ਸ਼ਮਸ਼ਾਨ

ਸ਼ਮਸ਼ਾਨ (ਦੇਵਨਾਗਰੀ: श्मशान) ਉਹ ਥਾਂ ਹੈ, ਜਿੱਥੇ ਲਾਸ਼ਾਂ ਨੂੰ ਇੱਕ ਚਿਤਾ 'ਤੇ ਸਾੜਨ ਲਈ ਲਿਆਂਦਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਇਹ ਆਮ ਤੌਰ ਤੇ ਕਿਸੇ ਪਿੰਡ ਜਾਂ ਕਸਬੇ ਦੇ ਬਾਹਰਵਾਰ ਨਦੀ ਜਾਂ ਪਾਣੀ ਦੇ ਭੰਡਾਰ ਦੇ ਨੇੜੇ ਸਥਿਤ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਇਹ ਆਮ ਤੌਰ 'ਤੇ ਨਦੀ ਦੇ ਘਾਟ ਦੇ ਨੇੜੇ ਸਥਿਤ ਹੁੰਦੇ ਹਨ, ਇਸ ਲਈ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਸ਼ਮਸ਼ਾਨ ਘਾਟ ਵੀ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਮੁਰਦੇ ਫੂਕਣ ਵਾਲੀ ਥਾ ਲਈ ਪੰਜਾਬੀ ਭਾਸ਼ਾ ਵਿਚ ਮੜ੍ਹੀਆਂ, ਮਸਾਣ, ਸਿਵੇ ਆਦਿ ਸ਼ਬਦ ਵੀ ਵਰਤੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ।

ਇਸ ਸ਼ਬਦ ਦੀ ਉਤਪਤੀ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤ ਭਾਸ਼ਾ ਤੋਂ ਹੋਈ ਹੈ: ਸ਼ਮਾ ਸ਼ਵਾ ("ਲਾਸ਼") ਨੂੰ ਦਰਸਾਉਂਦੀ ਹੈ, ਜਦੋਂ ਕਿ ਸ਼ਾਨ ਸ਼ਾਨਿਆ ("ਮੰਜੇ/ਪਲੰਘ") ਨੂੰ ਦਰਸਾਉਂਦੀ ਹੈ।^[1][2] ਹੋਰ ਭਾਰਤੀ ਧਰਮ ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਸਿੱਖ ਧਰਮ, ਜੈਨ ਧਰਮ ਅਤੇ ਬੁੱਧ ਧਰਮ ਵੀ ਮੁਰਦਿਆਂ ਦੇ ਅੰਤਮ ਸੰਸਕਾਰ ਲਈ ਸ਼ਮਸ਼ਾਨ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਰਦੇ ਹਨ।

ਨੇਪਾਲ ਅਤੇ ਭਾਰਤ ਦੇ ਹਿੰਦੂ ਰੀਤੀ-ਰਿਵਾਜਾਂ ਅਨੁਸਾਰ, ਮ੍ਰਿਤਕ ਦੇਹ ਨੂੰ ਅੰਤਿਮ ਸੰਸਕਾਰ (ਅੰਤਿਮ ਸੰਸਕਾਰ) ਲਈ ਸ਼ਮਸ਼ਾਨ ਲਿਆਂਦਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਸ਼ਮਸ਼ਾਨਘਾਟ ਵਿਖੇ, ਮੁੱਖ ਸੋਗ ਮਨਾਉਣ ਵਾਲੇ ਨੂੰ ਡੋਮ ਜਾਤ ਤੋਂ ਪਵਿੱਤਰ ਅੱਗ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਨੀ ਪੈਂਦੀ ਹੈ, ਜੋ ਕਿ ਉਮਾਨਾ ਦੇ ਕੋਲ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਫੀਸ ਲੈ ਕੇ ਅੰਤਿਮ ਸੰਸਕਾਰ (ਚਿਤਾ) ਨੂੰ ਜਲਾਉਂਦੇ ਹਨ।^[3]

ਵੱਖ-ਵੱਖ ਹਿੰਦੂ ਸ਼ਾਸਤਰਾਂ ਵਿਚ ਇਸ ਗੱਲ ਦਾ ਵੇਰਵਾ ਵੀ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਹੈ ਕਿ ਕਿਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਉਸ ਦੀ ਥਾਂ ਦੀ ਚੋਣ ਕਰਨੀ ਹੈ: ਇਹ ਪਿੰਡ ਦੇ ਉੱਤਰੀ ਪਾਸੇ ਹੋਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ ਜਿਸ ਦੀ ਜ਼ਮੀਨ ਦੱਖਣ ਵੱਲ ਢਲਾਣਦਾਰ ਹੈ, ਇਹ ਕਿਸੇ ਨਦੀ ਜਾਂ ਪਾਣੀ ਦੇ ਸਰੋਤ ਦੇ ਨੇੜੇ ਹੋਣੀ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਦੂਰੋਂ ਦਿਖਾਈ ਨਹੀਂ ਦੇਣੀ ਚਾਹੀਦੀ।^[4]

ਮ੍ਰਿਤਕ ਦੇਹਾਂ ਦਾ ਰਵਾਇਤੀ ਤੌਰ 'ਤੇ ਅੰਤਿਮ ਸੰਸਕਾਰ ਦੀ ਚਿਖਾ' ਤੇ ਅੰਤਿਮ ਸੰਸਕਾਰ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਜੋ ਆਮ ਤੌਰ 'ਤੇ ਲੱਕੜ ਨਾਲ ਬਣੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਪਰ, ਅੱਜ ਕੱਲ੍ਹ ਭਾਰਤ ਦੇ ਕਈ ਸ਼ਹਿਰਾਂ ਵਿੱਚ ਅੰਦਰੂਨੀ ਸ਼ਮਸ਼ਾਨਘਾਟਾਂ ਵਿੱਚ ਇਲੈਕਟ੍ਰਿਕ ਜਾਂ ਗੈਸ ਅਧਾਰਤ ਭੱਠੀਆਂ ਵਰਤੀਆਂ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ।^[5][6]

ਜੈਨ ਧਰਮ ਵਿਚ ਸੂਖਮ ਜੀਵਾਂ ਦੇ ਵਾਧੇ ਤੋਂ ਬਚਣ ਲਈ ਜਿੰਨੀ ਜਲਦੀ ਹੋ ਸਕੇ ਮੁਰਦਿਆਂ ਦਾ ਸਸਕਾਰ ਵੀ ਕਰ ਦਿੰਦੇ ਹਨ। ਘਿਓ, ਕਪੂਰ ਅਤੇ ਚੰਦਨ ਦਾ ਪਾਊਡਰ ਸਾਰੇ ਸਰੀਰ 'ਤੇ ਛਿੜਕਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਮ੍ਰਿਤਕ ਦਾ ਵੱਡਾ ਪੁੱਤਰ ਆਖਰੀ ਰਸਮਾਂ ਕਰਦਾ ਹੈ, ਜੋ ਨਵਕਾਰ ਮੰਤਰ ਦਾ ਜਾਪ ਕਰਦੇ ਹੋਏ ਸਮਸ਼ਾਨਾ ਵਿੱਚ ਚਿਤਾ ਨੂੰ ਜਗਾਉਂਦਾ ਹੈ। ਸਸਕਾਰ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਉਹ ਉਸ ਜਗ੍ਹਾ 'ਤੇ ਦੁੱਧ ਛਿੜਕਦੇ ਹਨ। ਉਹ ਅਸਥੀਆਂ ਇਕੱਠੀਆਂ ਕਰਦੇ ਹਨ ਪਰ ਹਿੰਦੂਆਂ ਦੇ ਉਲਟ, ਉਹ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਪਾਣੀ ਵਿੱਚ ਨਹੀਂ ਡੁਬੋਉਂਦੇ. ਇਸ ਦੀ ਬਜਾਏ ਉਹ ਜ਼ਮੀਨ ਪੁੱਟਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਸੁਆਹ ਨੂੰ ਉਸ ਟੋਏ ਵਿੱਚ ਦੱਬ ਦਿੰਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਟੋਏ ਵਿੱਚ ਨਮਕ ਛਿੜਕਦੇ ਹਨ।^[7][8]

ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਇਹ ਭੂਤਾਂ, ਦੁਸ਼ਟ ਆਤਮਾਵਾਂ, ਭਿਆਨਕ ਦੇਵੀ-ਦੇਵਤਿਆਂ, ਤਾਂਤਰਿਕਾਂ ਦਾ ਨਿਵਾਸ ਸਥਾਨ ਹੈ। ਇਸ ਲਈ, ਆਮ ਤੌਰ 'ਤੇ ਲੋਕ ਰਾਤ ਨੂੰ ਸ਼ਮਸ਼ਾਨ ਦੇ ਨੇੜੇ ਜਾਣ ਤੋਂ ਪਰਹੇਜ਼ ਕਰਨਾ ਪਸੰਦ ਕਰਦੇ ਹਨ। ਹਿੰਦੂ ਰੀਤੀ-ਰਿਵਾਜਾਂ ਅਨੁਸਾਰ ਔਰਤਾਂ ਸ਼ਮਸ਼ਾਨ ਨਹੀਂ ਜਾਂਦੀਆਂ, ਕੇਵਲ ਮਰਦ ਹੀ ਅੰਤਮ ਰਸਮਾਂ ਕਰਨ ਲਈ ਸ਼ਮਸ਼ਾਨ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ਕੇਵਲ ਡੋਮ ਅਤੇ ਚੰਡਾਲ ਹੀ ਸ਼ਮਸ਼ਾਨ ਵਿੱਚ ਜਾਂ ਇਸਦੇ ਨੇੜੇ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ।

1. ↑ Diana L. Eck (1982). Banaras: City of Light. Routledge & Kegan Paul. pp. 33–. ISBN 978-0-7102-0236-9. Retrieved 9 September 2012.
2. ↑ Bibek Debroy, Dipavali Debroy (1992). The Garuda Purana. Lulu.com. pp. 174–. ISBN 978-0-9793051-1-5. Retrieved 9 September 2012.
3. ↑ Lalita Prasad Vidyarthi; Makhan Jha; Baidyanath Saraswati (1979). The Sacred Complex of Kashi: A Microcosm of Indian Civilization. Concept Publishing Company. pp. 60–. GGKEY:PC0JJ5P0BPA. Retrieved 9 September 2012.
4. ↑ Ahsan Jan Qaisar; Som Prakash Verma; Mohammad Habib (1 December 1996). Art and Culture: Endeavours in Interpretation. Abhinav Publications. pp. 2–. ISBN 978-81-7017-315-1. Retrieved 9 September 2012.
5. ↑ A modern indoor Electric crematorium in Surat, India
6. ↑ Cemetery Staff Go On Strike From May 1. DNA India, 25 May 2010 - At every cemetery, there is a death register karkoon (clerk), also known as a DRK, an electrician for electric crematorium, a furnace operator and labourers.
7. ↑ Jain, Arun Kumar (2009). Faith & Philosophy of Jainism (in ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ). Gyan Publishing House. p. 240. ISBN 978-81-7835-723-2. Retrieved 13 February 2023.
8. ↑ Ferrari, Fabrizio (7 March 2011). Health and Religious Rituals in South Asia: Disease, Possession and Healing (in ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ). Routledge. ISBN 978-1-136-84628-1. Retrieved 13 February 2023.