮਾ	γάμμα		γάμ(μ)α	ਗ	ਘ,ਯ	[ɡ]	[ɣ], [ʝ]	3
Δ δ	ਦਲਤ	delta	ਦੈਲਤਾ	δέλτα		δέλτα	ਦ	ਦ,ਧ	[d]	[ð]	4
Ε ε	ਹੇ	epsilon	ਐਪਸਿਲੋਨ	εἶ	ἒ ψιλόν	έψιλον	ਏ		[e]		5
Ζ ζ	ਜ਼ਈ	zeta	ਜ਼ੀਤਾ	ζῆτα		ζήτα	ਜ਼		[zd, dz, zː]	[z]	6
Η η	ਖੱਤ	eta	ਈਤਾ	ἦτα		ήτα	ਏ	ਇ	[ɛː]	[i]	7
Θ θ	ਤੱਥ	theta	ਥੀਤਾ	θῆτα		θήτα	ਥ		[tʰ]	[θ]	8
Ι ι	ਯੋਦ	iota	ਯੋਤਾ	ἰῶτα		(γ)ιώτα	ਇ		[i] [iː]	[i], [ʝ]	10
Κ κ	ਕਾਫ਼	kappa	ਕਾੱਪਾ	κάππα		κάπ(π)α	ਕ		[k]	[k], [c]	20
Λ λ	ਲਮ੍ਦ	lambda	ਲਾਮਦਾ	λάβδα	λάμβδα	λάμ(β)δα	ਲ		[l]		30
Μ μ	ਮੇਮ	mu	ਮੀ	μῦ		μι/μυ	ਮ		[m]		40
Ν ν	ਨ੍ਨ	nu	ਨੀ	νῦ		νι/νυ	ਨ		[n]		50
Ξ ξ	ਸਮ੍ਕ	xi	ਕ੍ਸੀ	ξεῖ	ξῖ	ξι	ਕ੍ਸ	ਕ੍ਸ	[ks]		60
Ο ο	ਅਈਨ	omicron	ਓਮੀਕ੍ਰੋਨ	οὖ	ὂ μικρόν	όμικρον	ਓ		[o]		70
Π π	ਪੇ	pi	ਪੀ	πεῖ	πῖ	πι	ਪ		[p]		80
Ρ ρ	ਰੋਸ਼	rho	ਰੋ	ῥῶ		ρω	ਰ,ਹ੍ਰ	ਰ	[r], [r̥]	[r]	100
Σ σ ς	ਸ਼ਿਨ	sigma	ਸਿਗਮਾ	σῖγμα		σίγμα	ਸ		[s]		200
Τ τ	ਤਊ	tau	ਟਾਫ਼	ταῦ		ταυ	ਤ,ਟ		[t]		300
Υ υ	ਵਾਉ	upsilon	ਈਪਸਿਲੋਨ	ὖ	ὖ ψιλόν	ύψιλον	ਉ,ਯ	ਯ,ਵ,ਫ਼	[ʉ(ː)], [y(ː)]	[i]	400
Φ φ		phi	ਫ਼ੀ	φεῖ	φῖ	φι	ਫ	ਫ਼	[pʰ]	[f]	500
Χ χ		chi	ਸ਼ੀ	χεῖ	χῖ	χι	ਚ	ਚ,ਖ਼]	[kʰ]	[x], [ç]	600
Ψ ψ		psi	ਪ੍ਸੀ	ψεῖ	ψῖ	ψι	ਪ੍ਸ		[ps]		700
Ω ω	ਅਈਨ	omega	ਓਮੇਗਾ	ὦ	ὦ μέγα	ωμέγα	ਓ,ਔ	ਓ	[ɔː]	[o]	800

ਅੱਖਰ	ਪੂਰਵਜ ਫੋਨਿਸ਼ਿਆਈ ਅੱਖਰ	ਅੱਖਰ ਦਾ ਨਾਮ			ਗੁਰਮੁਖੀ ਲਿਪਾਂਤਰਨ¹	ਅੰਤਰਰਾਸ਼ਟਰੀ ਧੁਨੀ ਲਿਪੀ	ਸਬੰਧੀ ਅੰਕ
ਅੱਖਰ	ਪੂਰਵਜ ਫੋਨਿਸ਼ਿਆਈ ਅੱਖਰ	ਗੁਰਮੁਖੀ	ਪੁਰਾਤਨ ਯੂਨਾਨੀ	ਆਧੁਨਿਕ ਯੂਨਾਨੀ	ਗੁਰਮੁਖੀ ਲਿਪਾਂਤਰਨ¹	ਅੰਤਰਰਾਸ਼ਟਰੀ ਧੁਨੀ ਲਿਪੀ	ਸਬੰਧੀ ਅੰਕ
()	Waw	Digamma	ϝαῦ	δίγαμμα	w	[w]	6
		Stigma	-	στῖγμα	st	[st]	6
	Heth	Heta	ἧτα	ήτα	h	[h]	-
	Tsade	San	ϻάν	σάν	s	[s]	-
()	Qoph	Koppa	ϙόππα	κόππα	q	[q]	90
()	Tsade	Sampi	-	σαμπῖ	ss	[sː], [ks], [ts]	900
	Tsade	Sho	-	-	sh	[ʃ]	-

ਅੱਖਰਾਂ ਦੀ ਆਕ੍ਰਿਤੀ

ਸ਼ਿਲਾਲੇਖ		ਦਸਤਾਵੇਜ਼		ਆਧੁਨਿਕ ਚਿੰਨ੍ਹ
ਪ੍ਰਾਚੀਨ	ਸ਼ਾਸਤਰੀ	ਅੰਸੀਅਲ	ਸਬਤੋਂ ਛੋਟੇ ਅੱਖਰ	ਛੋਟੇ ਅੱਖਰ	ਵੱਡੇ ਅੱਖਰ
				α	Α
				β	Β
				γ	Γ
				δ	Δ
				ε	Ε
				ζ	Ζ
				η	Η
				θ	Θ
				ι	Ι
				κ	Κ
				λ	Λ
				μ	Μ
				ν	Ν
				ξ	Ξ
				ο	Ο
				π	Π
				ρ	Ρ
				σς	Σ
				τ	Τ
				υ	Υ
				φ	Φ
				χ	Χ
				ψ	Ψ
				ω	Ω

ਯੂਨੀਕੋਡ ਵਿੱਚ ਗ੍ਰੀਕ

ਗ੍ਰੀਕ ਤੇ ਕੋਪਟਿਕ

Greek and Coptic^[1]^[2] Official Unicode Consortium code chart (PDF)
	0	1	2	3	4	5	6	7	8	9	A	B	C	D	E	F
U+037x	Ͱ	ͱ	Ͳ	ͳ	ʹ	͵	Ͷ	ͷ			ͺ	ͻ	ͼ	ͽ	;	Ϳ
U+038x					΄	΅	Ά	·	Έ	Ή	Ί		Ό		Ύ	Ώ
U+039x	ΐ	Α	Β	Γ	Δ	Ε	Ζ	Η	Θ	Ι	Κ	Λ	Μ	Ν	Ξ	Ο
U+03Ax	Π	Ρ		Σ	Τ	Υ	Φ	Χ	Ψ	Ω	Ϊ	Ϋ	ά	έ	ή	ί
U+03Bx	ΰ	α	β	γ	δ	ε	ζ	η	θ	ι	κ	λ	μ	ν	ξ	ο
U+03Cx	π	ρ	ς	σ	τ	υ	φ	χ	ψ	ω	ϊ	ϋ	ό	ύ	ώ	Ϗ
U+03Dx	ϐ	ϑ	ϒ	ϓ	ϔ	ϕ	ϖ	ϗ	Ϙ	ϙ	Ϛ	ϛ	Ϝ	ϝ	Ϟ	ϟ
U+03Ex	Ϡ	ϡ	Ϣ	ϣ	Ϥ	ϥ	Ϧ	ϧ	Ϩ	ϩ	Ϫ	ϫ	Ϭ	ϭ	Ϯ	ϯ
U+03Fx	ϰ	ϱ	ϲ	ϳ	ϴ	ϵ	϶	Ϸ	ϸ	Ϲ	Ϻ	ϻ	ϼ	Ͻ	Ͼ	Ͽ
Notes 1.^ As of Unicode version 7.0 2.^ Grey areas indicate non-assigned code points

ਗ੍ਰੀਕ ਵਿਸਤਾਰਤ(ਅਧਿਕਾਰੀ ਯੂਨੀਕੋਡ ਕਨਸੋਰਟੀਅਮ ਕੋਡ ਚਾਰਟ)

Greek Extended^[1]^[2] Official Unicode Consortium code chart (PDF)
	0	1	2	3	4	5	6	7	8	9	A	B	C	D	E	F
U+1F0x	ἀ	ἁ	ἂ	ἃ	ἄ	ἅ	ἆ	ἇ	Ἀ	Ἁ	Ἂ	Ἃ	Ἄ	Ἅ	Ἆ	Ἇ
U+1F1x	ἐ	ἑ	ἒ	ἓ	ἔ	ἕ			Ἐ	Ἑ	Ἒ	Ἓ	Ἔ	Ἕ
U+1F2x	ἠ	ἡ	ἢ	ἣ	ἤ	ἥ	ἦ	ἧ	Ἠ	Ἡ	Ἢ	Ἣ	Ἤ	Ἥ	Ἦ	Ἧ
U+1F3x	ἰ	ἱ	ἲ	ἳ	ἴ	ἵ	ἶ	ἷ	Ἰ	Ἱ	Ἲ	Ἳ	Ἴ	Ἵ	Ἶ	Ἷ
U+1F4x	ὀ	ὁ	ὂ	ὃ	ὄ	ὅ			Ὀ	Ὁ	Ὂ	Ὃ	Ὄ	Ὅ
U+1F5x	ὐ	ὑ	ὒ	ὓ	ὔ	ὕ	ὖ	ὗ		Ὑ		Ὓ		Ὕ		Ὗ
U+1F6x	ὠ	ὡ	ὢ	ὣ	ὤ	ὥ	ὦ	ὧ	Ὠ	Ὡ	Ὢ	Ὣ	Ὤ	Ὥ	Ὦ	Ὧ
U+1F7x	ὰ	ά	ὲ	έ	ὴ	ή	ὶ	ί	ὸ	ό	ὺ	ύ	ὼ	ώ
U+1F8x	ᾀ	ᾁ	ᾂ	ᾃ	ᾄ	ᾅ	ᾆ	ᾇ	ᾈ	ᾉ	ᾊ	ᾋ	ᾌ	ᾍ	ᾎ	ᾏ
U+1F9x	ᾐ	ᾑ	ᾒ	ᾓ	ᾔ	ᾕ	ᾖ	ᾗ	ᾘ	ᾙ	ᾚ	ᾛ	ᾜ	ᾝ	ᾞ	ᾟ
U+1FAx	ᾠ	ᾡ	ᾢ	ᾣ	ᾤ	ᾥ	ᾦ	ᾧ	ᾨ	ᾩ	ᾪ	ᾫ	ᾬ	ᾭ	ᾮ	ᾯ
U+1FBx	ᾰ	ᾱ	ᾲ	ᾳ	ᾴ		ᾶ	ᾷ	Ᾰ	Ᾱ	Ὰ	Ά	ᾼ	᾽	ι	᾿
U+1FCx	῀	῁	ῂ	ῃ	ῄ		ῆ	ῇ	Ὲ	Έ	Ὴ	Ή	ῌ	῍	῎	῏
U+1FDx	ῐ	ῑ	ῒ	ΐ			ῖ	ῗ	Ῐ	Ῑ	Ὶ	Ί		῝	῞	῟
U+1FEx	ῠ	ῡ	ῢ	ΰ	ῤ	ῥ	ῦ	ῧ	Ῠ	Ῡ	Ὺ	Ύ	Ῥ	῭	΅	`
U+1FFx			ῲ	ῳ	ῴ		ῶ	ῷ	Ὸ	Ό	Ὼ	Ώ	ῼ	´	῾
Notes 1.^ As of Unicode version 7.0 2.^ Grey areas indicate non-assigned code points

ਹਵਾਲੇ

↑ Swiggers 1996.
↑ ^2.0 ^2.1 Woodard 2008, pp. 15–17
↑ ^3.0 ^3.1 Holton, Mackridge & Philippaki-Warburton 1998, p. 31
↑ Hinge 2001, pp. 212–234
↑ Letter sigma 〈Σ〉 has two different lowercase forms, 〈σ〉 and 〈ς〉, with 〈ς〉 being used in word-final position and 〈σ〉 elsewhere. (In some 19th-century typesetting, 〈ς〉 was also used word-medially at the end of a compound morpheme, e.g. "δυςκατανοήτων", marking the morpheme boundary between "δυς-κατανοήτων" ("difficult to understand"); modern standard practice is to spell "δυσκατανοήτων" with non-final sigma.) Nicholas, Nick (2004). "Sigma: final versus non-final". Archived from the original on 2012-01-29. Retrieved 2012-07-15. {{cite web}}: More than one of |archivedate= and |archive-date= specified (help); More than one of |archiveurl= and |archive-url= specified (help); Unknown parameter |dead-url= ignored (|url-status= suggested) (help)