ਸਰਲਾ ਬੇਨ

ਸਰਲਾ ਬੇਨ (ਜਨਮ ਸਮੇਂ ਕੈਥਰੀਨ ਮੈਰੀ ਹੈਲਮਨ, 5 ਅਪ੍ਰੈਲ, 1901 - 8 ਜੁਲਾਈ 1982)  ਇੱਕ ਅੰਗਰੇਜ਼ ਗਾਂਧੀਵਾਦੀ ਸਮਾਜਿਕ ਕਾਰਕੁੰਨ ਸੀ ਜਿਸ ਦਾ ਕੰਮ ਭਾਰਤੀ ਰਾਜ, ਉੱਤਰਾਖੰਡ ਦੇ ਕੁਮਾਉਂ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਸੀ। ਉਸਦੇ ਇਸ ਕੰਮ ਨੇ ਸੂਬੇ ਦੇ ਹਿਮਾਲਿਆ ਦੇ ਜੰਗਲਾਂ ਵਿੱਚ ਵਾਤਾਵਰਨ ਦੀ  ਤਬਾਹੀ ਬਾਰੇ ਜਾਗਰੂਕਤਾ ਪੈਦਾ ਕਰਨ ਵਿੱਚ ਮਦਦ ਕੀਤੀ। ਉਸਨੇ ਚਿਪਕੋ ਅੰਦੋਲਨ ਦੇ ਵਿਕਾਸ ਵਿੱਚ ਮਹੱਤਵਪੂਰਣ ਭੂਮਿਕਾ ਨਿਭਾਈ ਅਤੇ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਕਈ ਗਾਂਧੀਵਾਦੀ ਵਾਤਾਵਰਣ-ਪ੍ਰੇਮੀਆਂ ਨੂੰ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਕੀਤਾ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚ ਚੰਡੀ ਪ੍ਰਸ਼ਾਦ ਭੱਟ, ਬਿਮਲਾ ਬੇਨ ਅਤੇ ਸੁੰਦਰਲਾਲ ਬਹੁਗੁਣਾ ਸ਼ਾਮਲ ਸਨ। ਮੀਰਾਬੇਨ ਦੇ ਨਾਲ, ਉਸ ਨੂੰ ਮਹਾਤਮਾ ਗਾਂਧੀ ਦੀਆਂ ਦੋ ਅੰਗਰੇਜ਼ ਧੀਆਂ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਗੜ੍ਹਵਾਲ ਅਤੇ ਕੁਮਾਊਂ ਵਿੱਚ ਕ੍ਰਮਵਾਰ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੋ ਔਰਤਾਂ ਦੇ ਕੰਮ ਨੇ ਸੁਤੰਤਰ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਵਾਤਾਵਰਨ ਦੀ ਬਰਬਾਦੀ ਅਤੇ ਸੰਭਾਲ ਦੇ ਮੁੱਦਿਆਂ ਤੇ ਫ਼ੋਕਸ ਲਿਆਉਣ ਵਿੱਚ ਬੜੀ ਅਹਿਮ ਭੂਮਿਕਾ ਨਿਭਾਈ।^[1][2][3][4]

ਸਰਲਾ ਬੇਨ, ਦਾ ਜਨਮ ਕੈਥਰੀਨ ਮੈਰੀ ਹੇਲਮੈਨ ਵਜੋਂ, 1901 ਵਿੱਚ ਪੱਛਮੀ ਲੰਡਨ ਦੇ ਸ਼ੈਫਰਡ ਬੁਸ਼ ਖੇਤਰ ਵਿਖੇ ਹੋਇਆ ਸੀ, ਜੋ ਇੱਕ ਜਰਮਨ ਸਵਿਸ ਪਿਤਾ ਅਤੇ ਇੱਕ ਅੰਗਰੇਜੀ ਮਾਂ ਦੇ ਘਰ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਉਸ ਦੀ ਪਿੱਠਭੂਮੀ ਦੇ ਕਾਰਨ, ਉਸ ਦੇ ਪਿਤਾ ਨੂੰ ਪਹਿਲੇ ਵਿਸ਼ਵ ਯੁੱਧ ਦੌਰਾਨ ਘੇਰਿਆ ਗਿਆ ਸੀ ਅਤੇ ਕੈਥਰੀਨ ਨੇ ਅਸ਼ਾਂਤੀਵਾਦ ਦਾ ਸਾਹਮਣਾ ਕੀਤਾ ਸੀ ਅਤੇ ਸਕੂਲ ਵਿੱਚ ਵਜ਼ੀਫੇ ਤੋਂ ਇਨਕਾਰ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਸੀ; ਉਹ ਜਲਦੀ ਚਲੀ ਗਈ। ਉਸ ਨੇ ਕੁਝ ਸਮੇਂ ਲਈ ਬਤੌਰ ਕਲਰਕ ਕੰਮ ਕੀਤਾ, ਆਪਣਾ ਪਰਿਵਾਰ ਅਤੇ ਘਰ ਛੱਡ ਕੇ ਅਤੇ 1920 ਦੇ ਦਹਾਕੇ ਦੌਰਾਨ ਮੈਂਡੀ ਵਿੱਚ ਭਾਰਤੀ ਵਿਦਿਆਰਥੀਆਂ ਦੇ ਸੰਪਰਕ 'ਚ ਆਈ ਜਿਸ ਨੇ ਉਸ ਨੂੰ ਗਾਂਧੀ ਅਤੇ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਸੁਤੰਤਰਤਾ ਸੰਗਰਾਮ ਨਾਲ ਜਾਣੂ ਕਰਵਾਇਆ। ਪ੍ਰੇਰਿਤ ਹੋ ਕੇ, ਉਸ ਨੇ ਜਨਵਰੀ 1932 'ਚ ਇੰਗਲੈਂਡ ਛੱਡ ਕੇ ਮੁੜ ਕਦੇ ਵਾਪਸ ਨਹੀਂ ਪਰਤੇ।^[5][6]

ਉਸ ਨੇ ਗਾਂਧੀ ਨੂੰ ਮਿਲਣ ਲਈ ਅੱਗੇ ਵਧਣ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਉਦੈਪੁਰ ਦੇ ਇੱਕ ਸਕੂਲ ਵਿੱਚ ਕੁਝ ਸਮੇਂ ਲਈ ਕੰਮ ਕੀਤਾ ਜਿਸ ਨਾਲ ਉਹ ਅੱਧੇ ਵਰ੍ਹੇ ਵਰਧਾ ਦੇ ਸੇਵਾਗਰਾਮ ਵਿੱਚ ਆਪਣੇ ਆਸ਼ਰਮ ਵਿੱਚ ਰਿਹਾ। ਇੱਥੇ ਉਹ ਗਾਂਧੀ ਦੇ ਨਈ ਤਾਲਿਮ ਜਾਂ ਮੁੱਢਲੀ ਸਿੱਖਿਆ ਦੇ ਵਿਚਾਰ ਵਿੱਚ ਡੂੰਘੀ ਤੌਰ 'ਤੇ ਸ਼ਾਮਲ ਸੀ ਅਤੇ ਉਸ ਨੇ ਸੇਵਾਗਾਮ ਵਿੱਚ ਔਰਤਾਂ ਨੂੰ ਸਸ਼ਕਤੀਕਰਨ ਅਤੇ ਵਾਤਾਵਰਨ ਦੀ ਰੱਖਿਆ ਲਈ ਕੰਮ ਕੀਤਾ। ਇਸ ਲਈ ਗਾਂਧੀ ਨੇ ਆਪਣਾ ਨਾਮ ਸਰਲਾ ਬੇਨ ਰੱਖਿਆ। ਮਲੇਰੀਆ ਦੀ ਗਰਮੀ ਅਤੇ ਬਿਮਾਰੀ ਨੇ ਉਸ ਨੂੰ ਸੇਵਾਗਾਮ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰੇਸ਼ਾਨ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਗਾਂਧੀ ਦੀ ਸਹਿਮਤੀ ਨਾਲ ਉਹ 1940 'ਚ ਯੂਨਾਈਟਿਡ ਪ੍ਰੋਵਿੰਸ ਦੇ ਅਲਮੋੜਾ ਜ਼ਿਲ੍ਹੇ ਵਿੱਚ ਕੌਸਾਨੀ ਦੇ ਵਧੇਰੇ ਚੜਾਈ ਵੱਲ ਚਲੀ ਗਈ। ਉਸ ਨੇ ਇਸ ਨੂੰ ਆਪਣਾ ਘਰ ਬਣਾਇਆ, ਇੱਕ ਆਸ਼ਰਮ ਸਥਾਪਤ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਔਰਤਾਂ ਦੇ ਸ਼ਕਤੀਕਰਨ ਲਈ ਕੁਮਾਓਂ ਦੀਆਂ ਪਹਾੜੀਆਂ ਵਿੱਚ ਕੰਮ ਕੀਤਾ।^[7]

ਜਦੋਂ ਕਿ ਕੁਮਾਉਂ ਵਿੱਚ ਸਰਲਾ ਬੇਨ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਭਾਰਤ ਦੀ ਆਜ਼ਾਦੀ ਦੀ ਲਹਿਰ ਦੇ ਕਾਰਨ ਨਾਲ ਜੋੜਦੀ ਰਹੀ। 1942 ਵਿੱਚ, ਗਾਂਧੀ ਦੀ ਅਗਵਾਈ 'ਚ ਇੰਡੀਅਨ ਨੈਸ਼ਨਲ ਕਾਂਗਰਸ ਦੁਆਰਾ ਚਲਾਈ ਗਈ ਭਾਰਤ ਛੱਡੋ ਅੰਦੋਲਨ ਦੇ ਜਵਾਬ ਵਿੱਚ, ਉਸ ਨੇ ਕੁਮਾਉਂ ਜ਼ਿਲ੍ਹੇ ਵਿੱਚ ਅੰਦੋਲਨ ਨੂੰ ਸੰਗਠਿਤ ਕਰਨ ਅਤੇ ਅਗਵਾਈ ਕਰਨ ਵਿੱਚ ਸਹਾਇਤਾ ਕੀਤੀ। ਉਸ ਨੇ ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਕੈਦੀਆਂ ਦੇ ਪਰਿਵਾਰਾਂ ਤੱਕ ਪਹੁੰਚਣ ਲਈ ਇਸ ਖੇਤਰ 'ਚ ਬਹੁਤ ਯਾਤਰਾ ਕੀਤੀ ਅਤੇ ਆਪਣੀਆਂ ਹਰਕਤਾਂ ਕਰਕੇ ਉਸ ਨੂੰ ਕੈਦ ਕੀਤਾ ਗਿਆ। ਘਰ ਛੱਡਣ ਦੇ ਆਦੇਸ਼ਾਂ ਦੀ ਉਲੰਘਣਾ ਕਰਨ ਦੇ ਦੋਸ਼ ਵਿੱਚ ਉਸ ਨੇ ਭਾਰਤ ਛੱਡੋ ਅੰਦੋਲਨ ਦੌਰਾਨ ਦੋ ਵਾਰ ਕੈਦ ਕੱਟੀ ਅਤੇ ਅਲਮੋੜਾ ਅਤੇ ਲਖਨਊ ਦੀਆਂ ਜੇਲ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚ ਤਕਰੀਬਨ ਦੋ ਸਾਲ ਰਹੀ।^[8]

1975 ਵਿੱਚ ਸਰਲਾ ਬੇਨ ਪਿਥੌਰਾਗੜ ਜ਼ਿਲ੍ਹੇ ਦੇ ਧਰਮਗੜ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਕੌਜੇਟ ਚਲੀ ਗਈ ਜਿੱਥੇ ਉਹ ਜੁਲਾਈ, 1982 ਵਿੱਚ ਆਪਣੀ ਮੌਤ ਤੱਕ ਰਹਿੰਦੀ ਰਹੀ ਸੀ।^[9] ਲਕਸ਼ਮੀ ਆਸ਼ਰਮ ਵਿੱਚ ਹਿੰਦੂ ਰੀਤੀ-ਰਿਵਾਜਾਂ ਅਨੁਸਾਰ ਉਸ ਦਾ ਅੰਤਿਮ ਸੰਸਕਾਰ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ। ਉਹ ਜਮਨਾਲਾਲ ਬਜਾਜ ਅਵਾਰਡ^[10][11] ਦੀ ਜੇਤੂ ਸੀ ਅਤੇ ਆਪਣੇ 75ਵੇਂ ਜਨਮਦਿਨ ਦੇ ਮੌਕੇ ਉੱਤੇ, "ਹਿਮਾਲਿਆ ਦੀ ਧੀ" ਅਤੇ ਉਤਰਾਖੰਡ ਵਿੱਚ "ਸਮਾਜਿਕ ਸਰਗਰਮੀਆਂ ਦੀ ਮਾਂ" ਕਹਾਉਂਦੀ ਹੈ।^[12]

ਉਸ ਦੀ ਮੌਤ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਲਕਸ਼ਮੀ ਆਸ਼ਰਮ ਸਰਵੋਦਿਆ ਵਰਕਰਾਂ ਅਤੇ ਕਮਿਊਨਿਟੀ ਮੈਂਬਰਾਂ ਦੇ ਇਕੱਠ ਦੀ ਮੇਜ਼ਬਾਨੀ ਕਰਕੇ ਸਮਾਜਿਕ ਅਤੇ ਵਾਤਾਵਰਨ ਦੇ ਮੁੱਦਿਆਂ ਨੂੰ ਦਬਾਉਣ ਲਈ ਰਣਨੀਤੀਆਂ 'ਤੇ ਵਿਚਾਰ ਵਟਾਂਦਰੇ ਅਤੇ ਚੁਣੌਤੀ ਦੇ ਕੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਵਰ੍ਹੇਗੰਢ ਮਨਾਉਂਦਾ ਹੈ। 2006 ਵਿੱਚ, ਉਤਰਾਖੰਡ ਸਰਕਾਰ ਨੇ ਘੋਸ਼ਣਾ ਕੀਤੀ ਕਿ ਉਹ ਕੌਸਾਨੀ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਸਰਲਾ ਬੇਨ ਯਾਦਗਾਰੀ ਅਜਾਇਬ ਘਰ ਸਥਾਪਤ ਕਰੇਗੀ।

ਸਰਲਾ ਬੇਨ ਦਾ ਉਤਰਾਖੰਡ ਉੱਤੇ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਤੌਰ 'ਤੇ ਅਤੇ ਭਾਰਤੀ ਵਾਤਾਵਰਨਵਾਦ ਉੱਤੇ ਪ੍ਰਭਾਵ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਰਿਹਾ ਹੈ ਹਾਲਾਂਕਿ ਉਹ ਇੱਕ ਤੁਲਨਾਤਮਕ ਅਨਜਾਣ ਸ਼ਖਸੀਅਤ ਹੈ। ਉਸ ਨੇ ਉੱਤਰਾਖੰਡ ਵਿੱਚ ਹੇਠਲੇ ਪੱਧਰ ਦੇ ਸੰਗਠਨਾਂ ਨੂੰ ਪ੍ਰੇਰਿਤ ਕਰਨ ਵਿੱਚ ਮੁੱਖ ਭੂਮਿਕਾ ਨਿਭਾਈ ਅਤੇ ਰਾਜ ਵਿੱਚ ਸਰਵੋਦਿਆ ਲਹਿਰ ਫੈਲਾਉਣ ਵਿੱਚ ਸਹਾਇਤਾ ਕੀਤੀ। ਕਈ ਵਾਤਾਵਰਨ ਸ਼ਾਸਤਰੀਆਂ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ, ਉਸ ਨੇ ਲੇਖਕ ਬਿਲ ਐਟਕਨ ਨੂੰ ਵੀ ਪ੍ਰਭਾਵਤ ਕੀਤਾ।^[13] ਇਤਿਹਾਸਕਾਰ ਰਾਮਚੰਦਰ ਗੁਹਾ ਨੋਟ ਕਰਦੇ ਹਨ, "ਉਸਦੀ ਸਰਗਰਮੀ ਅਤੇ ਆਸ਼ਰਮ ਨੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਸਹਾਇਤਾ ਕੀਤੀ, "ਸਮਾਜ ਸੇਵਕਾਂ ਦੀ ਇੱਕ ਨਵੀਂ ਪੀੜ੍ਹੀ ਨੂੰ ਸ਼ਾਮਲ ਕੀਤਾ ਗਿਆ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚ ਚੰਦੀ ਪ੍ਰਸਾਦ ਭੱਟ, ਰਾਧਾ ਭੱਟ ਅਤੇ ਸੁੰਦਰਲ ਬਹੁਗੁਣਾ ਵਰਗੇ ਪ੍ਰਭਾਵਸ਼ਾਲੀ ਕਾਰਕੁੰਨ ਸਨ। ਅੰਦੋਲਨ, ਬਦਲੇ ਵਿੱਚ ਕਾਰਕੁੰਨਾਂ ਦੀ ਅਗਲੀ ਪੀੜ੍ਹੀ ਨੂੰ ਸਿਖਲਾਈ ਦਿੰਦੇ ਹੋਏ, ਜਿਹੜੇ ਉੱਤਰਾਖੰਡ ਰਾਜ ਲਈ ਅੰਦੋਲਨ ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਕਰਦੇ ਸਨ।"^[14]