Гісторыя Паўднёва-Афрыканскай Рэспублікі

Гісторыя Паўднёва-Афрыканскай Рэспублікі — гісторыя дзяржавы Паўднёва-Афрыканская Рэспубліка з часоў засваення еўрапейскімі каланістамі і да сучаснасці^[1].

Першымі жыхарамі паўднёваафрыканскай зямлі былі кайсанскія плямёны, за імі следам з’явіліся банту. Еўрапейская каланізацыя пачалася ў 1652 галандскаю (бурскаю) хваляю, якую падчас залатой ды алмазнай ліхаманак захлынула хваля англійская. У 1899—1902 гадах у Паўднёвай Афрыцы адгрымела англа-бурская вайна. З 1910 года краіна вядомая як Паўднёва-Афрыканскі Саюз. У 1931 годзе атрымлівае фактычную незалежнасць. У другой палове ХХ ст за палітыку апартэіду доўгі час (1948—1990) была ізгоем у сусветнай супольнасці. Грамадзянскае супраціўленне чарнаскурай большасці на чале з Нельсанам Мандэлам і АНК прывялі да адмены апартэіду і дэмакратызацыі краіны.

Старажытнае насельніцтва ПАР — кайсанскія плямёны бушменаў і гатэнтотаў. Да пачатку XVII ст. большую частка тэрыторыі ПАР засялілі плямёны банту: зулу, коса, матабеле і інш.

Першы еўрапеец, які наведаў у 1487—1488 гг. паўднёвую Афрыку, — партугальскі мараплавец Б.Дыяш. У 1652 г. прадстаўнік галандскай Ост-індскай кампаніі Я.Рыбек заснаваў каля мыса Добрай Надзеі пасяленне Капстад (англ. Кейптаўн — горад каля мыса). У 1680-я гады да галандскіх пасяленцаў далучылася група французскіх гугенотаў, якія ратаваліся ад рэлігійнага пераследу на радзіме. У выніку ўзнікла новая этнічная супольнасць — буры (афрыканеры), якія размаўлялі на мове афрыкаанс, вытворнай ад галандскай. Ад шлюбаў бураў з гатэнтотамі пачала існаванне супольнасць «метысаў» — т.зв. каляровых. Рух бураў ва ўнутраныя раёны Афрыкі прывёў да сутыкнення з народам коса. У выніку т.зв. каырскіх войнаў (1770 — 1860-я гг.) землі коса былі далучаны да Капскай калоніі.

У пачатку XIX ст. адзін з правадыроў зулу — Чака стварыў зулускую дзяржаву (КваЗулу) з моцнай арміяй, што на працягу ХІХ ст супрацьстаяла спачатку бурам, а потым — англічанам, якія ў 1879 г. нанеслі зулу сакрушальную паразу і канчаткова ліквідавалі КваЗулу ў 1887.

У 1806 г. Капскую калонію захапіла Вялікабрытанія. Незадаволенасць бураў брытанскім панаваннем прывяла ў 1836—1837 гг. да «Вялікага трэка» — перасялення часткі бураў на чале з П.Рэтыфам на свабодныя землі на поўначы. У снежні 1838 г. буры на чале з А.Прэторыусам разбілі зулускае войска і стварылі ў 1839 г. на захопленых у зулусаў землях рэспубліку Наталь, якую Вялікабрытанія анексавала ў 1843 г. (з 1856 г. калонія). Пазней створаны іншыя бурскія рэспублікі: Аранжавая свабодная дзяржава (АСД, 1848) і Паўднёва-Афрыканская Рэспубліка (Трансвааль, 1852). Спроба англічан захапіць іх скончылася паражэннем брытанскіх войск пры Маджубе (1881), што прымусіла Вялікабрытанію прызнаць незалежнасць АСД і Трансвааля.

У 1880-я гады ў Капскай калоніі выяўлены буйныя паклады золата, у Трансваалі — алмазаў, што спрыяла хуткаму іх развіццю і прытоку імігрантаў, з Еўропы. У выніку англа-бурскай вайны 1899—1902 гг. Вялікабрытанія захапіла АСД і Трансвааль і ператварыла іх у свае пратэктараты.

У 1910 годзе чатыры брытанскія калоніі ў Паўднёвай Афрыцы былі аб’яднаны ў самакіравальны дамініён — Паўднёва-Афрыканскі Саюз (ПАС).

ПАС прыняў удзел у Першай сусветнай вайне на баку метраполіі. Пасля яе заканчэння ПАС атрымаў мандат Лігі Нацый на былую германскую калонію — Паўднёва-Заходнюю Афрыку (зараз — Намібія).

У 1924 годзе да ўлады прыйшла Нацыянальная партыя ў саюзе з лейбарыстамі, прэм’ер-міністрам стаў Дж. Б. Герцаг, які праводзіў расісцкую ўнутраную палітыку.

У ходзе Другой сусветнай вайны сілы ПАС таксама ваявалі на баку Вялікабрытаніі.

У 1948 годзе Нацыянальная партыя ў саюзе з Афрыканерскай партыяй атрымала большасць месцаў у парламенце і пачала ажыццяўляць сваю праграму, якая абвяшчала неабходнасць «паасобнага развіцця» розных расавых груп. У наступныя гады былі прыняты законы, што вызначылі і замацавалі дзяржаўную сістэму, якая атрымала назву «апартэід».

У 1960—1980-х гадах на базе рэзерватаў (каля 13 % тэрыторыі краіны) ствараліся т. зв. хоўмленды («нацыянальныя айчыны», або бантустаны) для коса, зулу і іншых народаў — афрыканцы ў ПАР былі прыпісаны да аднаго з 10 бантустанаў, кожны з якіх быў абвешчаны «нацыянальнай айчынай» таго ці іншага афрыканскага этнасу^[1].

31 мая 1961 г. была абвешчана Паўднёва-Афрыканская Рэспубліка. Новая дзяржава адразу выйшла з Садружнасці. З-за палітыкі апартэіду ў 1962 г. Генеральная асамблея ААН заклікала ўсіх сваіх членаў да ўвядзення эканамічных санкцый і разрыву дыпламатычных адносін з ПАР. У час прэм’ерства Б.І.Форстэра (1966—1978 гг.) афрыканскія рэзерваты былі аб’яднаны паводле этнічных прыкмет у 10 хаўмлендаў («айчын»), некаторыя з якіх (Транскей, Сіскей, Венда і Бапутатсван) былі абвешчаны «незалежнымі» дзяржавамі, што яшчэ больш пагоршыла становішча афрыканцаў. У чэрвені 1976 г. расстрэл паліцыяй дэманстрацыі афрыканскіх школьнікаў прывёў да паўстання ў лакацыі Соўэта. Пашыралася партызанская барацьба ваеннага крыла — «Умконта ве сізвэ» («Кап’ё нацыі»). У супрацьвагу чорнаскурым баевікам з’явіліся баявая групоўка белых афрыканераў Афрыканерскі рух супраціву, які быў падтрыманы часткай белага насельніцтва. Пад націскам выступленняў афрыканцаў і сусветнай супольнасці ўрад П.Боты (1978—1984 гг.) вымушаны быў абвясціць некаторыя рэформы, якія, аднак, не закраналі асноў апартэіду. Новая канстытуцыя 1983 г. пашырала паўнамоцтвы прэзідэнта (з 1984 г. — Бота), каляровыя і азіяты атрымалі права голасу, але карэнныя афрыканцы па-ранейшаму былі пазбаўлены ўсіх грамадзянскіх правоў.

Новы прэзідэнт ПАР Ф. В. дэ Клерк (1989—1994 гг.) быў вымушаны абвясціць праграму ліквідацыі апартэіду. У 1990 г. вызвалены Мандэла, які правёў у турме 27 гадоў, легалізаваны АНК і іншыя афрыканскія партыі. У 1991 г. апартэід быў скасаваны. У выніку перагавораў паміж кіраўніцтвам НП, АНК, зулускай Партыі свабоды Інката і іншымі арганізацыямі ў 1993 г. створаны Пераходны выканаўчы савет, які арганізаваў у красавіку 1994 г. першыя шматрасавыя выбары, на якіх перамог АНК, а яго лідар Мандэла стаў прэзідэнтам ПАР. Урад Мандэлы (1994—1999 гг.) намеціў асноўныя кірункі развіцця краіны, якія разам з паляпшэннем жыццёвых умоў карэннага насельніцтва ПАР прадугледжваюць захаванне прыватнай маёмасці ўсіх расавых груп, шматукладнасць у эканоміцы, прыцягненне замежных інвестыцый. Гэты курс прадоўжыў пераемнік Мандэлы на пасадзе кіраўніка АНК і краіны Т.Мбекі (з чэрвеня 1999 г.).

Адмена апартэіду прынесла дэмакратыю і роўнасць, аднак краіна сутыкнулася з сур’ёзнымі праблемамі: беспрацоўем, ростам злачыннасці, міграцыяй белых кваліфікаваных кадраў. Да таго ж у пачатку ХХІ ст. Паўднёвая Афрыка стала эпіцэнтрам пандэміі СНІДу. Усё гэта спрычынілася да таго, што сярэдняя працягласць жыцця ў 1992—2005 скарацілася на 10 год, за ёй упаў і ІЧР. Канец 2000-х прайшоў пад знакам ксенафобіі і сутычак з мігрантамі, што прынеслі дзясяткі чалавечых ахвяраў.

У 2010 ПАР прымала Чэмпіянат свету па футболе. У 2011 краіна далучылася да БРІКС.

Для паляпшэння артыкула пажадана Знайсці і дадаць спасылкі на аўтарытэтныя крыніцы, якія пацвярджаюць напісанае Вікіфікаваць артыкул Перакласці тэкст з іншай мовы на беларускую.