ਸੁਰਬਹਾਰ : ਸਾਜ਼

ਸੁਰਬਹਾਰ

ਵਰਗੀਕਰਨ	ਗਲੇ ਵਾਲਾ ਕਟੋਰਾ ਲੂੰਟਸ ਸਤਰ ਯੰਤਰ
ਸਬੰਧਤ ਯੰਤਰ
ਸਿਤਾਰ ਰੁਦਰ ਵੀਨਾ ਸਰਸਵਤੀ ਵੀਨਾ ਚਿਤਰਾ ਵੀਨਾ ਵਿਚਿੱਤਰਾ ਵੀਨਾ ਸਰੋਦ ਸੁਰਸਿੰਗਰ

  ਸੁਰਬਹਾਰ (ਅਰਥਾਤ ਸੂਰਾਂ ਦੀ ਬਹਾਰ ਜਾਂ ਬਸੰਤ ਦਾ ਸਮਾਂ) ਹੁੰਦੁਸਤਾਨੀ ਸ਼ਾਸਤ੍ਰੀ ਸੰਗੀਤ ਦਾ ਇੱਕ ਸਾਜ਼ ਹੈ , ਜਿਸ ਨੂੰ ਕਈ ਵਾਰ ਬਾਸ ਸਿਤਾਰ ਵੀ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਇਹ ਸਾਜ਼ ਭਾਰਤੀ ਉਪ ਮਹਾਂਦੀਪ ਦੇ ਹਿੰਦੁਸਤਾਨੀ ਸ਼ਾਸਤਰੀ ਸੰਗੀਤ ਵਿੱਚ ਵਰਤਿਆ ਜਾਣ ਵਾਲਾ ਇੱਕ ਤਾਰ ਯੰਤਰ ਹੈ।^[1] ਇਹ ਸਿਤਾਰ ਨਾਲ ਬਹੁਤ ਨਜ਼ਦੀਕੀ ਰਖਦਾ ਹੈ, ਪਰ ਇਸ ਦੀ ਪਿੱਚ ਘੱਟ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਸਾਜ਼ ਦੇ ਆਕਾਰ ਦੇ ਅਧਾਰ ਤੇ, ਇਸ ਨੂੰ ਆਮ ਤੌਰ 'ਤੇ ਮਿਆਰੀ ਸਿਤਾਰ ਤੋਂ ਦੋ ਤੋਂ ਪੰਜ ਪੂਰੇ ਕਦਮ ਹੇਠਾਂ ਰੱਖਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।

ਸੁਰਬਹਾਰ 130 ਸੈਂਟੀਮੀਟਰ (51 ਇੰਚ) ਤੋਂ ਵੱਧ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਇਸ ਦਾ ਗੂੰਜ ਦੇਣ ਵਾਲਾ ਹਿਸਾ (ਜਿਸ ਨੂੰ ਆਮ ਭਾਸ਼ਾ ਵਿੱਚ ਕੱਦੂ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ) ਬਣਾਉਣ ਲਈ ਸੁੱਕੀ ਲੌਕੀ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ, ਅਤੇ ਇਸ ਦੀ ਗਰਦਨ ਬਹੁਤ ਚੌਡ਼ੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ, ਜੋ ਖਿੱਚਣ ਦੇ ਢੰਗ ਦੁਆਰਾ ਉਸੇ ਫਰੇਟ ਉੱਤੇ ਇੱਕ ਗਲਿਸਾਂਡੋ ਜਾਂ ਇੱਕ ਅੱਠਵੇਂ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੰਚ "ਸੁਧਾਰ" ਦੀ ਆਗਿਆ ਦਿੰਦੀ ਹੈ। ਗਰਦਨ ਟੂਨਾ ਜਾਂ ਮਹੋਗਨੀ ਦੀ ਲੱਕਡ਼ ਤੋਂ ਬਣੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਇਸ ਵਿੱਚ 3 ਤੋਂ 4 ਤਾਲ ਦੀਆਂ ਤਾਰਾਂ (ਚਾਰ ਵਜਾਉਣ ਵਾਲੀਆਂ ਤਾਰਾਂ) (ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਧ 1 ਮਿਲੀਮੀਟਰ ਅਤੇ 10 ਤੋਂ 11 ਸਹਿਯੋਗ ਵਾਲੀਆਂ ਤਾਰਾਂ ਹਨ। ਇਸ ਦੇ ਦੋ ਪੁਲ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਜਿਨ੍ਹਾਂ'ਚੋਂ ਵਜਾਉਣ ਯੋਗ ਤਾਰ ਵੱਡੇ ਪੁਲ ਦੇ ਉੱਪਰੋਂ ਲੰਘਦੇ ਹਨ, ਜੋ ਕਿ ਤਬਲੀ ਨਾਲ ਛੋਟੀਆਂ ਲੱਤਾਂ ਨਾਲ ਜੁਡ਼ੇ ਹੋਏ ਹਨ, ਜੋ ਜਗ੍ਹਾ ਵਿੱਚ ਚਿਪਕੇ ਹੋਏ ਹਨ। ਸਹਿਯੋਗ ਵਾਲੀਆਂ ਤਾਰਾਂ ਛੋਟੇ ਪੁਲ ਦੇ ਉੱਪਰੋਂ ਲੰਘਦੀਆਂ ਹਨ ਜੋ ਸਿੱਧੇ ਤੌਰ ਉੱਤੇ ਤਬਲੀ ਉੱਤੇ ਚਿਪਕੀਆਂ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ। ਪੁਲਾਂ ਦੀ ਉੱਪਰਲੀ ਸਤਹ ਤਾਰ ਦੇ ਸਮਾਨਾਂਤਰ ਥੋੜੀ ਜਿਹੀ ਵਕਰਿਤ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਜਿਸ ਨੂੰ ਤਾਰ ਕੰਬਦੇ ਸਮੇਂ ਛੂਹ ਲੈਂਦੇ ਹਨ, ਜਿਸ ਦੇ ਨਤੀਜੇ ਵਜੋਂ ਇੱਕ ਗੂੰਜਦੀ ਆਵਾਜ਼ ਪੈਦਾ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਜਿਸ ਨੂੱ ਜਵਾਰੀ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਸਾਜ਼ ਦਾ ਸਰੀਰ ਸਿਤਾਰ ਦੇ ਸਮਾਨ ਹੈ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਇਹ ਇੱਕ ਵੱਡੇ ਸੁੱਕੇ ਲੌਕੀ ਦਾ ਬਣਿਆ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਜਿਸ ਦੇ ਇੱਕ ਪਾਸੇ ਉੱਕਰੀ ਹੋਈ ਲੱਕਡ਼ ਦਾ ਚਿਹਰਾ ਹੁੰਦਾ ਸੀ ਅਤੇ ਇੱਕ ਉੱਕਰੀ ਲੱਕਡ਼ ਦੇ ਜੂਲੇ ਜਾਂ "ਗੁਲੂ" ਦੁਆਰਾ ਗਰਦਨ ਨਾਲ ਜੁਡ਼ਿਆ ਹੁੰਦਾ। ਇਹ ਇਸ ਗੱਲ ਵਿੱਚ ਭਿੰਨ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਜ਼ਿਆਦਾਤਰ ਸੁਰਬਾਹਰਾਂ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਲੌਕੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਜੋ ਵੱਡੀ ਹੁੰਦੀ ਅਤੇ 90 ਡਿਗਰੀ ਝੁਕਦੀ ਹੈ ਤਾਂ ਜੋ ਲੌਕੀ ਦਾ ਤਲ ਸਾਜ਼ ਦੇ ਪਿਛਲੇ ਪਾਸੇ ਹੋਵੇ, ਇੱਕ ਬਿਹਤਰ ਬਾਸ ਪ੍ਰਤੀਕ੍ਰਿਆ ਲਈ ਇੱਕ ਘੱਟ ਅਤੇ ਗੋਲ ਸਰੀਰ ਬਣਾਉਂਦਾ ਹੈ।

ਸਾਜ਼ ਵਜਾਉਣ ਵਾਲਾ ਮੂੜੇ ਹੋਏ ਸਟੀਲ ਦੇ ਤਾਰ, ਮਿਜ਼ਰਾਬ, ਜੋ ਵਾਦਕ ਦੇ ਸੱਜੇ ਹੱਥ ਦੀ ਇੰਡੈਕਸ ਫਿੰਗਰ ਉੱਤੇ ਸਥਿਰ ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਦੇ ਇੱਕ ਪਲਟਰਮ(ਪਰਦੇ) ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਰਕੇ ਤਾਰਾਂ ਨੂੰ ਵਜਾਉਂਦਾ ਹੈ। ਸੁਰਬਹਾਰ ਉੱਤੇ ਅਲਾਪ, ਜੋੜ ਅਤੇ ਝਾਲਾ ਦੀ ਧ੍ਰੁਪਦ ਸ਼ੈਲੀ ਵਿੱਚ ਵਜਾਉਣ ਲਈ ਪਹਿਲੀਆਂ ਤਿੰਨ ਉਂਗਲਾਂ ਉੱਤੇ ਤਿੰਨ ਪਲਟਰਮ(ਪਰਦੇ) ਵਰਤੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ਧ੍ਰੁਪਦ ਸ਼ੈਲੀ ਵਿੱਚ, ਸਿਤਾਰਖਾਨੀ ਅਤੇ ਮਸਿਤਖਾਨੀ ਗਤਾਂ ਨੂੰ ਪੇਸ਼ ਕਰਨ ਦੀ ਬਜਾਏ, ਸਾਜ਼ ਵਜਾਉਣ ਵਾਲਾ ਪਖਾਵਜ ਦੇ ਨਾਲ ਹੌਲੀ ਧ੍ਰੁਪਦ ਰਚਨਾ ਨੂੰ ਵਜਾਉਂਦਾ ਹੈ।

ਕੁਝ ਖੋਜਕਰਤਾਵਾਂ ਦਾ ਮੰਨਣਾ ਹੈ ਕਿ ਸੁਰਬਹਾਰ ਦੀ ਕਾਢ 1825 ਦੇ ਆਸ ਪਾਸ ਕੀਤੀ ਗਈ ਸੀ। ਉਸ ਸਮੇਂ, ਵੀਨਾ, ਜਿਸ ਨੂੰ ਦੇਵੀ ਸਰਸਵਤੀ ਨਾਲ ਜੁੜਿਆ ਇੱਕ ਪਵਿੱਤਰ ਸਾਜ਼ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਨੂੰ ਸਿਰਫ਼ ਵੀਨਾ ਵਾਦਕਾਂ ਦੇ ਉੱਤਰਾਧਿਕਾਰੀਆਂ ਨੂੰ ਸਿਖਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਸੀ। ਸੁਰਬਹਾਰ ਦਾ ਵਿਕਾਸ ਕੁਝ ਹੱਦ ਤੱਕ ਵੀਨਾ ਦੇ ਸਮਾਨ ਨੀਵੀਂ ਰੇਂਜ ਵਿੱਚ ਵਜਾਉਣ ਦੀ ਇੱਛਾ ਦੇ ਕਾਰਨ ਹੋਇਆ ਸੀ।

ਸੁਰਬਹਾਰ ਦੀ ਕਾਢ ਓਮਰਾਓ ਖਾਨ ਬੀਨਕਰ ਨੇ ਕੀਤੀ ਸੀ ਅਤੇ ਗੁਲਾਮ ਮੁਹੰਮਦ ਉਸ ਦੇ ਚੇਲੇ ਸਨ। ਓਮਰਾਓ ਖਾਨ ਬੀਨਕਰ ਰਾਮਪੁਰ ਦੇ ਵਜ਼ੀਰ ਖਾਨ ਦੇ ਦਾਦਾ ਸਨ। ਇਸ ਖੋਜ ਦਾ ਸਿਹਰਾ ਉਸਤਾਦ ਸਾਹਿਬਦਾਦ ਖਾਨ ਨੂੰ ਵੀ ਦਿੱਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਹਾਲੀਆ ਖੋਜ ਦਰਸਾਉਂਦੀ ਹੈ ਕਿ ਲਖਨਊ ਦੇ ਸਿਤਾਰਵਾਦਕ ਉਸਤਾਦ ਗੁਲਾਮ ਮੁਹੰਮਦ ਵੀ ਖੋਜਕਰਤਾ ਹੋ ਸਕਦੇ ਹਨ।^[2] ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦਾ ਇੱਕ ਯੰਤਰ, ਜਿਸ ਨੂੰ ਮਹਾਕੱਛਾਪੀ ਵੀਨਾ ਵਜੋਂ ਜਾਣਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਉਸ ਸਮੇਂ ਦੌਰਾਨ ਮੌਜੂਦ ਹੋਣ ਲਈ ਵੀ ਜਾਣਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।^[3]

  ਅੰਨਪੂਰਨਾ ਦੇਵੀ (1927 - 2018)

ਇਮਦਾਦ ਖਾਨ (1848 - 1920)
ਵਾਹਿਦ ਖਾਨ
ਇਨਾਇਤ ਖਾਨ (1894 - 1938)
ਇਮਰਤ ਖਾਨ (1935 - 2018)
ਮੁਸ਼ਤਾਕ ਅਲੀ ਖਾਨ (1911 - 1989)
ਪੁਸ਼ਪਰਾਜ ਕੋਸ਼ਤੀ (ਜਨਮ 1950) [4]
ਅਸ਼ਵਿਨ ਐਮ. ਡਾਲਵੀ (ਜਨਮ 1977)[5]
ਇਰਸ਼ਾਦ ਖਾਨ
ਬੁੱਧਾਦਿੱਤਿਆ ਮੁਖਰਜੀ (ਜਨਮ 1955)
ਮਨੀਲਾਲ ਨਾਗ (ਜਨਮ 1939)
ਕੁਸ਼ਲ ਦਾਸ (ਜਨਮ 1959)
ਰਾਜੀਵ ਜਨਾਰਦਨ (ਜਨਮ 1967)
ਸੁਵੀਰ ਮਿਸ਼ਰਾ
ਦੇਵਬਰਤ ਮਿਸ਼ਰਾ (ਜਨਮ 1976)
ਬਾਬੂ ਖਾਨ
ਰਾਮੇਸ਼ਵਰ ਪਾਠਕ (1938 - 2010)

• ਹਿੰਦੁਸਤਾਨੀ ਕਲਾਸੀਕਲ ਸੰਗੀਤ
• ਅੰਨਪੂਰਨਾ ਦੇਵੀ
• ਸਿਤਾਰ